Regionalizm a separatyzm (1958)

Konstanty Bączkowski

Regionalizm a separatyzm (1958)

Acta Cassubiana 14, 248-252

Regionalizm a separatyzm

(1958)

R eg io n alizm to p rzed e w szy stk im in k o rp o ra c ja u c z u ć o ż y w iający ch o rganizm rac jo n a ln ie z o rg a n iz o w a n eg o p a ń stw a. R eg io n a liz m w y w o d z i się z o d ręb n o ści sz c z e p o w y c h i je s t b o d ź c e m p rz y w sp ó łz a w o d n ic tw ie tw ó rc z y m w ru c h a c h o g ó l- n o p a ń stw o w y c h w czasie p o k o ju i w czasie w ojny. P ań stw a, k tó re b ra k w łasnej atrak cy jn ej k u ltu ry sp o łeczn ej z a s tę p u ją śro d k am i p rz y m u su ad m in istra c y jn e g o , nie z n o s z ą reg io n a liz m u , p a ra liż u ją g o lu b w rę c z z w alczają. To sam o d zieje się tak że w tedy, g d y liczb o w a lub k u ltu raln a m niejszo ść p a n u ją n ad w ię k sz o śc ią (R o sja carska).

P rzy słab y m , n ie u d o ln y m u stro ju p a ń stw o w y m p e w n e fo rm y re g io n a liz m u p rz e ra d z a ją się w se p araty zm , z w ła sz c z a w tedy, g d y je d n o lity re g io n , p rz e c ię ty g ra n ic ą , z n a la z ł się n a te ry to riu m d w u (zazw y czaj w ro g ic h so b ie) państw . T akie p a ń stw a , p o p rz e z reg io n a liz m p ró b u ją w y g ra ć p rz e c iw so b ie o k re ślo n e cele p o li­ ty czn e. T ak np. se p araty zm n ie m ie c k i w d z ie ra ł się n a o g ó ł b e z sk u te c z n ie, ch o ć z w in y w ła d z p a ń stw o w y c h p o lsk ic h a tra k c y jn ie , n a Ś ląsk i P o m o rz e w o k resie m ięd zy w o jen n y m .

Z po czątk ó w ruchu reg io n aln eg o o po d b u d ó w ce politycznej n astąp ił p o k o jo w y z re s z tą ro z d z ia ł m ię d z y S z w e c ją a N o rw e g ią , a w p o d o b n y ró w n ie ż sp o só b o d p a ­ d ła od W. B ry tan ii po I w o jn ie św iato w ej ję z y k o w o całk o w ic ie z a n g lik a n iz o w a n a Irlan d ia, d ziś m ó w ią c a w ła sn y m c e lty c k im ję z y k ie m o o d m ian ie g alick iej (galik).

N ie b e z p ie cz e ń stw o sep araty zm u w reg io n alizm ie w y stęp u je szczególnie ostro w ó w c z a s, g d y w ię k sz o ść lu d n o ści re g io n u je s t n a ro d o w o śc io w o o b c a w sto su n k u do trz o n u lu d n o ści d a n e g o p a ń s tw a (część K re só w W sc h o d n ic h c z a su m ię d z y w o ­ je n n e g o ).

K la sy c z n y m p rz y k ła d e m n ie p o ra d n o śc i o rg a n iz o w a n ia p a ń s tw a w o p a rc iu o d o k try n ę re g io n a ln ą , sp o tęg o w an ej siłam i w y n ik a ją c y m i z tró jz a b o ru P o lsk i, b y ły rząd y sp rzy m ierzen ia p o m ajo w eg o . L udzie ty c h rządów , n iezd o ln i do p o li­ ty c z n e g o ro z w ią z y w a n ia n a rz u c a jąc y c h się im p ro b le m ó w re g io n a ln y c h p o lsk ic h , cz ę śc io w o p o lsk ic h i ca łk o w ic ie o b c y ch , p ró b o w a li sp ro w ad zić w sz y stk ie n ie b y

-R

(

)

