Praca oryginalna Original paper
Produkując ponad 12 mln ton mleka rocznie, Polska należy do czołowych producentów w Unii Europejskiej, zajmując obecnie 4 miejsce po Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii (FAOSTAT: Statistics Division. Food and Agriculture Organization of the United Nations 2011. Available from: http://faostat.fao.org/). W ostatnich latach następują istotne zmiany w ilo-ści oraz strukturze stad bydła mlecznego. Według Śmigielskiej (27), przeciętna wielkość stada pozosta-jącego pod kontrolą użytkowości mlecznej w Polsce (28% wszystkich stad mlecznych) wynosi 32,8 sztuki
i jest większa o 2,8% w porównaniu do 2011 r. Pomimo tych zmian w dalszym ciągu odnotowuje się duże rozdrobnienie gospodarstw, w których nadal stosuje się tradycyjne systemy produkcji mleka. W gospo-darstwach tych krowy utrzymywane są w oborach uwięziowych ściołowych lub bezściołowych. Żywienie opiera się głównie o pasze objętościowe gospodarskie, zadawane najczęściej do woli (bez udziału specja-listycznego sprzętu). Należy podkreślić, że w tym systemie produkcji istotnym i jednocześnie najtań-szym źródłem pasz w okresie od wiosny do jesieni są
Skład chemiczny oraz przydatność technologiczna
mleka w zależności od fazy laktacji
oraz systemu żywienia krów
ZYGMUNT LITWIŃCZUK, JOANNA BARŁOWSKA*, JOLANTA KRÓL*, ANETA BRODZIAK, ALICJA MATWIJCZUK, MONIKA KOWAL
Katedra Hodowli i Ochrony Zasobów Genetycznych Bydła, *Katedra Towaroznawstwa i Przetwórstwa Surowców Zwierzęcych, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Otrzymano 14.04.2014 Zaakceptowano 16.06.2014
Litwińczuk Z., Barłowska J., Król J., Brodziak A., Matwijczuk A., Kowal M.
Chemical composition and technological suitability of milk with regard to the feeding system of cows Summary
The aim of the study was to assess the changes in daily productivity, chemical composition, i.e. cholesterol content and parameters of technological suitability of milk obtained in the intensive and traditional systems in the following stages of lactation. A total of 2,112 milk samples of which 1,143 collected from 273 cows maintained in farms with an intensive milk production technology (loose cow houses and TMR feeding system) and 969 collected from 231 cows from farms with a traditional production system (seasonal feeding with share of pasture) were evaluated. The samples were divided into three groups with regard to stage of lactation, i.e. I – up to 120 days, II – from 121 to 200 and III – above 200. Basic chemical composition (protein, fat, lactose and dry matter), content of casein, non-fat dry matter and cholesterol, protein to fat ratio, active and potential acidity, thermal stability, rennet coagulation time and dispersion state of milk fat were determined. It was shown that daily milk yield (averagely 23.38 kg) was almost twice as high (p ≤ 0.01) in the intensive system in comparison to the conventional system (14.53 kg). Milk from cows maintained in the intensive system also contained significantly (p ≤ 0.01 and p ≤ 0.05) more protein (on average 3.66%), fat (4.45%), casein (2.87%) and dry matter (13.54%) with regard to milk from the traditional system; respectively: 3.50, 4.31, 2.65 and 13.33%. With the following stage of lactation, irrespective of the production season, a significant (p ≤ 0.01) increase in the content of protein, casein, fat and dry matter (including non-fat) and systematic decrease in lactose level were stated in milk. The biggest changes were found in milk of cows maintained in the traditional husbandry system, and they were related to protein (an increase by 26 pp.) and casein (by 16 pp.) contents. A significantly (p ≤ 0.05) higher concentration of cholesterol was found in milk of cows from farms with intensive production systems (on average 21.52 mg/100 ml) compared to the traditional (18.69 mg/100 ml). More constant cholesterol content during the whole lactation period was characteristic for milk from the intensive system. Share of large fat globules (a diameter > 10 µm) decreased with the passage of the lactation period in both systems of milk production. In the traditional system, however, these changes were greater, i.e. from 10.17 to 8.06%, and statistically significant (p ≤ 0.01) in comparison to the intensive system (from 10.42 to 9.01%).
użytki zielone, zarówno trwałe, jak i przemienne (2, 25). W tradycyjnym systemie żywienia dawka pokar-mowa nie posiada jednorodnej struktury, zwykle jest trudna do zbilansowania, a tym samym uniemożliwia osiągnięcie wysokiej wydajności mleka (7, 8, 25).
