Medycyna Wet. 2008, 64 (9) 1125
Praca oryginalna Original paper
Organizm zwierzêcy w okresie wzrostu, rozwoju i produkcji potrzebuje sk³adników mineralnych, któ-re powinien otrzymywaæ w optymalnych ilociach i w³aciwych proporcjach w dawce pokarmowej. Jed-nym z podstawowych pierwiastków ladowych warun-kuj¹cych prawid³owe funkcjonowanie ¿ywego orga-nizmu jest selen. Biologiczna funkcja selenu jest z³o-¿ona i wynika g³ównie z jego obecnoci w bia³kach enzymatycznych (1, 2). Niedobór selenu u ludzi i zwie-rz¹t mo¿e prowadziæ do wyst¹pienia szeregu chorób, wród których najbardziej znane s¹ enzootyczna dys-trofia miêni, skaza wysiêkowa czy rozsiane zwyrod-nienie i martwica w¹troby (22). Zapotrzebowanie zwierz¹t na selen pokrywa pasza o zawartoci oko³o 0,1 mg/kg s.m. Przy spadku do poziomu poni¿ej 0,010 mg/kg mog¹ wyst¹piæ objawy niedoboru, za stê¿enie > 3,0 mg/kg mo¿e byæ toksyczne dla zwierz¹t (8). W ¿ywieniu owiec stosowane s¹ g³ównie pasze wy-produkowane lokalnie, co przy miejscowym niedobo-rze tego pierwiastka w glebie powoduje obni¿enie jego zawartoci w rolinach i w konsekwencji w organiz-mie zwierz¹t.
Celem badañ by³o okrelenie poziomu selenu w su-rowicy krwi jagni¹t na tle zasobnoci w ten pierwias-tek róde³ poda¿y (pasza, mleko) oraz ocena wp³ywu doustnej suplementacji ró¿nych dawek i form selenu na jego stê¿enie w surowicy krwi jagni¹t.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 64 jagniêtach, tryczkach syntetycznej linii plenno-miêsnej BCP, o redniej masie cia³a 3-5 kg, w wieku 5 tygodni. W trakcie dowiadczenia jagniêta odchowywano przy matkach i dokarmiano je sia-nem ³¹kowym i gniecionym owsem. Zwierzêta podzielono na 4 równe grupy, przy czym trzy z nich pocz¹wszy od 5. tygodnia ¿ycia otrzymywa³y doustnie preparaty seleno-we. Grupê I stanowi³y jagniêta kontrolne, nie otrzymuj¹ce ¿adnych dodatków mineralnych. Grupê II stanowi³y jagniêta otrzymuj¹ce dro¿d¿e wzbogacone w selen (Sel-plex firmy Alltech), zawieraj¹ce 100 µg czystego selenu. Jagniêtom grupy III podawano równie¿ dro¿d¿e selenowe (Sel-plex) zawieraj¹ce dwukrotnie wiêksz¹ dawkê czystego selenu. Jagniêta grupy IV otrzymywa³y 200 µg czystego selenu w postaci seleninu sodowego. Preparaty podawano codzien-nie, w czasie rannego karmienia przez okres 4 tygodni. Przez ca³y okres do¿ywiania mineralnego, jak i przez nastêpne 4 tygodnie po zakoñczeniu suplementacji od wszystkich
Wp³yw ró¿nych dawek i form selenu
na jego poziom w surowicy krwi jagni¹t*
)
AGNIESZKA CHA£ABIS-MAZUREK, GRA¯YNA WA£KUSKA
Zak³ad Toksykologii i Ochrony rodowiska Katedry Przedklinicznych Nauk Weterynaryjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin
Cha³abis-Mazurek A., Wa³kuska G.
The influence of different forms and doses of selenium on its concentration in the serum of lambs
Summary
The studies were carried out in two stages. The aim of the first stage was to assess the selenium levels in the feed for lambs, as well as in the milk and serum of their dams. The objective of the second stage of studies was to evaluate the impact of using two different doses and sources of selenium (sodium selenite or Se-enriched yeast) on its concentration in lamb serum. The experiment was conducted on 64 lambs divided into four groups, each consisting of 16 animals: group I, the control group received no additional selenium, group II received 0.1 mg Se/day/animal (Se-enriched yeast), group III received 0.2 mg Se/day/animal (Se-enriched yeast), group IV received 0.2 mg Se/day/animal (Na2SeO3). The concentration of Se in feed, milk and serum was determined by means of an atomic absorption spectrometer SpektrAA 220Z with electrothermal atomi-zation and Zeeman background correction (by Varian). Low concentration of selenium in soil, plants and food would suggest a deficiency of this mineral. These results indicate that low Se levels in the serum of lambs generally reflect the level of dietary Se. The results of this study demonstrate that Se from organic sources was markedly more available to lambs than selenium from mineral sources.