249

w ale tru d n e z a g a d n ie n ia do je d n e g o w sp ó ln e g o m ia n o w n ik a , k tó re m u n a im ię b y ło c e n tralizacja. P u ls ż y c ia i n a ro d u , c z e rp ią ce g o sw o je soki ze ź ró d e ł re g io n a l­ n y ch , z a sila ją c y ch eg z y ste n c ję p a ń stw a , p ró b o w a li z a stą p ić m ite m i a b strak cją, j a k ą je s t „ id e a P a ń stw a ” sa m a w sobie. R e z y g n u ją c z p o te n c ja ln y c h sił re g io n a l­ n y ch , n ie z d o ln i do stw o rz e n ia w ła sn e g o a tra k c y jn e g o sy stem u c z y p ro g ra m u sp o ­ łe c z n o -ek o n o m iczn eg o , w ah ali się m ię d z y sk rajn o ściam i g w a łtu dy k tatu ry i o p a rtą 0 stare zab o rc z e w z o ry re p re z e n ta c ją p a rla m e n ta rn ą , n ie o d tw a rz a ją c ą b y n ajm n iej ro z d a rtą rz e c z y w isto ść w tere n ie . Im b ard ziej p ró b o w a li u je d n o lic a ć re g io n aln ie 1 n a ro d o w o ścio w o P olskę, ty m bardziej p o g łęb iali jej rozdarcie. W y w o łali o d ru ch y zem sty, k tó re n a stę p n ie n as o sa c z a ły i k tó ry c h w ż a d e n sp o só b nie m o ż n a się by ło p o zb y ć. P ro b le m y u k ra iń sk i, b ia ło ru sk i, lite w sk i, ży d o w sk i, n ie m ie c k i, ro sy jsk i, czesk i, p o w ię k sz o n e n ie u z a s a d n io n ą p o d e jrz liw o ś c ią p ro b le m e m śląsk im i p o ­ m o rsk im . W y ro sły c h z te re n u d z ia ła c z y z ła m a n o , lu d o w i o d e b ra n o p rz y w ó d c ó w re g io n a ln y c h , a m it p a ń stw a za w ió d ł n a całej linii. R e sz ty d o k o n a li hitlero w cy .

P o lity k a so c jo lo g ic z n o -u stro jo w a w a h a ła się m ię d z y „ w b ijan iem n a p a l” oraz w a le n ie m w p o śla d k i (p acy fik acj a U k rain y ), a c a łk o w itą lub c z ę ś c io w ą indolencj ą i inercją, w y k a z y w a n ą w o b e c n a jw ię k sz e g o n ie b e z p ie c z e ń stw a id ą c e g o o d stro n y N ie m c ó w w e w n ę trz n y c h i z e w n ę trz n y ch , o sa c z a ją cy c h P o lsk ę o d G d a ń sk a po L w ów . K ie ro w n ic tw o re g io n ó w (w o je w ó d z tw i p o w ia tó w ) p o w ie rz o n o lu d zio m u czu cio w o reg io n o w i ob cy m (n a w z ó r satrapów ), k tó ry m spraw y i b o lączk i lu d n o ­ ści b y ły co n ajm n iej o b o jętn e, o ile n ie słu ż y ły b e z p o śre d n io celo m „ p a ń stw o w o - -tw ó rc z y m ”, a w ię c m ito m i straszak o m .

W re z u ltacie sk łó co n o w sz y stk ic h ze w sz y stk im i. R any, k tó re b y le c z y ły się sa m o czy n n ie d o b ro tliw y m w p ły w e m c z a su i m o ż n o ś c ią w y p o w ie d z e n ia się, ro z ­ d z ie ra n o raz p o raz, c z ęsto n ie p o trz e b n ą , a częściej je s z c z e le k k o m y śln ą , n ieraz p ro w o k a c y jn ą in g e re n c ją „ p a ń stw o w ą ” .

D la o b ro ń c ó w te g o stan u rz e c z y w ro d z a ju ży ją c e g o n a e m ig ra c ji h isto ry k a p rof. M a lin o w sk ie g o o raz ró ż n y c h an alo g istó w , m a m je d n ą i n ie z m ie n n ą o d p o ­ w iedź:

A b y d o p ro w a d z ić N a ró d p o p rz e z d o k try n ę p a ń s tw o w ą do ty c h w sz y stk ic h n ie sz c z ę ść i k lę sk , ja k ie p rz e ż y ł N a ró d P o lsk i w c iąg u je d n e g o ćw ie rć w ie cz a , nie p o trz e b a b y ło c h o d z ą c y ch n a p ó łb a c z n o ść w o jsk o w y c h gen iu szy . To sam o , m o że w fo rm ie ła g o d n ie jsz e j, p o tra fiła b y zro b ić k u p a analfabetów .

