Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 64 (10), 1248-1251, 2008

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1248

Praca oryginalna Original paper

Termin inseminacja wywodzi siê z jêzyka ³aciñskie-go, w którym inseminare znaczy zasiewaæ, natomiast samo s³owo seminare oznacza zap³adniaæ. Insemina-cja (sztuczne unasiennianie) polega na wprowadzeniu do dróg rodnych samicy wczeœniej pozyskanego od samca nasienia, w celu zap³odnienia (7).

W Polsce pocz¹tek inseminacji œwiñ przypada na drug¹ po³owê lat szeœædziesi¹tych, kiedy w 1965 r. dokonano pierwszego w Polsce zabiegu unasiennia-nia loch. W 1985 r. liczba inseminowanych loch prze-kroczy³a 200 tysiêcy, a w 1995 roku ju¿ 600 tysiêcy (6, 9, 11-14, 27). Tak du¿y rozwój inseminacji trzody chlewnej w Polsce przyczyni³ siê do rozwoju badañ nad efektywnym wykorzystaniem nasienia knurów. Poszczególne rozp³odniki wykazuj¹ ró¿nice w zakre-sie iloœci i jakoœci ejakulatu. Knury poszczególnych ras lub mieszañce mog¹ wykazywaæ ró¿nice w zakre-sie objêtoœci ejakulatu, koncentracji i ruchliwoœci plem-ników (4, 20). Cechy te mog¹ ulegaæ te¿ zmianom pod wp³ywem ró¿nych czynników œrodowiska: pory roku, temperatury otoczenia, warunków œwietlnych, wilgot-noœci i temperatury œrodowiska (2, 6, 18, 23, 25).

Do najczêœciej hodowanych ras œwiñ w Polsce zali-czamy rasê wielk¹ bia³¹ polsk¹ (wbp), rasê polsk¹ bia³¹ zwis³ouch¹ (pbz), rasê pietrain i duroc oraz ich mie-szañce (22, 25).

Cel badañ stanowi³o wykazanie ró¿nic rasowych w parametrach ejakulatu œwiñ.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono na ogó³em 1506 ejakulatach pobranych od 39 knurów rasy wbp, pbz oraz mieszañców pochodz¹cych z dwukierunkowego krzy¿owania rasy pie-train i duroc (tab. 1). Badaniami objêto wszystkie ejakula-ty pobrane i zakwalifikowane do inseminacji w Stacji Una-sienniania Loch w Œwi¹tkach, oddzia³ w Szczecinku, w okresie od 01.11.2005 r. do 31.04.2007 r. Nie uwzglêd-niono ejakulatów niepe³nych o parametrach odbiegaj¹cych od normy. Takich ejakulatów w badanym okresie by³o 24, co stanowi jedynie 0,6% ca³oœci pobranych ejakulatów.

Wszystkie knury, od których uzyskano nasienie, utrzy-mywane by³y w ujednoliconych warunkach œrodowiska, a parametry mikroklimatu chlewni odpowiada³y normom. Zwierzêta by³y wolne od chorób zakaŸnych i chorób zwi¹-zanych z rozrodem. Objête by³y rutynowym postêpowa-niem profilaktycznym, mia³y zapewnion¹ sta³¹ opiekê we-terynaryjn¹.

Nasienie od wszystkich knurów pobrano w ten sam spo-sób, tzw. metod¹ na rêkê, nazywan¹ równie¿ metod¹ ja-poñsk¹. Pozyskany materia³ podlega³ ocenie wed³ug prze-pisów Centralnej Stacji Hodowli Zwierz¹t. Ocenie podda-no nastêpuj¹ce parametry nasienia: objêtoœæ ejakulatu bez frakcji galaretowatej (ml), koncentracjê plemników (licz-bê plemników w 1 mm), ogóln¹ licz(licz-bê plemników ¿ywych w ejakulacie, procent plemników ¿ywych w ejakulacie wskazuj¹cych ruch torpedowy lub postêpowy (%), liczbê plemników w dawce (ml) oraz liczbê dawek uzyskanych z jednego ejakulatu.