Keywords: sheep, milk, serum, feed
*) Badania wykonane w ramach projektu badawczego nr 2 P06Z 034 30 finansowanego przez KBN.
Medycyna Wet. 2008, 64 (9) 1126
jagni¹t pobierano próbki krwi w odstêpach 7-dniowych, przy czym badanie 0 przeprowadzono przed rozpoczê-ciem suplementacji. W celu pozyskania surowicy krew po-bierano z ¿y³y zewnêtrznej szyjnej do probówek z wykrze-piaczem (Medlab), a nastêpnie wirowano przy obrotach 3000/min.
W celu pe³nego zobrazowania koncentracji selenu w ród-³ach poda¿y tego pierwiastka analizie poddano pasze (owies, siano) stosowane w ¿ywieniu jagni¹t oraz mleko owiec matek. Analizie poddano tak¿e zawartoæ selenu w suro-wicy krwi owiec matek.
Zawartoæ selenu okrelono metod¹ absorpcyjnej spek-trometrii atomowej GFAAS, z wykorzystaniem spektrome-tru absorpcji atomowej ze wzbudzeniem elektrotermicznym i deuterow¹ korekcj¹ t³a SpektrAA 220Z firmy Varian. Prób-ki surowicy krwi do analizy przygotowano w oparciu o zmo-dyfikowan¹ metodê Neve i Molle (17), wykorzystuj¹c¹ proces rozcieñczenia próbki w stosunku objêtociowym 1 ÷ 3 modyfikatorami matrycy: octanem miedzi (II), azota-nem magnezu, Tritoazota-nem X-100. Przed oznaczeniem prób-ki paszy i mleka poddano mineralizacji na mokro w kwa-nej mieszaninie utleniaj¹cej, technik¹ mikrofalow¹ pod zwiêkszonym cinieniem przy wykorzystaniu pieca mikro-falowego Multiwave 3000 firmy Anton Paar.
Uzyskane wyniki zosta³y poddane obliczeniom statys-tycznym przy u¿yciu wieloczynnikowej analizy wariancji, z wykorzystaniem programu statystycznego Statistica. Pod-czas analizy zosta³y uwzglêdnione nastêpuj¹ce czynniki dowiadczalne: grupa ¿ywieniowa, czas pobrania próbki, wyliczono tak¿e zale¿noci pomiêdzy nimi. Istotnoæ ró¿-nic pomiêdzy grupami oszacowano przy u¿yciu testu Dun-cana.
Wyniki i omówienie
Analiza ilociowa paszy wykaza³a, ¿e zarówno owies, jak i siano ³¹kowe charakteryzowa³y siê niski-mi zawartocianiski-mi selenu (odpowiednio: 0,048 i 0,069 mg/kg s.m.). Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e poziom selenu w badanych surowcach paszowych jest nie-wystarczaj¹cy do pokrycia zapotrzebowania zwierz¹t na ten pierwiastek. Potwierdzaj¹ to badania przepro-wadzone przez Kabatê-Pendias i Pendias (8). Rezul-taty badañ Cloete i wsp. (4) wskazuj¹ natomiast, ¿e iloci poni¿ej zawartoci 0,1 mg/kg s.m. nale¿y uznaæ za deficytowe, co w konsekwencji mo¿e prowadziæ do chorób na tle niedoborów selenowych.
Koncentracja selenu w mleku owiec, matek jagni¹t poszczególnych grup dowiadczalnych kszta³towa³a siê na zbli¿onym poziomie i wynosi³a od 0,016 mg/L dla grupy IV do 0,018 mg/L dla grupy kontrolnej (tab. 1). W wyniku przeprowadzonych badañ stwierdzono, ¿e rednie stê¿enie selenu w mleku by³o ni¿sze ni¿ suge-rowane przez Underwooda i Suttle (23). Autorzy ci uwa¿aj¹, ¿e stê¿enie tego pierwiastka w mleku poni-¿ej krytycznej wartoci 0,02 mg/L wskazuje na niedo-bór tego mikroelementu w organizmie owiec. Podob-ne wyniki uzyskali tak¿e inni autorzy (6, 10). Wyka-zany niedobór selenu w mleku owiec w okresie lakta-cji mo¿e byæ spowodowany stosunkowo nisk¹
zawar-toci¹ tego pierwiastka w paszy, na co wskazuj¹ w swo-ich badaniach Brzóska i wsp. (3).