W ostatnich latach w Polsce, wzorem krajów wysoko rozwiniętych, powstaje coraz więcej gospo-darstw nastawionych na intensywną produkcję mleka. Utrzymywane są tam duże stada, z reguły w obo-rach wolnostanowiskowych, w których stosowany jest pełnodawkowy, jednolity przez cały rok system żywienia zwierząt (TMR – Total Mixed Ration lub PMR – Portion Mixed Ration). Zastosowanie tych systemów żywienia gwarantuje optymalne pokrycie potrzeb pokarmowych krów, umożliwiając maksy-malne wykorzystanie ich potencjału genetycznego do produkcji mleka (17, 31). Z badań wynika, że prawidło-we zbilansowanie dawki pokarmoprawidło-wej w intensywnych systemach żywienia pozwala na zwiększenie wydaj-ności krów i koncentracji podstawowych składników w mleku, kosztem zmniejszenia zawartości substancji biologicznie czynnych i pogorszenia jego parametrów technologicznych (4, 11, 14, 19, 21).
O przydatności mleka do przetwórstwa decyduje w głównej mierze zawartość i proporcje poszczegól-nych jego składników, w tym głównie suchej masy beztłuszczowej, białka ogólnego, w tym kazeiny, oraz składników mineralnych. Ważnymi wskaźnikami przydatności technologicznej mleka są m.in. stabilność cieplna, zdolność do koagulacji enzymatycznej i stan dyspersji tłuszczu, ale najważniejszym czynnikiem decydującym o jego przydatności do produkcji serów jest czas krzepnięcia pod wpływem podpuszczki, co warunkuje zwięzłość powstającego skrzepu. Zdaniem wielu autorów (12, 16, 30), szybkość tworzenia skrze-pu oraz jego zwięzłość determinowane są przede wszystkim składem mleka, w tym zawartością ka-zeiny i proporcją poszczególnych jej frakcji. Należy zaznaczyć, że o składzie mleka i jego przydatności do przetwórstwa oprócz żywienia decyduje wiele innych czynników, m.in. faza laktacji (15, 18), brak jest jed-nak pogłębionych informacji, jak te parametry mleka zmieniają się w trakcie laktacji u krów utrzymywanych w intensywnych i tradycyjnych systemach produkcji.
Celem badań była ocena zmian w wydajności do-bowej, składzie chemicznym, zawartości cholesterolu oraz porównanie parametrów przydatności technolo-gicznej mleka pozyskiwanego w systemie intensyw-nym i tradycyjintensyw-nym w kolejnych fazach laktacji.
Materiał i metody
Materiał badawczy stanowiło 2112 próbek mleka, w tym 1143 pobranych od 273 krów utrzymywanych w gospodar-stwach o intensywnej technologii produkcji mleka (obory wolnostanowiskowe i żywienie w systemie TMR) i 969 pobranych od 231 krów z gospodarstw o tradycyjnym sys-temie produkcji (żywienie sezonowe z wykorzystaniem pastwiska), u których długość laktacji nie przekraczała
330 dni. Eliminowano próbki, które pochodziły od krów z chorym wymieniem (ujemny wynik TOK).
Dane dotyczące wydajności dobowej poszczególnych krów pochodziły z dokumentacji hodowlanej prowadzonej przez Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka.
W celu wyeliminowania próbek mleka o LKS powyżej 400 tys./ml oznaczano liczbę komórek somatycznych (LKS) aparatem Somacount 150 firmy Bentley.
Pobrane próbki podzielono na 3 grupy, uwzględniając fazę laktacji, tzn. I – do 120 dni, II – od 121 do 200 i III – powyżej 200 dni.
W każdej próbce mleka oznaczano:
• podstawowy skład chemiczny, tj. zawartość tłuszczu, białka, laktozy i suchej masy aparatem Infrared Milk Ana-lyzer (Bentley Instruments),
• zawartość kazeiny zgodnie z AOAC (1),
• kwasowość czynną (pH) pehametrem Pionneer 65 fir-my Radiometer Analytical,
• kwasowość potencjalną (°SH) metodą miareczkową wg PN-86/A-86122,
• stabilność cieplną mleka w temp. 140°C w łaźni ole-jowej firmy TEWES-BIS metodą White’a i Daviesa (20),
• czas krzepnięcia mleka pod wpływem podpuszczki metodą Scherna (moment powstawania pierwszych płatków kazeiny) (20),
• udział kuleczek tłuszczowych w poszczególnych przedziałach wielkości, tj. < 6 µm, 7-10 µm i > 10 µm (mikroskopowo w powiększeniu × 1000 w preparatach wybarwianych Sudanem III) (20).