Parametry ejakulatu w zale¿noœci od rasy œwiñ

DOROTA KAWCZUGA, WIES£AW DREWNOWSKI*, LUDWIK LISIECKI*

Katedra Fizjologii Wydzia³u Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Szczeciñskiego, al. Piastów 40 B, 71-065 Szczecin *Stacja Hodowli i Unasienniania Zwierz¹t Sp. z o.o. w Bydgoszczy Oddzia³ w Szczecinku,

ul. Szczeciñska 45, 78-400 Szczecinek

Brucka-Jastrzêbska E., Bia³ek M., Brzeziñska M., Kawczuga D., Drewnowski W., Lisiecki L.

Semen parameters in relation to pig breed

Summary

The aim of this study was to determine pig breed differences in semen parameters. A total of 1506 ejaculates were collected between 01.11.2005 and 31.04.2007 from 39 boars of WBP breed, PBZ breed and Pietrain--Duroc crossbreeds. All the ejaculates were taken and qualified for insemination at the Station of Sow Insemi-nation in Œwi¹tki, the branch in Szczecinek, Poland. The following semen characteristics were examined: semen volume (after removing the gel plug) [ml], sperm concentration, live sperm count per ejaculate, percentage of live sperm with rapid or forward progression [%], sperm count in one insemination dose and the number of insemination doses received from a single ejaculate. The boar breed did not significantly influence the semen volume, sperm concentration, live sperm count, or the number of insemination doses from single ejaculates. Thus no clear effect of breed on semen characteristics has been determined.

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1249

Wartoœci cech ejakulatów zweryfikowano statystycznie w zale¿noœci od grupy rasowej knurów (rasy czyste i mie-szañce). Dla ka¿dego parametru zweryfikowano obecnoœæ ró¿nic statystycznie istotnych na poziomie istotnoœci p < 0,01. Badane parametry przeanalizowano w oparciu o równanie liniowe, otrzymuj¹c wspó³czynnik regresji, a za wartoœci statystycznie istotne przyjêto, gdy wspó³czynnik korelacji by³ wiêkszy od 0,7 (r > 0,7). Oszacowano tak¿e wspó³czynniki korelacji pomiêdzy badanymi parametrami w obrêbie danej rasy, przyjmuj¹c wartoœci na poziomie r > 0,6 za statystycznie istotne. Obliczenia statystyczne wy-konywano w programie Statistica 6.0 PL.

Wyniki i omówienie

W celu poprawy istniej¹cych ju¿ dodatnich cech danej rasy, a tak¿e minimalizacji cech ujemnych, sto-suje siê krzy¿owanie towarowe, w wyniku którego otrzymuje siê mieszañce przewy¿szaj¹ce rasy wyjœcio-we pod wzglêdem wartoœci u¿ytkowyjœcio-wej. Podczas krzy-¿owania wykorzystywane jest zjawisko heterozji. Krzy¿owanie towarowe mo¿na przeprowadzaæ w ob-rêbie dwóch, trzech, czterech ras i otrzymuje siê wte-dy mieszañce dwu- i trzyrasowe oraz czterorasowe (4, 20, 28).

U knurów rasy pbz ejakulat by³ pobierany z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹. Maksymalna czêstoœæ pobierania eja-kulatu od tego samego knura wynosi³a 86 razy (knur Stop 1), a najrzadsza 17 razy (knur Skopek 1). Objê-toœæ ejakulatu u knurów rasy pbz waha³a siê w prze-dziale od 182,92 do 247,80 ml. Najmniejsza objêtoœæ ejakulatu uzyskana jednorazowo wynosi³a 100 ml (knur Grot 2). Natomiast najwiêcej ejakulatu uzyska-no od knura Nawela 2 (430 ml). Tylko u knurów rasy pbz wykazano ró¿nice statystycznie istotne w zakre-sie objêtoœci ejakulatu miêdzy poszczególnymi knu-rami (tab. 2).

