PRACA POGLĄDOWA
TOKSOPLAZMOZA A SCHIZOFRENIA – PRZEGLĄD
LITERATURY. CZY ISTNIEJE ZWIĄZEK MIĘDZY ZARAŻENIEM
TOXOPLASMA GONDII A SCHIZOFRENIĄ U CZŁOWIEKA?
TOXOPLASMOSIS AND SCHIZOPHRENIA – REVIEW OF LITERATURE. IS THERE
ANY LINK BETWEEN CONTAGION TOXOPLASMA GONDII AND SCHIZOPHRENIA
IN HUMANS?
✎
MARIA GICALAZakład Mikrobiologii Klinicznej Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w Krakowie
STRESZCZENIE:
Toxoplasma gondii jest znacznie rozpowszechnionym pierwotniakiem. Na świecie
jest około pół miliarda osób seropozytywnych [1]. Mimo iż pasożyt ten zaraża tak dużą liczbę osób, nie jest postrzegany jako potencjalnie niebezpieczny dla naszego zdrowia (z wyjątkiem kobiet ciężarnych czy pacjentów z obniżoną od-pornością). Celem tego artykułu jest zwrócenie uwagi na możliwy wpływ zaraże-nia latentnego na schorzezaraże-nia psychiczne. Jest to też próba usystematyzowazaraże-nia dostępnej wiedzy na ten temat.
SŁOWA KLUCZOWE: schizofrenia, Toxoplasma gondii, zakażenie latentne ABSTRACT:
Toxoplasma gondii is a widely distributed protozoan. There are about half a
mil-liard seropositive individuals worldwide. Although that parasite infects so many people, it is not regarded as potentially dangerous to our health (except for preg-nant women and immunocompromised individuals). The purpose of this article is to draw attention to a possible impact of latent toxoplasmosis on mental disor-ders. This is an attempt to systematize available knowledge on this topic. KEY WORDS: schizophrenia, Toxoplasma gondii, latent infection
m
Maria GicalaZakład Mikrobiologii Klinicznej
Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie ul. Wielicka 265, 30-633 Kraków
matima.krk@gmail.com Wpłynęło: 10.10.2019 Zaakceptowano: 14.11.2019 Opublikowano on-line: 09.12.2019
Cytowanie: Gicala M. Toksoplazmoza a schi-zofrenia – przegląd literatury. Czy istnieje związek między zarażeniem Toxoplasma
gondii a schizofrenią u człowieka?
Zakażenia XXI wieku 2019;2(5):225–229.
10.31350/zakazenia/2019/5/Z2019036 Copyright by MAVIPURO Polska Sp. z o.o., Warszawa, 2019. Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób bez zgody wydawcy.
Toxoplasma gondii jest powszechnie występującym
paso-żytem. Pierwotniak ten wywołuje jedną z częstszych zooan-troponoz. Liczba zarażeń jest duża, sięgająca w przybliżeniu 1/3 ludności świata [2]. W Polsce odsetek osób z dodatnim odczynem serologicznym wynosi ok. 60% [3]. Główne przyczyny zarażenia to spożycie surowego lub poddanego niewystarczającej obróbce cieplnej mięsa zawierającego cy-sty tkankowe oraz niski poziom higieny. Na odsetek osób
z dodatnim mianem przeciwciał mają wpływ także warunki klimatyczne, socjoekonomiczne i liczebność ssaków kotowa-tych w danym regionie (szczególne bezpańskich kotów) [1]. Ważne jest, by mieć świadomość, iż oocysty dostające się do środowiska wraz z odchodami kota mogą przetrwać w niesprzyjających warunkach nawet kilka lat. W związku z tym jest możliwe spożycie tej formy rozwojowej
226
i owocami. W miejskich piaskownicach wielokrotnie były wykrywane jaja tego pasożyta, stanowiące zagrożenie dla dzieci [3]. W przewodzie pokarmowym człowieka oocysty (pochodzące ze środowiska) lub cysty tkankowe (z mię-sa) ulegają degradacji pod wpływem enzymów. Dochodzi do uwolnienia odpowiednio sporozoitów lub bradyzoitów. W jelicie cienkim następuje ich przemiana w ruchliwe ta-chyzoity, które po wniknięciu do komórek namnażają się. Następnie drogą krwi i limfy pasożyty rozprzestrzeniają się, a ostatecznie osiedlają w tkankach i narządach, gdzie przyj-mują formę coraz wolniej dzielących się bradyzoitów. Cho-roba przechodzi w fazę przewlekłą, dochodzi do wytworze-nia się cyst [4].