W badanych próbkach mleka obliczono zawartość suchej masy beztłuszczowej i proporcję białka do tłuszczu.
Dla reprezentatywnej liczby próbek mleka, tzn. 320 (w tym 193 z systemu intensywnego i 127 z tradycyjnego) oznaczono zawartość cholesterolu według metodyki opra-cowanej przez Instytut Zootechniki w Balicach (z własnymi modyfikacjami) z wykorzystaniem spektrofotometru Carry 300, Varian, przy długości fali 570 nm.
Do obliczeń statystycznych wykorzystano program Stat-Soft Inc. Statistica ver. 6. Analizy dokonano na podstawie Ogólnego Modelu Liniowego (GLM – General Linear Model) – procedura ANOVA. Istotność różnic pomiędzy średnimi wyznaczono testem Tukeya dla różnych liczeb-ności, przy poziomie p (alfa) = 0,05 i p = 0,01.
Wyniki i omówienie
Z danych przedstawionych w tab. 1 wynika, że w intensywnym systemie produkcji mleka uzyskiwano w poszczególnych fazach laktacji wyższą dobową wy-dajność krów, tzn. o 7,6 kg w fazie I i prawie o 10 kg w fazie III. Tempo obniżania wydajności mlecznej w kolejnych tercjach laktacji było zdecydowanie wol-niejsze w stadach z intensywnym systemem produkcji (żywienie TMR), tzn. z 25,2 kg w fazie I do 21,2 kg w III. Średnia wydajność krów w tych gospodarstwach w III fazie laktacji wynosiła więc 84,1% wydajności z fazy I. W gospodarstwach z tradycyjnym systemem użytkowania krów obniżka ta była znacznie większa i wynosiła ponad 35%, tzn. z 17,6 kg do 11,4 kg. Szczególnie duży spadek wydajności w systemie
tra-dycyjnym zanotowano w III fazie laktacji (> 200 dni). Średnia wydajność mleka w tym okresie stanowiła już tylko 75% wydajności z okresu poprzedniego (121-200 dni), natomiast w systemie intensywnym było to 90%. Wiązać to należy oczywiście z żywieniem krów. W sys-temie intensywnym krowy przez całą laktację (cały rok) żywione były tymi samymi paszami (system TMR). Wpływ zastosowania intensywnego systemu żywienia krów na wzrost ich wydajności mlecznej potwierdzają inni autorzy (3, 6, 8, 22). W badaniach Topolskiego i wsp. (28) wielkość spadku produkcji mleka w trakcie trwania laktacji związana była z poziomem produk-cyjności krów. U krów wysoko wydajnych (pow. 7100 kg mleka) spadek wydajności mleka był najmniejszy, natomiast u krów o produkcyjności poniżej 5700 kg mleka był znacznie większy. Potwierdza to także Radkowska (23), która porównywała spadek wydajności dobowej krów w kolejnych 5 miesiącach po szczycie laktacji (130 ± 10 dni) żywionych z udziałem lub bez pastwiska. U krów żywionych w systemie TMR spadek wydajności dobowej w okresie letnim (maj–wrzesień) był powolny, tzn. z ok. 27 do ok. 24 kg mleka, natomiast u korzystających z pastwiska znacznie większy (z ok. 27 do poniżej 19 kg).