U knurów w rasie wbp ejakulat by³ pobierany z ró¿-n¹ czêstotliwoœci¹. Maksymalnie od tego samego knura pobrano ejakulat 82 razy (Erb 2), a najrzadziej 14 razy (Czysty 2). Objêtoœæ ejakulatu u knurów rasy wbp waha³a siê w przedziale od 193,45 do 236,76 ml (tab. 2) a najmniejsza uzyskana jednorazowo objêtoœæ ejaku-latu wynosi³a 100 ml (Erb 2, Zefir 3, Zefir 4). Nato-miast najwiêcej ejakulatu uzyskano od knura Rubi 1 (700 ml).

U mieszañców rasy pietrain i duroc ejakulat by³ pobierany najczêœciej, bo a¿ 47 razy od knura Cykora, a najrzadziej 32 razy od Opusa. Objêtoœæ ejakulatu u mieszañców tych ras waha³a siê w przedziale od 212,44 do 241,00 ml (tab. 2), a najmniejsza jedno-razowa objêtoœæ ejakulatu wynosi³a 110 ml (Baron). Najwiêcej ejakulatu uzyskano od knura Karola (430 ml).

Od mieszañców ras duroc i pietrain ejakulat by³ pobierany najczêœciej, bo 52 razy od Horneta, a naj-rzadziej 7 razy od Idyka. Objêtoœæ ejakulatu u mie-szañców tych ras waha³a siê od 177,59 do 236,25 ml (tab. 2), najmniejsza objêtoœæ jednorazowa ejakulatu

wynosi³a 110 ml (Hornet i Lotos). Natomiast najwiê-cej ejakulatu uzyskano od Hardego (340 ml).

W tab. 3 zamieszczono œrednie wartoœci koncentra-cji plemników u poszczególnych knurów, która by³a nieznacznie zró¿nicowana. Z przedstawionych danych wynika, ¿e najwiêksz¹ wartoœci¹ tej cechy odznacza³y siê ejakulaty knurów wbp, a w dalszej kolejnoœci knu-ry d × p, pbz, p × d.

Najwiêksz¹ wartoœæ procentow¹ plemników ¿ywych stwierdzono w ejakulacie u mieszañców p × d i d × p (tab. 4). Podobnymi wartoœciami plemników ¿ywych charakteryzowa³y siê ejakulaty knurów czysto raso-wych. Ró¿nice statystycznie istotne stwierdzono u knura Strong, mieszañca p × d w trakcie 41 pobrañ (tab. 4). Natomiast pozosta³e mieszañce p × d, d × p,

Tab. 1. Uk³ad doœwiadczenia a b z c i L wbp pbz p × d d × p w ó k i n b o s O 12 11 10 6 w ó t a l u k a j E 482 403 423 211

Tab. 4. Procentowy udzia³ ¿ywych plemników w ejakulacie knurów badanych ras

a s a R %¿ywychplemników D S ± x min. max. z b p 77,21±9,16 31,82 83,64 p b w 77,80±3,09 67,50 85,00 p × d ---80,74±14,73* 76,00 87,00 d × p 78,49±4,02 63,33 85,00 Objaœnienie: jak w tab. 2.

Tab. 3. Koncentracja plemników w ejakulatach knurów ba-danych ras a s a R Koncenrtacjaplemników t(ys/.mm3) D S ± x min. max. z b p 460,78±65,99* 302,09 588,18 p b w 474,61±66,99* 316,42 601,25 p × d 458,55±59,84* 324,00 587,00 d × p 464,82±57,24* 348,00 464,82 Objaœnienie: jak w tab. 2.

Tab. 2. Objêtoœæ ejakulatu u knurów badanych ras a s a R )l m ( u t a l u k a j e æ œ o t ê j b O a b z c il ñ a r b o p x±SD min. max. z b p 36,80 218,68±53,90* 125,45 352,73 p b w 38,75 221,95±69,23* 114,17 385,00 p × d 40,80 221,31±51,31* 131,00 357,00 d × p 34,67 212,85±39,52* 136,67 301,67 Objaœnienie: * – istotnoœæ statystycznie istotna przy p £ 0,01 wzglêdem grupy pbz

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1250

jak równie¿ knury rasy pbz i wbp nie wykaza³y ró¿nic statystycznie istotnych w wartoœciach plemników ¿y-wych.