Toksoplazmoza rzadko jest rozpoznawana, gdyż więk-szość przypadków ma bezobjawowy lub skąpo objawowy przebieg (powiększenie węzłów chłonnych, objawy mnono-nukleozopodobne). Śladem po przebytej infekcji są dodat-nie odczyny serologiczne utrzymujące się przez całe życie. Jest to efekt stymulacji układu odpornościowego gospoda-rza przez pasożyta pozostającego w organizmie w posta-ci tysięcy bradyzoitów zawartych w cystach tkankowych. Cysty te znajdują się w mięśniach, mózgowiu, gałce ocznej i innych narządach. Jednak T. gondii wykazuje szczególne powinowactwo do tkanki nerwowej, głównie do astrocytów, komórek glejowych i komórek nerwowych [5, 6]. Badania przeciwciał specyficznych dla cyst tkankowych pokazują, że między procesem pękania cyst a mechanizmami obrony gospodarza istnieje równowaga. Potencjalna reaktywacja zarażenia zależy od sprawności układu odpornościowego człowieka [7].
Odmienny jest przebieg infekcji u osób z deficytem od-porności. Zwykle dochodzi do reaktywacji przewlekłego zarażenia. Rozwija się stan zapalny w tkankach, w których znajdowały się cysty tkankowe z bradyzoitami. U pacjen-tów z AIDS T. gondii najczęściej powoduje toksoplazmozę ośrodkowego układu nerwowego. Zmiany dotyczą głównie ośrodków podkorowych i pnia mózgu. Może też rozwinąć się postać rozsiana. Pojawiają się takie objawy, jak zaburze-nia psychiczne, objawy móżdżkowe, napady drgawkowe i zaburzenia koordynacji [8].
Odmienna jest także sytuacja, jeśli do infekcji tym pa-sożytem dochodzi tuż przed ciążą lub u kobiety ciężarnej. Zarażenie jest dla zarodka/płodu zagrożeniem zależnym od wielu czynników, m.in.: czasu, w którym doszło u matki do infekcji, stanu układu odpornościowego i poziomu pa-razytemii ciężarnej kobiety oraz stanu łożyska [4]. Wrodzo-na toksoplazmoza może się rozwinąć w objawową chorobę noworodka albo chorobę o różnym nasileniu, ujawniającą się w pierwszych miesiącach życia. Następstwa nierozpo-znanego zarażenia mogą być obserwowane w późniejszym okresie życia. Postać bezobjawowa jest najczęstsza. Szacuje się, że u 5–10% dzieci rozwija się objawowa toksoplazmoza. Obserwowane są zakażenia uogólnione, zmiany narządowe
(zapalenie mięśnia sercowego, jelit, wątroby, zmiany doty-czące narządu wzroku) [9]. Klasyczna triada Sabina-Pin-kertona, rzadko obecnie spotykana, obejmuje: zapalenia siatkówki i naczyniówki, wodogłowie lub małogłowie oraz zwapnienia śródczaszkowe. Ponadto występują takie zabu-rzenia, jak drgawki, nieprawidłowości w rozwoju psycho-ruchowym, uszkodzenie słuchu, zanik nerwów wzroko-wych [1]. Trzeba jednak mieć świadomość, że brak objawów nie jest równoznaczny z brakiem choroby, gdyż skutki in-fekcji mogą się pojawić wiele lat po zarażeniu, m.in. w po-staci zaburzeń w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Należy podkreślić, że prewencja u kobiet planujących ciążę i ciężarnych jest konieczna.
W ostatnim czasie w wielu pracach poruszono temat za-leżności między infekcją spowodowaną przez T. gondii a za-burzeniami i chorobami psychicznymi. Są to istotne głosy w dyskusji, mogące rzucić dodatkowe światło na etiologię tych schorzeń, często złożoną i nie w pełni poznaną. Cho-roby psychiczne są bardzo istotnym problemem na świecie. Badanie EZOP (Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej w Pol-sce) oceniające zdrowie psychiczne Polaków wykazało, że co czwarta osoba w wieku produkcyjnym doświadczyła zaburzeń psychicznych w ciągu życia [10]. Z danych Świa-towej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, że w 2020 roku schizofrenia będzie plasować się na dwudziestym miejscu w ogólnoświatowym rankingu schorzeń [11].