Przedstawione w tab. 1 dane wskazują, że w trady-cyjnym systemie żywienia krów stwierdza się większe zmiany w koncentracji poszczególnych składników mleka w kolejnych fazach laktacji. Generalnie wraz z kolejną fazą laktacji następował wzrost koncentracji białka, tłuszczu i suchej masy. Największe zmiany stwierdzono w zawartości białka, tzn. w systemie in-tensywnym z 3,47% w I fazie laktacji do 3,80% w III (a więc o 9,5 pp.), natomiast w systemie tradycyjnym wzrost ten wyniósł aż 26 pp. (z 3,11% do 3,50%). Wzrost zawartości tłuszczu i suchej masy w przebiegu
laktacji był podobny w obu systemach produkcji mleka. W przypadku tłuszczu wynosił on w granicach 8-11 pp., a suchej masy ok. 6 pp. Zawartość laktozy wy-kazywała niewielką tendencję spadkową w kolejnych tercjach laktacji, tzn. w systemie intensywnym z 4,76% w I fazie do 4,67% w III, a w tradycyjnym z 4,79% do 4,60%. Wykazane różnice były statystycznie istotne (p ≤ 0,01) w obu systemach. Średnia zawartość białka, tłuszczu i suchej masy w badanych próbkach mleka, pobranych w gospodarstwach z intensywnym systemem jego produkcji wynosiła, odpowiednio: 3,66%; 4,35% i 13,54%, i we wszystkich przypadkach była wyższa od średniej zawartości tych składników w mleku z go-spodarstw o tradycyjnym systemie produkcji (3,50%; 4,31% i 13,33%). Należy zaznaczyć, że z wyższą zawartością składników suchej masy mleka z syste-mu intensywnego skorelowana była prawie 2-krotnie wyższa średnia dobowa jego wydajność, tzn. 23,4 kg w porównaniu do 14,5 kg w systemie tradycyjnym. Bez wątpienia było to konsekwencją lepiej zbilansowanych dawek pokarmowych stosowanych w gospodarstwach z intensywnym systemem produkcji mleka (system TMR). Znajduje to potwierdzenie w badaniach Bargo i wsp. (3), Barłowskiej i wsp. (4), Bloksma i wsp. (7), Król i wsp. (19) oraz Litwińczuka i wsp. (21), w któ-rych stwierdzono, że mleko produkowane w systemie intensywnego żywienia krów miało wyższą zawartość podstawowych składników, głównie białka, tłuszczu i suchej masy. W tradycyjnych systemach żywienia (z wykorzystaniem pastwiska) produkowane mleko jest natomiast bogatszym źródłem związków biologicznie czynnych. Wykorzystanie w żywieniu krów zielonki pastwiskowej ze względu na różnorodność jej składu botanicznego wpływa na wartość pokarmową paszy, co w konsekwencji znajduje odzwierciedlenie w więk-Tab. 1. Wydajność dobowa, podstawowy skład chemiczny i zawartość cholesterolu w mleku w zależności od fazy laktacji i systemu żywienia krów (x, SD)
Oznaczane parametry
System intensywny System tradycyjny
faza laktacji (dni)
średnio stosunekIII/I (%)
faza laktacji (dni)
średnio stosunekIII/I (%) I (≤ 120) (121-200)II (> 200)III (≤ 120)I (121-200)II (> 200)III Liczba próbek (szt.) 444 306 393 1143 361 209 399 969 Wydajność dobowa (kg) 25,17 7,79C 23,59 7,00B 21,18 6,98A 23,38 7,18xx 84,1 17,57 6,59C 15,26 6,14B 11,39 5,06A 14,53 6,51xx 64,8 Zawartość białka (%) 3,47 0,48A 3,75 0,39B 3,80 0,45C 3,66 0,44xx 109,5 3,11 0,41A 3,38 0,49B 3,92 0,59C 3,50 0,59xx 126,0 Zawartość tłuszczu (%) 4,23 0,62A 4,45 0,54B 4,71 0,58C 4,45 0,58xx 111,5 4,15 0,66A 4,24 0,67A 4,49 0,75B 4,31 0,72xx 108,2 Zawartość laktozy (%) 4,76 0,27C 4,72 0,29B 4,67 0,34A 4,72 0,29 98,1 4,79 0,35B 4,73 0,34B 4,60 0,31A 4,70 0,34 96,0 Zawartość suchej masy (%) 13,14 1,01A 13,55 0,98B 13,99 1,03C 13,54 0,97x 106,5 12,90 0,99A 13,34 0,93B 13,71 0,99C 13,33 1,04x 106,3 Zawartość cholesterolu (mg/100 ml) 22,14B 11,85 19,44 A 10,83 23,12 B 9,62 21,52 x 10,71 104,4 16,75 A 4,19 19,36 B 5,92 20,22 B 7,70 18,69 x 6,18 120,7 n = 60 n = 68 n = 65 n = 193 n = 46 n = 40 n = 41 n = 127
Objaśnienia: A, B, C – różnice w obrębie systemu żywienia istotne przy p ≤ 0,01; x – różnice między systemami produkcji istotne przy p ≤ 0,05; xx – istotne przy p ≤ 0,01
szej zawartości związków biologicznie czynnych, jak: białka serwatkowe, nienasycone kwasy tłuszczowe oraz składniki mineralne i witaminy (9, 23, 24).