P rz e sa d n y n a c jo n a liz m , n ie m a ją c y n ic w sp ó ln e g o z reg io n a liz m e m , je s t w ro ­ g ie m k ażd eg o n iep o d leg łeg o p aństw a. N acjo n alizm je s t w y razem zbiorow ej m anii w ie lk o śc i, p o ch o d z ą c ej z n itsc h e a ń sk ie j d o k try n y o n a d c z ło w ie k u , p o zb aw io n ej u czu ć og ó ln o lu d zk ich , h u m an itarn y ch . P rzeciw staw ien iem n acjo n alizm u je s t re­ g io n a liz m tw órczy, pobudliw y, ró w n ający psy ch iczn ie, w y zw alający siły m oralne, sk ład ające się n a p o sz a n o w a n ie c z ło w ie k a p rz e z czło w iek a.

R eg io n a liz m w sz erszy m p o ję c iu p rz e d e w sz y stk im n ie stoi w sp rz e czn o ści z m ark sizm em -len in izm em i je g o dialektyką. W ręcz p rzeciw nie - ja k o w y raz w sp ó l­ n o ty sp o łeczn ej z n ajd u je w niej sw o ją ap ro b atę i sw o je p o k ry cie.

S ię g n ijm y tro c h ę po d o ś w ia d c z e n ia h isto ry c z n e . M o że się to n a m p o d o b a ć czy n ie, le c z p a trz ą c n a rzecz o b ie k ty w n ie , m u sim y p rz y z n a ć , że n ie k to inny, ja k w łaśn ie B e rlin p ru sk i b y ł sw eg o c z a su m istrz e m b u d o w a n ia p a ń s tw a i d o c h o d z e ­ n ia do n ie b y w ałej p o tę g i w o p a rc iu o u m ie ję tn ie w y k o rz y sta n ie w ła śc iw o śc i raz z d o b y ty c h regionów . C o F ry d e ry k o w ie p ru sc y b e z n a m ię tn ie i z w ie lk im tru d e m (d la u m o c n ie n ia d y n astii) b u d o w ali, łącząc harm o n ijn ie p o szczeg ó ln e reg io n y P rus w j e d n ą p a ń stw o w o -a d m in istra c y jn ą c ało ść, ro z w a lił szy b k o i d o k ła d n ie butny, cen tra listy c zn ie z a c h ła n n y n a c jo n a liz m w sz e c h n ie m ie ck i w ilh e lm ó w i w reszcie H itlera.

C h o ć sp ra w a n ie je s t z w ią z a n a ściśle z te m a te m , p rz y p o m n ijm y so b ie p o ­ szczeg ó ln e re g io n y czy p ro w in c je P ru s, sta n o w ią c e sw eg o cz a su p ra w d z iw ą m o ­ zaik ę nie ty lk o lu d zi, ale ta k ż e o d d z ie lo n y c h o d sieb ie terenów .

K ró lestw o P ru s o b e jm o w ało w ro k u 1905 3 4 8 .7 0 2 k m kw ., liczy ło 37.2 9 2 .0 0 0 lu d n o ści, z czeg o p rz y p a d ło 107 os. n a 1 k m kw. P o d w z g lę d e m w y z n a n io w y m lu d n o ść d z ie liła się n a 62,6 % ew an g elik ó w , 35,8 % rz. k a to lik ó w i 1,1 % żydów .

P o sz c z e g ó ln e p ro w in c je p o k ry w a ły się zw y k le z ty p o w y m i re g io n a m i, a je ś li ch o d z i o te re n y p o lsk ie - z d a w n y m i k się stw a m i. B y ły to: 1) B ra n d e n b u rg ia ; 2) P o m o rz e Z a c h o d n ie (P o m eran ia); 3) P ru sy Z a c h o d n ie ; 4) P ru sy W sc h o d n ie ; 5) W ielk o p o lsk a; 6) Śląsk; 7) S asksonia; 8) H e ssen -N assau ; 9) N a d ren ia; 10) W e st­ falia; 11) H a n o w e r; 12) S c h lesw ig -H o lstein .

P ro w in c je b y ły p o d z ie lo n e n a o k ręg i re je n c y jn e o d p o w ia d a ją c e m niej w ięcej n a sz y m w o je w ó d z tw o m , a o k rę g i re je n c y jn e n a p o d o k rę g i (K reis) o d p o w ia d a ją c e n a sz y m p o w iato m .

N a czele p o sz c z e g ó ln y c h o k rę g ó w re je n c y jn y c h i p o d o k rę g ó w a d m in istra ­ c y jn y c h stali w y tra w n i sp ece p o c h o d z e n ia m ie jsc o w e g o , ściśle w sp ó łp ra c u ją c y z sejm ik am i p o w ia to w y m i i ra d a m i m iejsk im i. S am o rząd b y ł k o n tro lo w a n y p rzez p rz e d sta w ic ie la p ań stw a.