Wpływ T. gondii na zdrowie człowieka budzi coraz więk-sze zainteresowanie badaczy. Przeglądając piśmiennictwo, można stwierdzić, że większość badań dotyczy latentnej po-staci toksoplazmozy, a jej diagnostyka opiera się na ocenie poziomu przeciwciał w klasie Ig G. Badania te wykazują, że istnieje silny związek wysokiego miana tych przeciwciał z zaburzeniami psychicznymi [12]. Najwięcej prac dotyczy związku między T. gondii a schizofrenią. Jest to istotne zagad-nienie, gdyż psychoza ta jest poważną chorobą przewlekłą, jednym z najbardziej stygmatyzowanych zaburzeń psychicz-nych na świecie [13]. Nauka nadal nie jest w stanie dokład-nie wyjaśnić złożonej etiologii schizofrenii. Obowiązujący model biopsychospołeczny uwzględnia udział w rozwoju tej choroby różnych czynników: biologicznych, psychologicz-nych, społecznych i środowiskowych [14]. Na podstawie wiedzy z zakresu neurobiologii można stwierdzić, że klu-czową rolę w patomechanizmie schizofrenii odgrywają za-burzenia sekrecji neuroprzekaźników [2]. Rozwój objawów przypisuje się dopaminie, serotoninie (5-HT), GABA (kwas gamma-aminomasłowy) [15]. Z dostępnych badań wynika, iż infekcja T. gondii może powodować lub zaostrzać obja-wy zaburzeń psychiatrycznych przez zmienioną sekrecję czy też efekt działania neurotransmiterów, szczególnie do-paminy [16]. Do przypuszczalnych mechanizmów należy również zaliczyć zaburzenia metabolizmu tryptofanu, wy-nikające z reakcji immunologicznej organizmu na infekcję
227
pierwotniakiem. Efektem jest kumulacja szkodliwych me-tabolitów [16]. Zwraca się też uwagę na wpływ T. gondii na przewód pokarmowy, a przez to na oś jelita-mózg, gdyż obserwowano zmiany w obrębie mikrobiomu u osób z roz-winiętą w ostatnim czasie psychozą [17, 18].
Przedstawione w wielu pracach dowody sugerują wzrost liczby przypadków infekcji T. gondii u osób ze schizofre-nią. W opracowaniu „Antibodies to Toxoplasma gondii in patients with schizophrenia: a meta-analysis” iloraz szans (OR) u pacjentów, którzy mają dodatni wynik badania se-rologicznego w kierunku T. gondii, w porównaniu z grupą kontrolną osób zdrowych wyniósł 2,73 [19]. Jest on wyższy niż w przypadku czynników genetycznych czy środowisko-wych. Wyniki te pokazują, że infekcja T. gondii ma pewien związek ze sporą liczbą chorych na schizofrenię [12]. Także w kolejnej pracy, będącej kontynuacją powyżej cytowanej, Torrey i wsp. ocenili na podstawie wyników badań, że u czę-ści osób ze schizofrenią obecność przeciwciał przeciwko
T. gondii była zwiększona (iloraz szans (OR) znajdował się
na poziomie 2,71) [20]. Często też wysokie miano kore-lowało z ostrymi objawami psychozy. Arias i wsp. w swej analizie uzyskali takie same wyniki (iloraz szans (OR) wynosił 2,7) [21].
Badania określające liczbę seropozytywnych pacjentów ze schizofrenią i porównujące ją z wynikami uzyskanymi w grupie kontrolnej przeprowadzili Cetinkaya i wsp., w ich badaniu seropozytywnych było 66% osób ze schizofrenią oraz 23% osób bez tego schorzenia [22], natomiast Lewe-ke i wsp. wykazali odpowiednio 34% i 16% [23]. W anali-zie opisanej w pracy zatytułowanej „Toxoplasma infection in schizophrenia patients: a comparative study with control group” odsetek chorych wynosił 67,7% a w grupie kontrol-nej 37,1% [24]. W metaanalizie, którą wykonali Sutterland i wsp., pojawiły się sugestie, że T. gondii może mieć zwią-zek także z innymi chorobami psychicznymi [12]. Wnioski te wynikały z obserwacji zależności między infekcją a za-burzeniami afektywnymi dwubiegunowymi (iloraz szans OR 1,52) czy zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi. Jed-nak w przypadku innych chorób niż schizofrenia są to po-jedyncze badania, a powyższa praca jest pierwszą, która te zależności analizuje tak systematycznie [12].