Wykazano, że wyższą średnią zawartością chole-sterolu charakteryzuje się mleko krów z gospodarstw o intensywnej technologii produkcji. W poszczególnych przedziałach laktacji zawartość cholesterolu wynosi-ła 19,4-23,1 mg/100 ml (średnio 21,5), podczas gdy w mleku z systemu tradycyjnego była niższa: od 16,7 w I fazie laktacji do 20,2 w III (średnio 18,7 mg/100 ml). Wykazane różnice między systemami były istotne przy p ≤ 0,05. Mleko z systemu intensywnego charakteryzo-wało się bardziej wyrównaną zawartością cholesterolu w okresie całej laktacji, co należy wiązać z żywieniem krów w systemie TMR (przez cały rok te same pasze). Badania Barłowskiej i wsp. (5) potwierdzają, że mleko pozyskiwane od zwierząt żywionych systemem pełno-dawkowym TMR zawierało więcej tłuszczu (o 0,16%) i cholesterolu (o 2,18 mg/100 ml) niż od krów żywio-nych tradycyjnie. Strzałkowska i wsp. (26) wykazali, podobnie jak w badaniach własnych, wzrost zawartości cholesterolu w mleku krów wraz z upływem lakta-cji, przy czym największe różnice (4,07 mg/100 ml) stwierdzili między I a III fazą, co zostało potwierdzone statystycznie (p ≤ 0,01).
Oprócz składników suchej masy mleka, a przede wszystkim białka (zwłaszcza kazeiny), istotne są rów-nież wskaźniki charakteryzujące jego przydatność do przetwórstwa, takie jak: stabilność cieplna, szybkość
powstawania skrzepu pod wpływem podpuszczki i stan dyspersji tłuszczu mlekowego.
Dane tab. 2 wskazują, że z ocenianych kilku wskaź-ników przydatności technologicznej mleka tylko zawar-tość suchej masy beztłuszczowej i kazeiny wykazywała istotny (p ≤ 0,01) wzrost w kolejnych fazach laktacji w obu systemach produkcji. W przypadku suchej masy beztłuszczowej różnice między I a III fazą wynosiły 3-5 pp., natomiast dla kazeiny był znacznie większe – 10 pp. w systemie intensywnym (z 2,73% do 3,01%) i aż 16 pp. w systemie tradycyjnym (z 2,44% do 2,83%). W obu systemach produkcji wraz z upływem laktacji zmniejszał się w mleku udział dużych kuleczek tłusz-czowych (średnica > 10 µm), przy czym w systemie tradycyjnym zmiany te były większe (o ok. 20 pp.) i sta-tystycznie istotne (p ≤ 0,01). Barłowska i wsp. (5) udo-wodnili, że mleko pozyskiwane od zwierząt żywionych w systemie TMR miało wyższy o 9,74% udział małych kuleczek tłuszczowych. Także Couvreur i wsp. (10) po-twierdzają, że przy wyższej dobowej wydajności mleka wzrasta w nim udział małych kuleczek tłuszczowych. Prowadząc badania na mleku bawolim Schafberg i wsp. (24) wykazali, że wraz z upływem laktacji zwiększał się stan dyspersji tłuszczu mlekowego. Przeciętna średnica kuleczek tłuszczowych zmniejszała się bowiem z 5,08 µm w 50. dniu do 4,72 µm powyżej 350. dnia laktacji.