Za niedostatecznym zaopatrzeniem w selen owiec matek przemawiaj¹ tak¿e wyniki analizy stê¿enia tego pierwiastka w surowicy krwi (tab. 1). Zawartoæ sele-nu w surowicy krwi owiec, matek jagni¹t ze wszyst-kich grup dowiadczalnych kszta³towa³a siê na podob-nym poziomie, od 26,92 µg/L dla matek jagni¹t grupy IV, do 31,25 µg/L dla matek jagni¹t grupy kontrolnej. Nie stwierdzono statystycznie istotnych ró¿nic pomiê-dzy stê¿eniami selenu w surowicy krwi owiec. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e przedstawione w niniejszej pracy wartoci stê¿enia by³y wy¿sze ni¿ sugerowane przez Underwooda i Suttle (23) marginalne stê¿enia selenu w surowicy krwi owiec, wynosz¹ce 8-10 µg/L. Nato-miast wyniki badañ w³asnych mieszcz¹ siê w zakresie wartoci 6-30 µg/L, które Puls (20) uzna³ za deficyto-we. Stê¿enie selenu powy¿ej niedoborowej wartoci progowej stwierdzono w surowicy krwi owiec, matek jagni¹t grupy III 30,03 µg/L oraz grupy kontrolnej 31,29 µg/L. W pozosta³ych grupach koncentracja tego mikroelementu w surowicy krwi owiec matek by³a ni¿-sza i wynosi³a 26,92 µg/L dla grupy IV i 28,76 µg/L dla grupy II. Znacznie wy¿sze zawartoci selenu w su-rowicy krwi owiec (od 43,63 ng/ml do 84,40 ng/ml) uzyskali Lipecka i wsp. (13), wykazuj¹c jednoczenie cis³¹ zale¿noæ pomiêdzy poziomem sk³adników mi-neralnych w organizmie owiec, a ich zawartoci¹ w paszy. Podobn¹ zale¿noæ stwierdzili tak¿e autorzy w badaniach przeprowadzonych na innych gatunkach zwierz¹t (18).
W tab. 2 przedstawiono korelacje pomiêdzy stê¿e-niami selenu w surowicy krwi i mleku owiec matek oraz w surowicy krwi jagni¹t. Wyliczona korelacja pomiêdzy stê¿eniem selenu w surowicy krwi owiec
u n e l e s m o iz o P Mlekoowiecmatek Surowicakrwijagni¹t k e t a m c e i w o i w r k a c i w o r u S 0,94* 0,77* k e t a m c e i w o o k e l M 0,72*
Objanienia: * ró¿nica statystycznie istotna (p £ 0,01) Tab. 2. Korelacje pomiêdzy stê¿eniem selenu w surowicy krwi i mleku owiec matek oraz surowicy krwi jagni¹t
Tab. 1. Stê¿enie selenu w surowicy krwi (µg/L) i mleku (mg/L) owiec matek jagni¹t objêtych dowiadczeniem (n = 16; x ± s) a p u r G Surowicakrwi Mleko a l o rt n o K ) 1 ( 371,,7249 00,,001038 ñ e iz d / g µ 0 0 1 x e l p -l e S ) 2 ( 218,,8756 00,,001071 ñ e iz d / g µ 0 0 2 x e l p -l e S ) 3 ( 350,,1063 00,,001037 ñ e iz d / g µ 0 0 2 u d o s n i n e l e S ) 4 ( 236,,4952 00,,001026 i m a p u r g y z d ê i m o p e c i n ¿ ó R
Medycyna Wet. 2008, 64 (9) 1127
matek a stê¿eniem tego mikroelementu w mleku owiec matek wynosi³a 0,94 i okaza³a siê statystycznie istot-na przy p £ 0,01. Statystycznie istotne okaza³y siê tak¿e korelacje pomiêdzy stê¿eniem selenu w mleku owiec matek a stê¿eniem selenu w surowicy krwi jagni¹t (0,72) oraz pomiêdzy zawartoci¹ selenu w surowicy krwi owiec matek a jego stê¿eniem w surowicy krwi jagni¹t (0,77). Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e poziom selenu w surowicy krwi i mleku owiec mo¿e byæ dob-rym wskanikiem do oceny zaopatrzenia organizmu doros³ych owiec w ten pierwiastek, jak równie¿ wnios-kowania o ewentualnym statusie selenowym ich tomstwa. Stwierdzone wspó³zale¿noci znajduj¹ po-twierdzenie w pracach innych autorów (7, 9). Opisane zale¿noci mog¹ stanowiæ podstawê do uzupe³nienia diety owiec preparatami zawieraj¹cymi selen w celu zapobie¿enia niedoborom tego pierwiastka u ich po-tomstwa (12, 15).