Liczba plemników w ejakulacie knurów rasy pbz waha³a siê od 72,21 do 84,69 mld, a najmniejsz¹ licz-bê przy jednorazowym pobraniu stwierdzono u knura Stopa 1 (28,00 mld). Natomiast najwiêksz¹ liczbê plemników wykazano w ejakulacie knura Akanta 3 (106,90 mld) (tab. 5).

Liczba plemników ¿ywych w badanych ejakulatach wynosi³a œrednio u knurów czysto rasowych wbp 81,01 mld, pbz 79,23 mld, u mieszañców p × d 78,79 mld, a d × p 77,72 mld (tab. 5). Najni¿sz¹ liczbê ¿ywych plemników w nasieniu odnotowano u knura Horneta rasy d × p (69,22 mld), zaœ najwy¿sz¹ wartoœæ u Ety-ka 2 rasy wbp (84,97 mld) (tab. 5).

Œrednia liczba plemników zawarta w inseminacyj-nej objêtoœci dawki w poszczególnych rasach oscylo-wa³a w zakresie 2,98 mld (tab. 6), natomiast liczba dawek inseminacyjnych wynios³a ok. 30 (tab. 7). Po-równuj¹c liczbê plemników w dawce inseminacyjnej badanych knurów wyliczono wspó³czynnik regresji, który wynosi³ r = 0,6. Knury Indyk i Mol z populacji szeœciu mieszañców d × p nie wykazywa³y ró¿nic sta-tystycznie istotnych w liczbie dawek z pobieranego nasienia. Natomiast u innych knurów (Hornet, Hardy, Lotos, Raptus) ró¿nice statystycznie istotne

stwierdzo-no w liczbie porcji uzyskanych z pobieranych ejaku-latów. Dodatkowo stwierdzono równie¿ ró¿nice sta-tystycznie istotne w zakresie liczby uzyskanych dawek u poszczególnych mieszañców rasy duroc i pietrain.

Wœród knurów rasy pbz wykazano statystycznie istotne korelacje pomiêdzy nastêpuj¹cymi parametra-mi nasienia: liczb¹ dawek inseparametra-minacyjnych z nasienia a objêtoœci¹ ejakulatu (r = 0,723) i objêtoœci¹ a liczb¹ uzyskanych dawek inseminacyjnych (r = 0,723).

Na podstawie wyliczeñ œrednich wartoœci dla ka¿-dego parametru w obrêbie knurów rasy wbp wykaza-no istotne korelacje miêdzy liczb¹ dawek insemina-cyjnych a objêtoœci¹ nasienia (r = 0,737) oraz objê-toœci¹ ejakulatu a liczb¹ dawek inseminacyjnych (r = 0,737).

Pomiêdzy badanymi parametrami w obrêbie mie-szañców ras p × d równie¿ uzyskano statystycznie istot-ne korelacje pomiêdzy ogóln¹ liczb¹ plemników a objêtoœci¹ ejakulatu (r = 0,76), liczb¹ dawek insemi-nacyjnych a objêtoœci¹ ejakulatu (r = 0,73), objêtoœci¹ ejakulatu a ogóln¹ liczb¹ plemników w nasieniu (r = 0,76), liczb¹ porcji inseminacyjnych a liczb¹ plem-ników w ejakulacie (r = 0,75), objêtoœci¹ ejakulatu a liczb¹ dawek inseminacyjnych (r = 0,75), ogóln¹ liczb¹ plemników a liczb¹ porcji inseminacyjnych (r = 0,75).

Istotnym problemem dla wielu badaczy staje siê ocena wp³ywu rasy knurów na jakoœæ nasienia. Wyni-ki dotychczasowych badañ dowodz¹, i¿ w poszcze-gólnych rasach ejakulaty mog¹ ró¿niæ siê objêtoœci¹, koncentracj¹ oraz liczb¹ i ruchliwoœci¹ plemników (1, 8, 15, 18).