Takich jednoznacznych tendencji (jak dla stanu dys-persji tłuszczu) nie stwierdzono natomiast dla dwóch podstawowych wskaźników charakteryzujących przy-Tab. 2. Wskaźniki przydatności technologicznej mleka w zależności od fazy laktacji i systemu żywienia krów (x, SD)
Oznaczane parametry
System intensywny System tradycyjny
faza laktacji (dni)
średnio stosunekIII/I (%)
faza laktacji (dni)
średnio stosunekIII/I (%) I (≤ 120) (121-200)II (> 200)III (≤ 120)I (121-200)II (> 200)III Liczba próbek (szt.) 444 306 393 1143 361 209 399 969 Kwasowość pH 6,68 0,08 6,67 0,08 6,66 0,08 6,66 0,08 100,0 6,70 0,11 6,72 0,09 6,72 0,22 6,71 0,16 100,1 °SH 7,06 0,96A 7,18 0,82AB 7,20 0,88B 0,86 7,14x 101,1 6,80 0,99 6,81 0,95 7,01 1,02 6,89 1,00x 101,3 Zawartość suchej masy
beztłuszczowej (%) 8,96 A 0,50 9,02 B 0,50 9,25 C 0,60 9,08 0,52 103,2 8,75 A 1,14 9,10 B 1,15 9,22 B 1,14 9,02 1,16 105,4 Zawartość kazeiny (%) 2,73 0,37A 2,89 0,35B 3,01 0,40C 2,87 0,37xx 110,3 2,44 0,41A 2,66 0,45B 2,83 0,47C 2,65 0,48xx 116,0 Proporcja białka do tłuszczu 0,83 0,30 0,84 0,16 0,83 0,10 0,83 0,20 100,0 0,76 A 0,11 0,81 B 0,13 0,88 C 0,10 0,82 0,12 115,8 Czas krzepnięcia (min) 2:34 5:02 5:11 2:28 4:44 2:31 4:58 2:32x 88,4 1:98 3:71A 4:01 1:99AB 4:17 1:28B 3:97 1:95x 112,4 Stabilność cieplna (min) 2:59 1:17 3:08 1:24 3:03 1:30 3:03 1:24x 117,0 4:25 2:05 4:24 2:68 4:10 2:34 4:19 2:31x 96,5
Udział kuleczek tłuszczowych (%) małe < 6 µm 60,18 8,44 61,50 8,47 63,33 8,00 61,60 x 8,27 105,2 57,24 A 9,45 58,00 A 8,53 60,85 B 11,89 58,89 x 10,48 106,3 średnie 6-10 µm 29,74 5,61 28,43 5,32 27,67 5,91 28,67 x 5,63 93,0 32,58 a 7,23 31,47 ab 6,63 31,13 b 9,19 31,74 x 8,00 95,6 duże > 10 µm 10,42 3,60 9,85 3,23 9,01 4,23 9,77 3,66 86,5 10,17 A 5,43 10,49 B 5,05 8,06 B 3,81 9,37 4,86 79,2 Objaśnienia: a, b – różnice w obrębie systemu żywienia istotne przy p ≤ 0,05; A, B, C – istotne przy p ≤ 0,01; x – różnice między systemami produkcji istotne przy p ≤ 0,05; xx – istotne przy p ≤ 0,01
datność technologiczną mleka, tzn. czasu jego krzep-nięcia pod wpływem podpuszczki i stabilności cieplnej. W intensywnym systemie produkcji wraz z upływem laktacji czas krzepnięcia i stabilność cieplna mleka ulegały poprawie (jednakże nie zostało to potwierdzo-ne statystycznie), natomiast w systemie tradycyjnym wskaźniki te nieznacznie pogarszały się. W bezpo-średnim porównaniu istotnie (p ≤ 0,05) korzystniejsze wartości dla podstawowych wskaźników przydatności technologicznej uzyskano dla mleka z tradycyjnego systemu produkcji, które charakteryzowało się krótszym czasem krzepnięcia pod wpływem podpuszczki (średnio 3:97 min) oraz wyższą stabilnością cieplną (4:19 min). Również inni autorzy (4, 21, 29) potwierdzają, że mleko od krów żywionych tradycyjnie (z wykorzystaniem zie-lonki pastwiskowej) charakteryzuje się lepszą krzepli-wością pod wpływem podpuszczki. Devold i wsp. (11) udowodnili, że sposób żywienia wpływa na zawartość frakcji białkowych (kazeiny, białek serwatkowych) i składników mineralnych (wapnia, magnezu i cytry-nianów), których ilość i proporcje mają istotny wpływ na proces krzepnięcia mleka. Oceniając wpływ stadium laktacji na czas krzepnięcia mleka, Ikonen i wsp. (15) oraz Tyrisevä i wsp. (29) wykazali, że najszybciej ko-agulowało pozyskane w początkowym i końcowym jej okresie. Podobną zależność zaobserwowali Harzia i wsp. (13), którzy stwierdzili, że najszybciej koagulo-wało mleko na początku laktacji, a następnie – aż do 8. miesiąca – jego krzepliwość malała, po czym zwięk-szała się w końcowym okresie laktacji.
