Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 323
Praca oryginalna Original paper
Ultrasonografia osi¹gnê³a w ostatnich latach znacz-n¹ popularnoæ w weterynarii, staj¹c siê w wielu przy-padkach badaniem pierwszego kontaktu. Coraz czê-ciej wynik nieinwazyjnego badania usg pozwala na postawienie wstêpnego, a nierzadko ostatecznego roz-poznania. Jednak w literaturze weterynaryjnej istnieje bardzo niewiele doniesieñ traktuj¹cych o badaniach ultrasonograficznych stawów u psów. Badanie uk³adu kostno-stawowego psów zosta³o niejako zarezerwo-wane dla techniki rentgenowskiej. U bardzo m³odych osobników diagnostyczna wartoæ tego badania jest ograniczona z dwóch zasadniczych powodów: niemo¿-noci ukazania elementów chrzêstnych, które w prze-wa¿aj¹cej czêci buduj¹ stawy osesków oraz szkodli-woci promieniowania jonizuj¹cego, dzia³aj¹cego przy wykonywaniu tradycyjnego zdjêcia rentgenowskiego. Z poród licznych wskazañ do badania rentgenowskie-go u psów, diagnostyka stawów biodrowych zajmuje jedno z czo³owych miejsc. U m³odych osobników wskazaniem s¹ anomalie rozwojowe. U starszych zwie-rz¹t badanie rtg pozwala rozpoznaæ zmiany o charak-terze zwyrodnieniowym. Natomiast stany pourazowe wykrywane s¹ przy pomocy techniki rentgenowskiej w ka¿dym wieku. Wród zmian nie urazowych sta-wów biodrowych u m³odych, szybko rosn¹cych psów du¿ych ras, do najczêstszych nale¿y dysplazja. Uchwyt-ne badaniem radiologicznym zmiany dysplastyczUchwyt-ne w stawach biodrowych pojawiaj¹ siê u psów w ró¿-nym wieku. Najwczeniej jednak s¹ mo¿liwe do
wy-krycia u psów w wieku ok. 3-5 miesiêcy ¿ycia (1). Badanie wykonuje siê przy wykorzystaniu powszech-nie stosowanej techniki badania rtg, u zwierz¹t pod-danych uspokojeniu farmakologicznemu lub niekiedy znieczuleniu ogólnemu. Wczesnym objawem radio-logicznym dysplazji stawów biodrowych psów wiad-cz¹cym o rozlunieniu w stawie, jest objaw niedopa-sowania kszta³tu panewki do kszta³tu g³owy koci udowej.
Rozlunienie to uwa¿ane jest za pierwszy objaw mog¹cej rozwin¹æ siê w jego nastêpstwie dysplazji w pe³nym jej radiologicznym i klinicznym obrazie (3-5, 7-13).
Wskazaniem do badania rentgenowskiego stawów biodrowych psów s¹ wszystkie te przypadki, kiedy zwierzê bêd¹ce w okresie wzrostu, zdradza jakiekol-wiek problemy ze strony aparatu ruchu w obrêbie mied-nicy i koñczyn miednicznych. Od w³acicieli najczê-ciej mo¿na us³yszeæ o niechêci do podejmowania wy-si³ku fizycznego przez psa, bujanie zadu podczas cho-dzenia, kulawiznê koñczyn miednicznych oraz, do³¹-czaj¹ce siê nierzadko, objawy bólowe. Ujemny wynik badania rtg stawów biodrowych, wykonanego w wie-ku 4-18 miesiêcy nie mo¿e byæ podstaw¹ wyklucze-nia dysplazji u psa. Dlatego w przypadkach w¹tpli-wych badanie rtg nale¿y powtórzyæ kilka tygodni lub miesiêcy od daty pierwszego badania.
U czêci ras psów hodowlanych w Polsce, pierwsze zdjêcie rentgenowskie stawów biodrowych, na
pod-Anatomia ultrasonograficzna stawu biodrowego psa
IZABELLA JOÑSKA, TADEUSZ NAROJEK
Pracownia RTG, USG, CT Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa
Joñska I.