N ie trz e b a sp ecjaln ej zn a jo m o śc i g e o g ra fii, b y p o jąć, ja k zło ż o n y m a d m in i­ stracy jn ie b y ło K ró le stw o P ru s (K o e n ig re ic h P re u ssen ), k tó re g o cz ło n y ró żn iące się o d sieb ie d iam e tra ln ie p o d k a ż d y m w z g lę d e m , b y ły ro zrz u c o n e n a d R en em , n a półn o cy , n a w sc h o d z ie i p o łu d n iu .

Z tej szerokiej p ła sz c z y z n y w ró ć m y do re g io n u k a sz u b sk ie g o , k tó ry do ro k u 1875 b y ł je d n y m z n ajb a rd z ie j z a n ie d b a n y ch sp o łe c z n ie i k u ltu ra ln ie reg io n ó w p ru sk ich . B erlin o w i ch o d z iło o ca łk o w ite z łam an ie o p o ru G d a ń sk a i je g o z a p le ­ c z a ka sz u b sk ie g o . G d a ń sk m ia ł n a k o n c ie d u żo „ g rz e c h ó w ” p o p e łn ia n y c h w o b ec B erlin a. G d y b u d o w a n o kolej B e rlin - K ró le w ie c , p o m in ię to z a k arę u m y śln ie n a jw a ż n ie jsz e n a ty m szlak u m ia sto G d ań sk . Z n a c z n ie p ó ź n ie j, g d y ju ż G d a ń sk a się u k o rz y ł, w łą c z o n o to m ia sto w p ru s k ą sieć k o lejo w ą. G łó w n y m w ę z łe m n a ty m szlaku p o zo stał Tczew. W pięćd ziesięcio leciu p o p rzed zający m p ie rw sz ą w ojnę św ia to w ą istn ia ły n a K a sz u b a c h z szero k im za się g ie m n a całe P o m o rze trz y ru ch y re g io n aln e, a m ian o w icie:

R

(

)

251

1) N a jsta rsz y p ru sk i, p rz e tw a rz a ją c y m ie jsc o w e w a rto śc i k u ltu ro w o -sło w ia ń - skie i n ie m ie c k ie n a je d e n ty p , k tó ry n a z w a łb y m k u ltu rą p ru sk ą. N a u słu g a c h te g o ru c h u b y ł cały a p a ra t u rzęd o w y , łą czn ie ze sz k o ln ictw em . R u c h te n p a ­ m iętał, że ce sa rz N ie m ie c b y ł prz e d e w sz y stk im k ró le m P ru s, a p o n a d to n o sił

ex o fficio ty tu ł u d z ie la n e g o k s ię c ia (H erzo g ) K aszu b ó w , W endów , O b o d ry -

tów . T ak w ię c K a szu b i i S ło w iń cy te o re ty c z n ie z a c h o w a li cią g ło ść p o s ia d a ­ n ia w ła sn e g o su w e re n a do c h w ili a b d y k a c ji W ilh e lm a i i w ro k u 1918. D la in te re só w N a ro d u P o lsk ie g o b y ł to ru ch n ajb ard ziej n ieb e z p ie cz n y , g d y ż w sp o só b n ie w id o c z n y w c h ła n ia ł i g e rm a n iz o w a ł sy ste m a ty c z n ie w sz y stk ie e le ­ m e n ty sło w iań sk ie i p o lsk ie , ja k ie u trz y m y w a ły się je s z c z e w P ru sach .

2 ) R u c h w sz e c h n ie m ie ck i, o b e jm u ją c y n ajb ard ziej n a c jo n a listy c z n e i k o lo n iz a - to rsk ie ży w io ły w z rz e sz en iu p o d z n a n ą p o w sz e c h n ie n a z w ą O stm a rk e n lub H ak a tiste n v e rien . Ż y w io ły u m ia rk o w a n e p ru sk o -n ie m ie c k ie i tzw . cen tro w e p ró b o w a ły z w a lc z ać te n ru ch , o czy m m .in . św iad czy p rz e d m o w a N ie m c a (M ek le m b u rc z y k a) p ro fe so ra sla w isty H e in ric h a S o h n re y a w k sią ż c e G ul- g o w sk ie g o O n ie zn a n y m n a ro d zie w N ie m c ze c h (1911 r.), o p isu jącej K a sz u ­ bów . S o h n rey ro z p ra w ia się o stro z d z iła c z am i O stm a rk e n v e re in u w K o śc ie ­ rzy n ie i K artu zach .