Zestawiaj¹c dane otrzymane w niniejszych bada-niach z wynikami innych autorów widaæ wiele ró¿nic miêdzy analizowanymi parametrami nasienia. Ejaku-laty knurów ras pbz, wbp i mieszañców p × d i d × p charakteryzowa³y siê najwiêksz¹ objêtoœci¹ u knurów rasy wbp (221,95 ml) i mieszañców p × d (221,31 ml). Natomiast inni autorzy (17-19, 21, 26) stwierdzili, ¿e objêtoœæ ejakulatów rasy pbz by³a istotnie wiêksza ni¿ knurów pozosta³ych ras. Knury rasy wbp wykazywa³y o 29,71 ml mniej nasienia (17, 19, 21, 26), a mieszañ-ce d × p o 52 ml nasienia (15, 21) w odniesieniu do objêtoœci ejakulatu u rasy pbz.

Koncentracja plemników w ejakulatach badanych knurów nie by³a zbyt zró¿nicowana. Z otrzymanych danych wynika, ¿e najwy¿sz¹ wartoœæ tej cechy uzys-ka³y knury rasy wbp (474,61 tys./mm3_{). Podobne}

wy-niki wskazuj¹ce na najwy¿sz¹ koncentracjê plemni-ków otrzyma³a Milewska i wsp. (21) u knurów rasy wbp. Najmniejsz¹ koncentracjê uzyskano u mie-szañców p × d (458,55 tys./mm3_{). Przybli¿ony wynik}

uzyska³a Kawêcka (8) w badaniu knurów po ojcu pie-train i matce duroc. Natomiast knury mieszañce d × p wykaza³y wartoœæ poœredni¹ miêdzy ras¹ wbp i mie-szañcami p × d (464,82 tys./mm3_{). Populacje}

mieszañ-ców pochodz¹ce po ojcach duroc i matkach pietrain z regu³y maj¹ ma³¹ objêtoœæ ejakulatu przy du¿ej

kon-Tab. 5. Liczba plemników w ejakulacie knurów badanych ras a s a R Liczbaplemników¿ywychwejakulacie(mld) D S ± x min. max. z b p 79,23±17,54 50,41 121,28 p b w 81,01±16,99 50,50 124,44 p × d 78,79±14,83 46,61 117,63 d × p 77,72±13,56 50,98 111,58 Tab. 6. Liczba plemników w dawce inseminacyjnej badanych ras knurów a s a R Liczbaplemnikówwdawce(mld) D S ± x min. max. z b p 2,99±0,09 2,81 3,20 p b w 2,98±0,10 2,81 3,26 p × d 2,98±0,09 2,73 3,15 d × p 2,98±0,09 2,83 3,20 Tab. 7. Liczba dawek inseminacyjnych uzyskanych z nasie-nia knurów badanych ras

a s a R Liczbadawek D S ± x min. max. z b p 27,24±7,88 19,71 41,73 p b w 27,50±7,79 10,25 43,50 p × d 27,54±6,28 12,60 42,60 d × p 26,98±5,96 12,83 39,17

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1251

centracji plemników. Cecha ta jest utrwalona w geno-typie knurów duroc i charakteryzuje równie¿ mieszañ-ce z udzia³em tej rasy na skutek wyst¹pienia heterozji ojcowskiej (10, 24).

Wielu autorów (3, 5, 21) wykaza³o, i¿ ejakulaty knu-rów mieszañców maj¹ lepsze parametry ni¿ knury ras czystych. Nasienie mieszañców w wiêkszoœci charak-teryzuje siê wy¿sz¹ koncentracj¹ i liczb¹ plemników oraz lepsz¹ ich ruchliwoœci¹. Tezê tê potwierdzono we w³asnych badaniach, analizuj¹c procentow¹ wartoœæ ¿ywych plemników w ejakulacie. Okaza³o siê, ¿e mie-szañce ras pietrain × duroc mia³y najwy¿szy procent plemników ¿ywych – 80,74%, a duroc × pietrain – 78,49%, mimo ¿e ró¿nica ta nie by³a statystycznie istot-na. Kondracki i wsp. (15, 16) uzyskali podobne wyni-ki – u mieszañców dwurasowych ¿ywotnoœæ plemni-ków by³a o 3,3% wiêksza ni¿ u knurów czystej rasy.