Ultrasound anatomy of the hip joint in dogs Summary
The aim of the study was to determine the importance of USG techniques for the detection of developmental anomalies of joints and the modification of USG techniques being used so far. Ten German shepherd puppies (each three-weeks-old) were examined. A Medison USG appliance with B presentation and with a 7.5 MHz linear scanner was used. Three different placements of the animals and three different positions of the ultra-sound scanner were used. The puppy in the first position was laid on one side and the probe was applied perpendicularly to the examined joint. In the second position the puppy was also laid on one side. The probe was leaned on a greater trochanter and led anteroabdominally, slightly medially. Puppies in the third position were laid dorsolaterally, the examined limb was abducted externally and the probe applied to the groin parallel to the longitudinal axis of the body. The results showed that ultrasonographical methods can be successfully used for a diagnosis of the anatomical regularity of dogs hip joints. The inclination of dorsal acetabular margin can be estimated by ultrasonographical methods. Because of that and the possibility of dynamic investigations, USG methods are very helpful in the diagnosis of canine hip dysplasia.
Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 324
stawie którego mo¿emy oceniæ stawy pod k¹tem dys-plazji, wykonywane jest w wieku 12 miesiêcy. W tym wieku stawy biodrowe jak i ca³y uk³ad kostno-szkie-letowy psa jest ju¿ w pe³ni ukszta³towany. Jak widaæ wszystkie ze znanych do tej pory metod wykorzystu-j¹cych technikê radiologiczn¹ do rozpoznawania dys-plazji stawów biodrowych s¹ metodami stosunkowo pónymi. Istnieje wiêc logiczne uzasadnienie koniecz-noci poszukiwania nowych metod diagnostycznych, które pozwala³yby na wczesne wykrywanie dysplazji. Kryteria takie spe³nia badanie ultrasonograficzne. Dodatkow¹ jego zalet¹ jest nieinwazyjnoæ ultradwiê-ków, co u m³odych zwierz¹t jest bardzo wa¿ne.
W przypadku diagnostyki wrodzonej dysplazji sta-wów biodrowych (wdsb) u dzieci, ultrasonografia od-nios³a w ostatnich 20 latach najwiêkszy postêp. Bada-nie rentgenowskie bêd¹ce dawBada-niej najpowszechBada-niej- najpowszechniej-sz¹ technik¹, ze wzglêdu na szkodliwoæ promienio-wania X, mo¿liwe jest do wykonania po ukoñczeniu 3. miesi¹ca ¿ycia dziecka. Nierzadko uniemo¿liwia to wczesne wykrycie nieprawid³owoci w budowie sta-wu. Badanie ultrasonograficzne u dzieci mo¿liwe jest do wykonania od pierwszych dni po urodzeniu, a¿ do ukoñczenia 12. miesi¹ca ¿ycia (15). U psów zakres czasowy, kiedy mo¿liwe jest przeprowadzenie bada-nia usg stawów, ograniczony jest z powodu bardzo dynamicznego procesu rozwoju uk³adu kostno-stawo-wego. Wynika z tego, ¿e obraz ultrasonograficzny sta-wów biodrowych zmienia siê w zale¿noci od wieku badanego osobnika. Warto pamiêtaæ, ¿e zauwa¿alne s¹ tak¿e ró¿nice miêdzyrasowe, dotycz¹ce okresu za-stêpowania tkanki chrzêstnej przez tkankê kostn¹.
Miednica psa w obrazie radiologicznym po urodze-niu sk³ada siê z koci biodrowej i kulszowej po³¹czo-nych chrz¹stkozrostem. Koæ ³onowa czasami mo¿e byæ widoczna tu¿ po urodzeniu, albo w wieku oko³o 4 tygodni. Niewielka koæ panewki uwidacznia siê po-miêdzy 7-12 tygodniem ¿ycia. Bli¿sza nasada koci udowej jako j¹dro kostnienia g³owy koci udowej i krêtarza wiêkszego zbudowana jest z chrz¹stki. J¹d-ro kostnienia g³owy koci udowej pojawia siê w obra-zie rtg w 1.-2. tygodniu ¿ycia, a krêtarza wiêkszego oko³o 7.-8. tygodnia ¿ycia. Pomiêdzy 4.-5. tygodniem ¿ycia nastêpuje ³¹czenie siê j¹dra kostnienia g³owy koci udowej z szyjk¹ koci udowej. W 24.-28. tygod-niu ¿ycia koñczy siê proces kostnienia koci miednicy wraz z panewk¹, a pomiêdzy 7-11 miesi¹cem ¿ycia dochodzi do po³¹czenia nasady bli¿szej koci udowej z trzonem (4, 5, 9, 14).