C elem - ja k w ie m y - O stm a rk e n v e re in u b y ło n iszczen ie w sz y stk ie g o , co p o l­ skie p o d h a słe m „ F ü r K a ise r u n d V eterlan d ” . N ie b ęd ę g o o p isy w ał, g d y ż starsze p o k o le n ie P o m o rz a n z n a i p a m ię ta d o b rze d z ia ła ln o ść n ie ty lk o ty c h m o c a rstw o w - ców . R u c h te n b y ł w o d ą n a m ły n in te re só w p o lsk ic h w P ru sach . D u żo ro d zin p o m o rsk ich , ju ż w p o ło w ie zg erm an izo w an y ch , w ró ciło p o d n acisk iem te g o ruchu do sw o ich , ja k o w ce zb łąk an e m ię d z y w ilk i n ie m ie c k ie . D o O stm a rk e n v e re in u i w sz y stk ic h szo w in istó w m o ż n a z a sto so w a ć sło w a F a u s ta G o eth eg o : „D as is t ein Teil v o n je n e n . M a c h t d as G u tes w ill u n d B o eses sc h a ft” .

C h cąc z n iszczy ć P o la k ó w d la d o b ra R zeszy, z n isz c z y li R zeszę i siebie. W arto się n a d ty m zastan o w ić.

Jak o re a k c ja n a n is z c z y c ie ls k ą ak cję n a c jo n a listó w p o w staje:

3) R u c h o g ó ln o p o lsk i i w sp ó łp ra c u ją c y z n im ru c h m ło d o k a sz u b sk i, k tó ry o b o k ce ló w p o lity c z n y c h w a lc z y ł p rz e d e w sz y stk im o o d ro d z e n ie i z a ch o w an ie k u ltu ry re g io n a ln e j, o p ra w o do m ó w ie n ia ję z y k ie m ojców . M o w a to d ziw n e zja w isk o w p rz y ro d z ie . Z a m o w ę lu d zie s ą z d o ln i o d d ać życie.

Z m ia n y g e o g ra fic zn e , ja k ie n a stą p iły p o ro k u 1945, o d d a liły re g io n k a s z u b ­ ski o d g ra n ic n a ro d u n ie m ie c k ie g o . O ja k im k o lw ie k w p ły w ie se p a ra ty z m u n ie ­ m ie c k ie g o d ziś m o w y b y ć n ie m o że. N a to m ia s t w g ru z a c h i p o p io ła c h p o lsk ie g o

n a d m o rz a b a łty c k ie g o z n a jd u ją się je s z c z e całe k o p a ln ie w a rto śc i k u ltu ro w y c h o g ó ln o p o lsk ich i o g ó ln o sło w iań sk ich , k tóre u ru ch o m ić i ek sp lo ato w ać p o trafi tylko cz y sty i czy sto p o ję ty ro d z im y re g io n a liz m P o m o rcó w , w sp a rty n o w y m i siłam i w łą c z o n y m i w o d b u d o w ę n a sz y c h w a rto śc i n a ro d o w y c h . R e g io n a liz m to p rzed e w sz y stk im u m iło w a n ie stro n ro d z in n y c h , u m iło w a n ie O jc z y z n y i te g o w s z y s tk ie ­ go, co o n a rep re z en tu je w sto su n k u do in n y c h n a ro d ó w - n ie te n reg io n alizm ta n e c z n y n a p o k a z , lecz te n re g io n a liz m , z k tó re g o sw o je so k i ż y w o tn e czerp ie n a ró d i p ań stw o .

N ie c h ro z w ija się m ąd rze p o k ie ro w a n y re g io n a liz m k a sz u b sk i i k a ż d y in n y ja k na jsz e rz ej, n ie c h lu d n o ść p rz e śla d o w a n a i n isz c z o n a o d w ie k ó w o ży je n a re s z ­

cie w e w łasn ej o jc z y ź n ie , a n ie k rę p o w a n a n ie c h w y z w o li z siebie w sz y stk ie n a j­ lep sze siły, siły lu d u w P a ń stw ie L u d o w y m , siły, ja k ie , m a ją u m o c n ić n asze n ie ­ z m ien n e p ra w a do w sp ó łg o sp o d a rz e n ia B a łty c k im M o rz e m i g o sp o d a rz e n ia p o l­ skim P o m o rzem . N ak ład em : K lu b u s tu d e n tó w K a sz u b ó w „O R M U Z D ” G d ań sk , ul. K o rz e n n a 33/35