Ogólna liczba plemników w nasieniu jest jednym z istotnych parametrów, gdy¿ determinuje liczbê da-wek inseminacyjnych, jakie mo¿na uzyskaæ z jednego ejakulatu. Wartoœci, jakie uzyskano dla tej wartoœci u knurów badanych grup nie wykazuj¹ du¿ych ró¿nic. Uzyskane wyniki s¹ zadowalaj¹ce, gdy¿ œrednio z ka¿-dego ejakulatu knurów poszczególnych ras otrzyma-no 27,31 porcji inseminacyjnych. Podczas badañ prze-prowadzonych przez Milewsk¹ i wsp. (21) wynika, ¿e œrednia ta u tych samych grup badawczych wynosi³a 17,75 dawek. Liczba uzyskanych porcji z jednego eja-kulatu jest istotnym czynnikiem decyduj¹cym o eko-nomicznej efektywnoœci produkcji nasienia. Im wiê-cej uzyska siê porcji inseminacyjnych z jednego eja-kulatu, tym wiêcej loch mo¿na unasienniæ ejakulatem pochodz¹cym od tego samego rozp³odnika i znacznie powiêkszyæ efektywnoœæ rozrodu.

Powy¿sze wyniki s¹ odmienne od uzyskanych w innych badaniach krajowych, w których wykazano, ¿e cechy nasienia knurów inseminacyjnych uzale¿nio-ne s¹ od rasy rozp³odnika (10, 15, 16, 18, 26). Mo¿e to wynikaæ z faktu, i¿ materia³ badawczy pobierany by³ w okresie zimowo-wiosennym, kiedy temperatura jesz-cze nie przekracza 18°C. W zwi¹zku z tym knury nie by³y nara¿one na niekorzystny wp³yw wysokich tem-peratur, jak ma to miejsce w okresie letnim. Dodatko-wo brak ró¿nic miêdzygatunkowych w zakresie bada-nych parametrów mo¿e byæ wynikiem krótkiego, za-ledwie pó³rocznego okresu trwania badañ. Wiêk-szoœæ tego typu badañ prowadzona by³a przez okres nie krótszy ni¿ 12 miesiêcy (10, 15, 18, 19, 26).

Piœmiennictwo

1.Bielas W.: Wp³yw ró¿nych metod konserwacji nasienia knura w niskich tem-peraturach na wybrane w³aœciwoœci plemników. Acta Sci. Pol. Medicina Veterynaria. 2002, 1 (2), 13-22.

2.Bukowiñski T.: Inseminacja loch w niektórych krajach œwiata. Przegl. Hod. 1992, 2, 23-24.

3.Dubiel A., Barcikowski R., Dziadek K., Polañska E., Romanowicz K., Stañ-czyk J. F.: Odruchy p³ciowe, w³aœciwoœci nasienia oraz stê¿enie testosteronu we krwi knurów wybranych ras. Medycyna Wet. 1985, 41 (4), 230-234. 4.Gasiñski M.: Zasady postêpowania z nasieniem knura. Trzoda Chlewna 1999,

4, 24-26.

5.G¹czarzewski D., Uda³a J., Lasota B., B³aszczyk B.: Kszta³towanie siê wy-branych wskaŸników oceny jakoœciowej i biochemicznej nasienia knurów eksploatowanych w zak³adzie unasienniania zwierz¹t. Zesz. Nauk. Chów Hod. Trzody Chlewnej 2000, 1, 93-101.

6.Grocki H. (red.): Hodowla i u¿ytkowanie zwierz¹t gospodarskich. Wyd. SGGW, Warszawa 2005.

7.Jura C., Krzanowska H. (red.): Leksykon biologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa 1992.

8.Kawêcka M.: Zale¿noœci miêdzy tempem wzrostu i miêsnoœci¹ m³odych knurów populacji ojcowskich i ich przydatnoœci do rozrodu. Rozp. nr 206, Akademia Rolnicza Szczecin 2002.