Wyniki badañ dotycz¹ce poziomu selenu w surowi-cy krwi jagni¹t przedstawiono w tab. 3. Wartoci po-cz¹tkowe stê¿enia selenu w surowicy krwi jagni¹t wszystkich grup dowiadczalnych kszta³towa³y siê na podobnym poziomie i wynosi³y od 21,00 µg/L w gru-pie III do 26,62 µg/L w grugru-pie kontrolnej. Nie stwier-dzono statystycznie istotnych ró¿nic pomiêdzy pocz¹t-kowym stê¿eniem selenu w surowicy krwi jagni¹t po-szczególnych grup dowiadczalnych. Uzyskane wyni-ki wskazuj¹ na deficyt selenu w surowicy krwi jagni¹t, wynikaj¹cy prawdopodobnie z niskiej jego koncentra-cji w paszy oraz w mleku owiec matek.
Zastosowanie doustnej suplementacji selenem w spo-sób istotny przyczyni³o siê do wzrostu koncentracji tego pierwiastka w surowicy krwi jagni¹t. Po 1 tygod-niu do¿ywiania mineralnego stê¿enie selenu wzros³o istotnie zarówno u jagni¹t otrzymuj¹cych dro¿d¿e se-lenowe, jak i selenin sodu. W grupie kontrolnej stê¿e-nie selenu wynosi³o 26,62 µg/L, podczas gdy w gru-pach badanych od 47,52 µg/L w grupie IV do 53,04 µg/L w grupie III. Tendencja ta utrzymywa³a siê przez ca³y okres suplementacji. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e wzrost ten w nastêpnych tygodniach do¿ywiania mineralnego nie by³ tak intensywny jak po 1 tygodniu. Najwy¿szym poziomem selenu w surowicy krwi przez
ca³y okres suplementacji charakteryzowa³y siê jagniê-ta grupy III, otrzymuj¹cej organiczn¹ formê selenu, preparat Sel-plex w dawce 200 µg/zwierzê/dzieñ. Na-tomiast stê¿enie selenu u jagni¹t grupy IV po suple-mentacji preparatem nieorganicznym w dawce 200 µg/ zwierzê/dzieñ oraz grupy II otrzymuj¹cej dro¿d¿e selenowe (Sel-plex) w dawce 100 µg/zwierzê/dzieñ w 3. i 4. tygodniu badañ utrzymywa³o siê na podob-nym poziomie. Najwy¿sza koncentracja selenu stwier-dzona w koñcowym okresie suplementacji, ró¿ni³a siê istotnie zarówno w porównaniu z grup¹ kontroln¹, jak i z pozosta³ymi grupami otrzymuj¹cymi dodatki mi-neralne. Podobne tendencje wykazali w swoich ba-daniach Matthes i wsp. (14), którzy, podaj¹c byd³u dro¿d¿e selenowe (preparat Sel-plex), stwierdzili istot-ny wzrost poziomu selenu w surowicy krwi. Uzyskane wyniki koresponduj¹ tak¿e z danymi dotycz¹cymi efek-tywnoci oddzia³ywania organicznych i nieorganicz-nych zwi¹zków selenu stosowanieorganicz-nych u prze¿uwaczy, które podawane s¹ przez innych autorów (11, 19, 21). Prawdopodobnie taka zale¿noæ mo¿e wynikaæ z za-chodz¹cych w ¿waczu procesów redukcji bakteryjnej, prowadz¹cych do przekszta³cenia po³¹czeñ mineral-nych selenu do form nieprzyswajalmineral-nych, czego konsek-wencj¹ jest ich niska biologiczna dostêpnoæ (5, 16).