W duńskiej pracy autorzy na podstawie swoich badań sugerują związek między seropozytywnym wynikiem ba-dania w kierunku T. gondii a takimi symptomami, jak lęk i zmęczenie, ponadto wymieniają możliwość rozwoju ostrej depresji [25].
Istotnym zagadnieniem jest związek między przebytą w życiu płodowym infekcją a schizofrenią. Od lat obserwuje się wzrost ryzyka rozwoju m.in. upośledzenia umysłowe-go, zaburzeń neurorozwojowych czy zmiany w strukturze mózgu po ekspozycji w okresie prenatalnym na różyczkę, świnkę, toksoplazmozę i HPV 2 [26]. W dużym, kohorto-wym badaniu Brown i wsp. oceniali miano przeciwciał Ig G
u kobiet ciężarnych. Iloraz szans na pojawienie się u dziec-ka w dorosłym życiu schizofrenii czy zaburzeń ze spektrum schizofrenii przy wysokim mianie tych przeciwciał u matki wynosił 2,61 [27].
Mimo licznych prac na temat roli T. gondii w rozwoju chorób psychicznych, szczególnie w patogenezie schizo-frenii, nadal jest to temat kontrowersyjny. Część autorów, na przykład Karabulut i wsp., nie stwierdziła na podsta-wie badania przeciwciał zależności między toksoplazmozą a schizofrenią. Jednak wymienieni autorzy zaznaczyli, iż badania przeprowadzono na obszarze, na którym przypad-ki zakażeń T. gondii występowały często, co mogło utrudnić ocenę tej zależności [28].
Ważnym głosem w powyższej dyskusji jest praca „The association between toxoplasma and the psychosis continu-um in a general population setting”. Opisane w niej badanie zostało przeprowadzone na dużej grupie osób dorosłych w Finlandii. Związek między infekcją T. gondii a pełno-objawową chorobą psychiczną nie był statystycznie istotny. Stwierdzono jednak zwiększone ryzyko objawów psycho-tycznych u osób z dodatnimi przeciwciałami w klasie Ig G, skierowanymi przeciw T. gondii [29].
Warto dodać, że oceny związku między T. gondii a cho-robami psychicznymi nie jest łatwym zadaniem. Jedynym szeroko dostępnym badaniem jest ustalenie poziomu prze-ciwciał. Natomiast trudność sprawia wykrycie T. gondii lub jego DNA w zainfekowanych płynach czy tkankach, a szansa wizualizacji pojedynczych cyst w tkance mózgowej z wykorzystaniem powszechnych metod diagnostycznych jest niemożliwa [2].To ogranicza ocenę biologii tego pa-sożyta [19]. Jednak według wielu badaczy właściwie prze-prowadzone badania serologiczne są wystarczają do oceny rozwoju infekcji T. gondii [30, 31]. A opierając się na mode-lach zwierzęcych oraz nielicznych pośmiertnych badaniach histopatologicznych ludzkiej tkanki mózgowej, można stwierdzić, że najczęstszą lokalizacją cyst są takie struktu-ry, jak hipokamp, ciało migdałowate czy móżdżek. Zmiany morfologiczne w mózgu często są podobne do obserwowa-nych w schizofrenii i obejmują: atrofię substancji szarej, po-większenie systemu komór mózgu oraz zmiany spotykane w chorobach degeneracyjnych [32, 33].
Kolejnym istotnym zagadnieniem, na które zwracają uwagę liczne prace, jest fakt, że niektóre leki przeciwpsy-chotyczne stosowane w leczeniu schizofrenii i choroby afek-tywnej dwubiegunowej hamują wzrost T. gondii w tkankach (34). Działanie inhibicyjne leków przeciwpsychotycznych jest uwarunkowane etapem i czasem trwania infekcji. Su-geruje się także, że częściowy efekt terapeutyczny działania tych leków wynika z przystopowania metabolizmu T.
gon-dii [35, 36]. To może utrudniać ocenę roli, jaką odgrywa T. gondii w rozwoju chorób psychicznych.