Podsumowując należy stwierdzić, że faza laktacji miała istotny wpływ na wydajność dobową i podstawo-wy skład chemiczny mleka, zarówno w intensywnym, jak i tradycyjnym systemie jego produkcji. Największe zmiany dotyczyły zawartości białka i kazeiny oraz tłuszczu, w mniejszym stopniu cholesterolu, zwłasz-cza w mleku z intensywnego systemu produkcji. Wraz z przebiegiem laktacji, niezależnie od systemu żywienia krów, zmniejszał się w mleku udział dużych kuleczek tłuszczowych, tzn. o średnicy powyżej 10 µm. Zarówno faza laktacji, jak również system żywienia krów determi-nują stabilność cieplną oraz krzepliwość pod wpływem podpuszczki, co przekłada się na przydatność techno-logiczną mleka.
Piśmiennictwo
1. AOAC: Official Methods of Analysis. Casein Nitrogen Content of Milk. 998.06. AOAC International, 2000, 32, s. 52.
2. Auldist M. J., Walsch B. J., Thomson N. A.: Seasonal and lactational influence on bovine milk composition in New Zealand. J. Dairy Res. 1998, 65, 401-411. 3. Bargo F., Muller L. D., Delahoy J. E., Cassidy T. W.: Performance of high
producing dairy cows with three different feeding systems combining pasture and Total Mixed Rations. J. Dairy Sci. 2002, 85, 2948-2963.
4. Barłowska J., Chabuz W., Król J., Szwajkowska M., Litwińczuk Z.: Wartość odżywcza i przydatność technologiczna mleka produkowanego w systemie intensywnym i tradycyjnym w 3 rejonach wschodniej Polski. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2012, 83, 122-135.
5. Barłowska J., Szwajkowska M., Litwińczuk Z., Matwijczuk A.: The influence of cow breed and feeding system on the dispersion state of milk fat and content of cholesterol. Rocz. Nauk. PTZ 2011, 7, 57-65.
6. Bilik K., Łopuszańska-Rusek M.: Effect of organic and conventional feeding of Red-and-White cows on productivity and milk composition. Ann. Anim. Sci. 2011, 10, 441-458.
7. Bloksma J., Adriaansen-Tennekes R., Huber M., van de Vijver L. P. L., Baar T.,
de Wit J.: Comparison of organic and conventional raw milk quality in the
Netherlands. Biol. Agric. Hortic. 2008, 26, 69-83.
8. Chabuz W., Litwińczuk Z., Teter W., Stanek P., Brodziak A.: Pokrycie potrzeb pokarmowych i koszty produkcji mleka w gospodarstwach o różnych systemach żywienia krów. Rocz. Nauk. PTZ 2012, 8, 27-39.
9. Collomb M., Butikofer U., Sieber R., Jeangros B., Bosset J. O.: Correlation between fatty acids in cows’ milk fat produced in the Lowlands, Mountains and Highlands of Switzerland and botanical composition of the fodder. Int. Dairy J. 2002, 12, 661-666.
10. Couvreur S., Hurtaud C., Marnet P. G., Faverdin P., Peyraud J. L.: Composition of milk fat from cows selected for milk fat globule size and offered either fresh pasture or a corn silage-based diet. J. Dairy Sci. 2007, 90, 392-403.
11. Devold T. G., Brovold M. J., Langsrud T., Vegarud G. E.: Size of native and heated casein micelles, content of protein and minerals in milk from Norwegian Red Cattle – effect of milk protein polymorphism and different feeding regimes. Int. Dairy J. 2000, 10, 313-323.
12. Hallén E., Allmere T., Naslund J., Andren A., Lunden A.: Effect of genetic polymorphism of milk proteins on rheology of chymosin-induced milk gels. Int. Dairy J. 2007, 17, 791-799.
13. Harzia H., Ilves A., Ots M., Henno M., Jõudu I., Kaart T., Ling K., Kärt O.,
Kilk K., Soomets U.: Alterations in milk metabolome and coagulation ability
during the lactation of dairy cows. J. Dairy Sci. 2013, 96, 6440-6448. 14. Heck J. M. L., Valenberg H. J. F. van, Dijkstra J., Hooijdonk A. C. M.: Seasonal
variation in the Dutch bovine raw milk composition. J. Dairy Sci. 2009, 92, 4745-4755.