Po zakoñczeniu suplementacji, pomiêdzy 5. i koñ-cowym tygodniem dowiadczenia, stwierdzono spa-dek poziomu selenu w surowicy krwi jagni¹t wszyst-kich grup. Najwiêkszy spadek stê¿enia stwierdzono w grupie kontrolnej i wynosi³ oko³o 30%. Natomiast w grupach dowiadczalnych spadek ten by³ zdecydo-wanie ni¿szy, od oko³o 1% w grupach II i IV do oko³o 5% w grupie III. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e pomimo nie-wiele wiêkszego spadku stê¿enia selenu w surowicy krwi jagni¹t grupy III w porównaniu do pozosta³ych grup otrzymuj¹cych suplementy selenowe, koncentra-cja selenu u tych zwierz¹t w koñcowym okresie do-wiadczenia utrzyma³a siê na najwy¿szym poziomie i wynosi³a 73,05 µg/L.
Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e zaopatrzenie organizmu w selen w znacznym stopniu uwarunko-wane jest dop³ywem tego pierwiastka wraz z po¿y-wieniem. Monitorowanie róde³ poda¿y selenu oraz
a p u r G Tygodnie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 a n l o rt n o K 266,,8682 266,,0521A 256,,2344Aa 276,,0585Aa 266,,9822Aa 268,,9083Aa 233,,0021A 129,,2588A 181,,9688A x e l p -l e S ñ e iz d / g µ 0 0 1 212,,1125 51,92 B 3 0 , 1 58,95 b B 3 9 , 0 63,57 b B 6 7 , 0 69,61 b B 5 7 , 0 70,29 b B 0 5 , 0 68,91 B 5 0 , 1 69,26 B 0 6 , 2 68,42 B 2 3 , 1 x e l p -l e S ñ e iz d / g µ 0 0 2 231,,5030 53,04 B 5 2 , 3 64,02 c B 2 4 , 2 70,38 c B 7 5 , 1 77,33 c B 3 8 , 0 77,68 c B 2 8 , 0 76,80 B 3 2 , 1 75,00 B 3 1 , 1 73,05 B 8 4 , 1 u d o s n i n e l e S ñ e iz d / g µ 0 0 2 242,,4259 47,52 B 5 9 , 2 54,25 b B 2 6 , 2 62,39 b B 2 9 , 2 68,94 b B 4 2 , 2 69,41 b B 2 1 , 4 68,79 B 2 9 , 3 70,26 B 0 8 , 4 68,69 B 5 3 , 6
Objanienia: statystycznie istotne ró¿nice pomiêdzy grupami oznaczono ró¿nymi literami: a, b, c p £ 0,05; A, B, C p £ 0,01 Tab. 3. Stê¿enie selenu (µg/L) w surowicy krwi jagni¹t w czasie i po suplementacji diety ró¿nymi dawkami i formami selenu (n = 16; x ± s)
Medycyna Wet. 2008, 64 (9) 1128
jego koncentracji w surowicy krwi mo¿e stanowiæ podstawê do uzupe³nienia diety jagni¹t preparatami zawieraj¹cymi selen w celu unikniêcia ryzyka wyst¹-pienia wielu chorób na tle niedoboru tego pierwiast-ka. Zastosowanie suplementacji selenowej przyczyni-³o siê istotnie do wzrostu stê¿enia selenu w surowicy krwi jagni¹t, przy czym najwiêksz¹ efektywnoæ stwierdzono w przypadku podawania jagniêtom orga-nicznych po³¹czeñ tego pierwiastka. Wskazuje to na celowoæ stosowania organicznych form selenu u tego gatunku zwierz¹t.
Pimiennictwo
1.Bik D. E.: Selenobia³ka u ssaków. Medycyna Wet. 2003, 59, 200-203. 2.Bik D. E.: Wp³yw suplementacji selenu i jodu na zawartoæ hormonów
tar-czycy w surowicy krwi owiec. Medycyna Wet. 2003, 59, 1126-1129. 3.Brzóska F., Koreleski J., Herbut E.: rodowisko a jakoæ produktów
pocho-dzenia zwierzêcego. Rocz. Nauk. Zoot. 2000, 4, 17-61.
4.Cloete S. W. P., van Niekerk F. E., Young M., Van der Merwe G. D., Clark J.: The application of a selenium fertilizer for the correction of marginal defi-ciencies in grazing sheep. J. S. Afr. Vet. Assoc. 1999, 70, 107-111. 5.Cristaldi L. A., McDowell L. R., Buergelt C. D., Davis P. A., Wilkinson N. S.,
Martin F. G.: Tolerance of inorganic selenium in wether sheep. Small Rumi-nant Res. 2005, 56, 205-213.