228
WNIOSKI
Choroby psychiczne, w tym schizofrenia, wpływają na wiele, jeżeli nie na wszystkie, aspekty życia chorej osoby, dlatego badania dotyczące przyczyn rozwoju tych schorzeń są bardzo potrzebne. Wymienione prace pokazują, że war-to zwrócić uwagę na T. gondii. Z przedstawionych badań wynika, że prewencja zarażeń tym pierwotniakiem nabie-ra nowego znaczenia, dlatego powinna dotyczyć nie tylko kobiet ciężarnych, ale całej populacji. Odmiennie warto też spojrzeć na latentną postać toksoplazmozy, nie traktowano jej bowiem jako potencjalnego źródła następstw zdrowot-nych niebezpieczzdrowot-nych dla człowieka [2]. Oznacza to zmianę podejścia do ewentualnego zarażenia tym pierwotniakiem oraz potrzebę lepszej znajomości głównych dróg transmi-sji T. gondii. Istotne może się okazać leczenie przeciwpaso-żytnicze osób ze schizofrenią celem zmniejszenia objawów choroby. Konieczne są kolejne badania, które oceniłyby sensowność takiej terapii. Natomiast, w świetle powyższych informacji opracowanie skutecznej szczepionki przeciwko
T. gondii mogłoby się przyczynić do ograniczenia rozwoju
chorób psychicznych omawianych w tym artykule.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Cianciara J, Juszczyk J (red.). Choroby zakaźne i pasożytnicze. Wyd. 2. Czelej, Lublin, 2012, pp. 651–659.
2. Fuglewicz AJ, Piotrowski P, Stodolak A. Relationship between toxoplasmosis and schizophrenia: A review. AdvClinExp Med 2017;26(6):1031–1036. 10.17219/acem/61435
3. Lass A. Występowanie oocyst T. gondii w środowisku. Rozprawa doktorska. Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdańsk, 2010, p. 21. 4. Włodarczyk A, Lass A, Witkowski J. Toksoplazmoza — fakty i mity.
Forum Medycyny Rodzinnej 2013;7(4):165–175.
5. Creuzet C, Robert F, Roisin MP i wsp. Neurons in primary culture are less efficiently infected by Toxoplasma gondii than glial cells. Parasitol Res 1998;84(1):25–30. 10.1007/s004360050351 6. Halonen SK, Lyman WD, Chiu FC. Growth and development of
Toxoplasma gondii in human neurons and astrocytes. J Neuro-pathol Exp Neurol 1996;55(11):1150–1156. 10.1097/00005072-199611000-00006
7. McHugh TD, Bathgate T, Mangan J i wsp. Recognition of tissue cyst – specific antigens in reactivating toxoplasmosis. J Med Microbio-logy 1997;46:587–595. 10.1099/00222615-46-7-587
8. Cianciara J, Juszczyk J (red.). Choroby zakaźne i pasożytnicze. Wyd. 2. Czelej, Lublin, 2012, p. 509.
9. Fond G, Macgregor A, Tamouza R i wsp. Comparative analysis of anti-toxoplasmic activity of antipsychotic drugs and valproate. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2014;264(2):179–83. 10.1007/ s00406–013–0413–4
10. Raport „Charakterystyka rozpowszechnienia zaburzeń psychicz-nych w Polsce na podstawie badania EZOP”.
11. Barbato A. Schizophrenia and public health. World Health Organi-zation, Geneva, 1997.
12. Sutterland AL, Fond G, Kuin A i wsp. Beyond the association. To-xoplasma gondii in schizophrenia, bipolar disorder, and addic-tion: systematic review and meta-analysis. Acta Psychiatr Scand 2015;132(3):161–179. 10.1111/acps.12423
13. Podogrodzka-Niell M, Tyszkowska M. Stygmatyzacja na drodze zdrowienia w chorobach psychicznych – czynniki związane z funk-cjonowaniem społecznym. Psychiatr Pol 2014;48(6):1201–1211. 14. Ciompi L. Affect logic: an integrative model of the psyche and its
relations to schizophrenia. Br J Psychiatry Suppl 1994;(23):51–55. 15. Henriquez SA, Brett R, Alexander J i wsp. Neuropsychiatric dise-ase and Toxoplasma gondii infection. Neuroimmunomodulation 2009;16(2):122–133. 10.1159/000180267
16. McConkey GA, Martin HL, Bristow GC i wsp. Toxoplasma gondii infection and behaviour – location, location, location? J Exp Biol 2013;216(Pt 1):113–119. 10.1242/jeb.074153
17. Severance EG, Prandovszky E, Castiglione J i wsp. Gastroentero-logy issues in schizophrenia: why the gut matters. Curr Psychiatry Rep 2015;17(5):27. 10.1007/s11920-015-0574-0