9.Kiszczak M.: Trudne czasy – Nowe wyzwania w produkcji trzody chlewnej. Materia³ pokonferencyjny: Aktualne problemy w zakresie nadzoru wetery-naryjnego nad rozrodem i produkcj¹ trzody chlewnej, Markowska Daniel J. (red.). Wyd. Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego, Pu³awy 2002. 10.Knecht D., Jasek S., Procak A., Krzy¿ewski P.: Skutecznoœæ unasienniania

loch knurami czystej rasy i mieszañcami. Medycyna Wet. 2004, 60, 1280--1211.

11.Komorowski W.: Aktualne trendy w organizacji inseminacji loch. Materia³ pokonferencyjny. Konferencja Naukowa: Praktyczne mo¿liwoœci wykorzy-stania osi¹gniêæ z biotechnologii w rozrodzie koni i œwiñ, Szczecin–Dar³ów-ko, 27-28 maj 2004.

12.Komorowski W.: Prawid³owe unasiennianie loch. Hoduj z g³ow¹. Weteryna-ria 2004, 6-7, 68-74.

13.Kondracki S.: Rozwój i znaczenie inseminacji œwiñ. Przegl. Hod. 1996, 7, 11-15.

14.Kondracki S.: Sztuczne unasiennianie jako metoda masowego rozrodu œwiñ. Trzoda chlewna 1997, 12, 22-26.

15.Kondracki S.: Wykorzystanie inseminacji w chowie œwiñ. Hodowca Trzody Chlewnej 2003, 2, 32-35.

16.Kondracki S., Babaszewska D.: Jakoœæ nasienia knurów inseminacyjnych. Zesz. Nauk. AR Kraków 1999, 67, 147-150.

17.Kondracki S., Banaszewska D., Iwanin M., Karczmarz A.: Analiza d³ugoœci u¿ytkowania knurów inseminacyjnych. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2003, 68, 2, 113-122.

18.Kondracki S., Wysokiñska A., Banaszewska D., WoŸniak E.: The effect of breed variability on boars semen characteristic. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw. Zootechnica 2004, L, 488, 179-185.

19.Kondracki S., Wysokiñska A., Kowalczyk Z.: Wp³yw krzy¿owania rasy duroc i pietrain na cechy ejakulatów knurów mieszañców dwurasowych. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2003, 68, 2, 109-112.

20.Michalski Z., Polañska E.: Charakterystyka nasienia knurów w wieku 6-8 miesiêcy ras czystych i mieszañców dwurasowych. Rocz. Nauk Zootech. 1983, t. 10, z. 1, 11-18.

21.Milewska W., Eljasiak J., Tymiñski K.: D³ugoœæ u¿ytkowania, przyczyny bra-kowania oraz jakoœæ nasienia knurów inseminacyjnych. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2003, 68, 2, 89-95.

22.Nowicki B., Jasek S., Maciejewski J., Nowakowski P., Pawlina E.: Atlas ras zwierz¹t gospodarskich. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. 23.Pokrywka K., Ruda M., Dudek M.: Wp³yw wybranych czynników na

d³u-goœæ u¿ytkowania rozp³odowego knurów ras matecznych. Trzoda Chlewna 2001, 5, 19-22.

24.Pokrywka K., Ruda M.: The quality of selected features of boar ejaculators on the basis of intervals of sperm collection and season of the year. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw 2001, Konferencje XXXI, nr 405, 211-221.

25.Rekiel A. (red.): Chów i hodowla trzody chlewnej. Wyd. SGGW, Warszawa 2005.

26.Stasiak A., Kamyk P., Fr¹k B.: Charakterystyka knurów u¿ytkowanych roz-p³odowo w stacji unasienniania loch w Bia³ce ko³o Radzynia Podlaskiego. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw 2001, Konferencje XXXI, nr 405, 235-239. 27.Wierzbowski S.: Pocz¹tki stosowania inseminacji w hodowli zwierz¹t

gospo-darskich w Polsce. Biul. Inform. IZ, R. XXXIV, 1996, 2, 7-11.

28.Wysokiñska A., Kondracki S.: Przydatnoœæ knurów mieszañców do insemi-nacji. Przegl. Hod. 2004, 5, 12-14.

Adres autora: dr Ewa Brucka-Jastrzêbska, al. Piastów 40B, 71-065 Szczecin; e-mail: ewabrucka@poczta.onet.pl