6.Cuesta P. A., McDowell L. R., Kunkle W. E., Wilkinson N. S., Martin F. G.: Effect of high-dose prepartum injections of Se and vitamin E on milk and serum concentrations in ewes. Small Ruminant Res. 1995, 18, 99-103. 7.Davis P. A., McDowell L. R., Wilkinson N. S., Buergelt C. D., van Alstyne R.,
Weldon R. N., Marshall T. T.: Effects of selenium levels in ewe diets on sele-nium in milk and the plasma and tissue selesele-nium concentrations of lambs. Small Ruminant Res. 2006, 65, 14-23.
8.Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków ladowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
9.Kaup.: Aspect of mineral bioavailability in infant nutrition. Int. Dairy J. 1998, 8, 435-441.
10.Khan Z. I., Ashraf M., Hussain A., McDowell L. R., Ashraf M. Y.: Concen-trations of minerals in milk of sheep and goats grazing similar pastures in a semiarid region of Pakistan. Small Ruminant Res. 2006, 65, 274-278.
11.Koenig K. M., Rode L. M., Cohen R. D. H., Buckley W. T.: Effects of diet and chemical form of selenium on selenium metabolism in sheep. J. Anim. Sci. 1997, 75, 817-827.
12.Lacetera N., Bernabucci U., Ronchi B., Nardone A.: The effect of injectable sodium selenite on immune function and milk production in Sardinian sheep receiving adequate dietary selenium. Vet. Res. 1999, 30, 363-370. 13.Lipecka Cz., Gruszecki T. M., Markiewicz J., Junkuszew A.: Zawartoæ
ele-mentów mineralnych w we³nie i tkankach owiec utrzymywanych na past-wisku. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2003, 68, 101-107.
14.Matthes H. D., Prokopyuk T., Pastushenko V., Mohammad I.: Effect of sele-nium content of beef on the redox stability index in the blood serum of calves from ecological farming. Anim. Sci. Pap. Rep. 2002, 20, 75-80.
15.Muniz-Naveiro O., Dominguez-Gonzalez R., Barrera A., Bermejo--Barrera P., Cocho J. A., Fraga J. M.: Study of the bioavaialability of sele-nium in cows milk after a supplementation of cow feed with different forms of selenium. Analyt. Bioanalyt. Chem. 2006, 385, 189-196.
16.Mynhardt H., van Ryssen J. B. J., Coertze R. J.: The effect of the heat proces-sing of soyben seed on the metabolism of its selenium in lambs. Anim. Feed Sci. Technol. 2006, 128, 122-134.
17.Neve J., Molle L.: Direct determination of selenium in human serum by gra-phite furnace atomic absorption spectroscopy. Improvements due to oxygen ashing in graphite tube Zeeman effect background correction. Acta Pharma-col. ToxiPharma-col. 1996, 59, 606-609.
18.Nicpoñ J., Balicka-Ramisz A., Jankowski M., Kubiak K., Pilarczyk B., Ramisz A.: Poziom selenu w surowicy psów z rejonu Dolnego l¹ska. Medy-cyna Wet. 2005, 61, 170-172.
19.Pilarczyk B., Balicka-Ramisz A., Ramisz A., Osipowicz V. S., Major D., Jastrzêbski G., Cisek A.: Wp³yw podawania selenu na jego poziom w suro-wicy krwi oraz wybrane wskaniki u¿ytkowoci krów, wiñ i owiec. Folia Univ. Agric. Stetin. 235 Zootechnica 2004, 46, 53-58.
20.Puls R.: Mineral Levels in Animal Health Diagnostic Data. Sherpa lut., Canada 1994.
21.Schrauzer G. N.: Selenomethionine: A review of its nutritional significance, metabolism and toxicity. J. Nutr. 2000, 130, 1653-1656.
22.Stec A., Mochol J., Kurek £., Wa³kuska G., Cha³abis-Mazurek A.: The influence of different factors on selenium levels in dairy cow herds in the central-eastern region of Poland. Pol. J. Vet. Sci. 2005, 8, 225-229. 23.Underwood E. J., Suttle N. F.: The Mineral Nutrition of Livestock. CABI
Publishing, New York 1999.
Adres autora: dr Agnieszka Cha³abis-Mazurek, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin; e-mail: agnieszka.mazurek@up.lublin.pl