18. Schwarz E, Maukonen J, Hyytiäinen T i wsp. Analysis of microbio-ta in first episode psychosis identifies preliminary associations with symptom severity and treatment response. Schizophr Res 2018;192:398–403. 10.1016/j.schres.2017.04.017
19. Torrey EF, Bartko JJ, Zhao-Rong Lun i wsp. Antibodies to Toxopla-sma gondii in patients with schizophrenia: a meta-analysis. Schizo-phr Bull 2007;33(3):729–736. 10.1093/schbul/sbl050
20. Torrey EF, Bartko JJ, Yolken RH. Toxoplasma gondii and other risk factors for schizophrenia: an update. Schizophrenia Bulletin May 2012;38(3):642–647. 10.1093/schbul/sbs043
21. Arias I, Sorlozano A, Villegas E i wsp. Infectious agents as-sociated with schizophrenia: a meta-analysis. Schizophr Res 2012;136(1–3):128–136. 10.1016/j.schres.2011.10.026
22. Cetinkaya Z, Yazar S, Gecici O i wsp. Anti-Toxoplasma gondii an-tibodies in patients with schizophrenia—preliminary fin-dings in a Turkish sample. Schizophr Bull 2007;33(3):789–791. 10.1093/ schbul/sbm021
23. Leweke FM, Gerth CW, Koethe D i wsp. Antibodies to infectious agents in individuals with recent onset schizophrenia. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2004;254(1):4–8. 10.1007/s00406-004-0481-6
24. Alipour A, Shojaee S, Mohebali M i wsp. Toxoplasma infection in schizophrenia patients: a comparative study with control group. Iran J Parasitol 2011;6(2):31–37.
25. Bay-Richter C, Buttenschøn HN, Mors O i wsp. Latent toxoplasmo-sis and psychiatric symptoms – A role of tryptophan metabolism? Journal of Psychiatric Research 2019;110:45–50. 10.1016/j.jpsy-chires.2018.12.016
26. Khandaker GM, Zimbron J, Lewis G i wsp. Prenatal maternal in-fection, neurodevelopment and adult schizophrenia: a sys-tematic review of population-based studies. Psychol Med 2013;43(2):239–257. 10.1017/S0033291712000736
27. Brown AS, Schaefer CA, Quesenberry CP Jr i wsp. Maternal expo-sure to toxoplasmosis and risk of schizophrenia in adult offspring. Am J Psychiatry 2005;162(4):767–773. 10.1176/appi.ajp.162.4.767 28. Karabulut N, Bilgiç S, Güroki MB i wsp. Is there any role of la-tent toxoplasmosis in schizophrenia disease? Journal of the Chinese Medical Association 2015;78(9):533–537. 10.1016/j. jcma.2015.06.007
29. Lindgren M, Torniainen-Holm M, Härkänenc T i wsp. The associa-tion between toxoplasma and the psychosis continuum in a gene-ral population setting. Schizophrenia Research 2018;193:329–335. 10.1016/j.schres.2017.06.052
30. Cubitt WD, Ades AE, Peckham CS i wsp. Evaluation of five commer-cial assays for screening antenatal sera for antibodies to Toxopla-sma gondii. 1992;45(5):435–438. 10.1136/jcp.45.5.435
31. Innes EA. Toxoplasmosis: comparative species susceptibility and host immune response. Comp Immunol Microbiol Infect Dis 1997;20(2):131–138. 10.1016/s0147-9571(96)00038-0
32. Kamerkar S, Davis PH. Toxoplasma on the brain: understanding host-pathogen interactions in chronic CNS infection. J Parasitol Res 2012;2012:589295. 10.1155/2012/589295
33. Venkatasubramanian G, Debnath M. Neuroimmunological aber-rations and cerebral asymmetry abnormalities in schizophrenia: select perspectives on pathogenesis. Clin Psychopharmacol Neu-rosci 2014;12(1):8–18. 10.9758/cpn.2014.12.1.8
229
34. Jones-Brando L, Torrey EF, Yolken R. Drugs used in the treatment of schizophrenia and bipolar disorder inhibit the replication of To-xoplasma gondii. Schizophr Res 2003;62(3):237–244. 10.1016/ s0920-9964(02)00357-2
35. Webster JP, Lamberton PH, Donnelly CA i wsp. Parasites as cau-sative agents of human affective disorders? The impact of anti--psychotic, mood-stabilizer and anti-parasite medication on Toxoplasma gondii’s ability to alter host behavior. Proc Biol Sci 2006;273(1589):1023–1030. 10.1098/rspb.2005.3413
36. Milewska-Bobula B, Lipka B, Gołąb E i wsp. Proponowane postę-powanie w zarażeniu Toxoplasma gondii u ciężarnych i ich dzieci. Przegl Epidemiol 2015;69:403–410.