15. Ikonen T., Morri S., Tyrisevä A. M., Ruottinen O., Ojala M.: Genetic and phenotypic correlations between milk coagulation properties, milk production traits, somatic cell count, casein content, and pH of milk. J. Dairy Sci. 2004, 87, 458-467.
16. Jensen H. B., Poulsen N. A., Andersen K. K., Hammershøj M., Poulsen H. D.,
Larsen L. B.: Distinct composition of bovine milk from Jersey and Holstein-
-Friesian cows with good, poor, or noncoagulation properties as reflected in protein genetic variants and isoforms. J. Dairy Sci. 2012, 95, 6905-6917. 17. Khalili H., Mäntysaari P., Sariola J., Kangasniemi R.: Effect of concentrate
feeding strategy on the performance of dairy cows fed total mixed rations. Agr. Food Sci. 2006, 15, 268-279.
18. Król J., Brodziak A., Litwińczuk Z., Litwińczuk A.: Effect of age and stage of lactation on whey protein content in milk of cows of different breeds. Pol. J. Vet. Sci. 2013, 16, 395-397.
19. Król J., Litwińczuk Z., Litwińczuk A., Brodziak A.: Content of protein and its fractions in milk of Simental cows with regard to a rearing technology. Ann. Anim. Sci. 2008, 1, 57-61.
20. Litwińczuk Z. (red.): Metody oceny towaroznawczej surowców i produktów zwierzęcych. Wydawnictwo UP w Lublinie, 2011.
21. Litwińczuk Z., Barłowska J., Chabuz W., Brodziak A.: The nutritional value and technological suitability of milk from cows of 3 Polish breeds included in the pro-gramme of genetic resources conservation. Ann. Anim. Sci. 2012, 12, 423-432. 22. Morales-Almaráz E., Roza-Delgado B. de la, González A., Soldado A., Rodríguez
M. L., Peláez M., Vicente F.: Effect of feeding system on unsaturated fatty acid
level in milk of dairy cows. Renew. Agr. Food Syst. 2011, 26, 224-229. 23. Radkowska I.: Skład chemiczny oraz zawartość komórek somatycznych i
mocz-nika w mleku krów w zależności od system utrzymania. Rocz. Nauk. Zoot. 2012, 39, 295-305.
24. Schafberg R., Schmidt R., Thiele M., Swalve H. H.: Fat globule size distribution in milk of a German buffalo herd. Ital. J. Anim. Sci. 2007, 6, (Suppl. 2), 1080- -1083.
25. Sobotka W., Miciński J., Wróblewski P., Zwierzchowski G.: Wpływ systemu żywienia tradycyjnego i TMR na pobranie paszy przez krowy, ich wydajność, skład mleka i jego jakość higieniczną. Rocz. Nauk. PTZ 2011, 7, 87-96. 26. Strzałkowska N., Jóźwik A., Bagnicka E., Krzyżewski J., Horbańczuk J. O.:
Studies upon genetic and environmental factors affecting the cholesterol content of cow milk. II. Effect of silage type offered. Anim. Sci. Pap. Rep. 2009, 27, 199-206.
27. Śmigielska D.: Rynek mleka. Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka 2013.
28. Topolski P., Choroszy B., Choroszy Z.: Wpływ poziomu produkcji krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej na wytrwałość laktacji i długość okresu międzyocieleniowego. Rocz. Nauk. PTZ 2008, 35, 93-100. 29. Tyrisevä A. M., Ikonen T., Ojala M.: Repeatability estimates for milk coagulation
traits and non-coagulation of milk in Finnish Ayrshire cows. J. Dairy Res. 2003, 70, 91-98.
30. Wedholm A., Hallén E., Larsen L. B., Lindmark-Månsson H., Karlsson A. H.,
Allmere T.: Comparison of milk protein composition in a Swedish and a Danish
dairy herd using reversed phase HPLC. Acta Agr. Scand. A 2006, 56, 8-15. 31. Winnicki S., Kołodziejczyk T., Karbowy A.: Efektywność żywienia krów o
wy-sokiej wydajności mlecznej. Probl. Inż. Rol. 2010, 2, 83-89.
Adres autora: prof. dr hab. Zygmunt Litwińczuk, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin; e-mail: zygmunt.litwinczuk@up.lublin.pl