W obrazie radiologicznym j¹dra kostnienia pojawia-j¹ siê póniej w porównaniu z obrazem ultrasonogra-ficznym. Wród obserwowanych badaniem ultrasono-graficznym zmian w procesie dojrzewania koæca oko-licy stawu biodrowego najbardziej intensywnie postê-puje mineralizacja j¹dra kostnienia g³owy koci udo-wej. J¹dro kostnienia g³owy pojawia siê w obrazie usg w pierwszym tygodniu ¿ycia, a krêtarza wiêkszego od 2.-4. tygodnia. Oko³o 6. tygodnia ¿ycia szczeniêcia,
postêpuj¹ca mineralizacja j¹dra kostnienia g³owy ko-ci udowej utrudnia ocenê panewki. Dojrza³y staw biod-rowy w obrazie usg widoczny jest jedynie przez w¹s-k¹ szczelinê szpary stawowej (2, 6).
W zwi¹zku z szybkim tempem wzrostu i dojrzewa-nia uk³adu szkieletowego psa, czasokres przeprowa-dzenia badania ultrasonograficznego stawów biodro-wych szczeniêcia jest zawê¿ony w porównaniu do ba-dania u dzieci. W praktyce badane s¹ zazwyczaj mio-ty 2-4-mio-tygodniowe.
Ultrasonografia ze wzglêdu na swoje zalety sta³a siê prze³omow¹ technik¹ w ocenie stawów biodrowych u dzieci. Te same cechy mog¹ byæ przydatne w ocenie stawów biodrowych u szczeni¹t: nieinwazyjnoæ ba-dania usg w porównaniu do szkodliwoci promienio-wania jonizuj¹cego w badaniu rtg, wczesny wiek ba-dania zwierz¹t, tj. od chwili urodzenia, uwidocznie-nie w obrazie usg elementów chrzêstnych stawu biod-rowego w odró¿nieniu od przegl¹dowych zdjêæ rtg, mo¿liwoæ wielokrotnego powtarzania badania usg, mo¿liwoæ oceny dynamicznej badanego narz¹du, brak koniecznoci zabezpieczania anestezjologicznego do badania usg.
Te zalety badania usg sta³y siê inspiracj¹ dla auto-rów do dokonania analizy anatomii ultrasonograficz-nej stawu biodrowego szczeniêcia, oraz do wstêpultrasonograficz-nej oceny przydatnoci techniki usg w rozpoznawaniu anomalii rozwojowych stawów biodrowych. Kolejnym celem badania by³a modyfikacja dotychczas stosowa-nych technik badania usg u szczeni¹t.
Materia³ i metody
Badanie przeprowadzono na 10 szczeniêtach rasy owcza-rek niemiecki w wieku 3 tygodni. Do badañ ultrasonogra-ficznych stawów biodrowych psów stosowano aparat ul-trasonograficzny firmy Medison typ Sonoace 5000 z pre-zentacj¹ B o obrazie rzeczywistym, wyposa¿ony w g³owi-cê liniow¹ o czêstotliwoci 7,5 MHz. Oceny poszczegól-nych elementów, tworz¹cych staw biodrowy, dokonano na podstawie statycznych obrazów usg. Dokumentacjê zdjê-ciow¹ wykonano videoprinterem Mitsubishi model P45V, na papierze termoczu³ym o symbolu K 165HM. Stosowa-no ¿el do badañ usg produkcji krajowej. Szczeniêta do ba-dania usg mia³y wygolone w³osy po obu stronach na wyso-koci stawów biodrowych. Podczas badania usg korzysta-no z pomocy drugiej osoby, w³aciciela, który przytrzymy-wa³ odpowiednio szczeniê i stara³ siê aby jego aktywnoæ ruchowa by³a jak najmniejsza. Do badania stawów biodro-wych szczeniêta nie by³y uspakajane farmakologicznie.
Wykorzystano 3 ró¿ne u³o¿enia zwierz¹t do badania i po³o¿enia g³owicy usg:
W pozycji I szczeniê u³o¿one by³o na boku. Badana koñ-czyna znajdowa³a siê w zgiêciu fizjologicznym w stawie biodrowym, odpowiadaj¹cym naturalnej postawie zwierzê-cia podczas stania. Sonda przy³o¿ona by³a prostopadle do okolicy badanego stawu; o d³uga sondy pokrywa³a siê z przednio-grzbietowym przebiegiem trzonu koci biodro-wej (ryc. 1).
Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 325
W pozycji II badane zwierzê le¿a³o na boku tak jak w pozycji I. Badana koñczyna, przytrzymywana d³oni¹ ba-daj¹cego najczêciej za staw skokowy, wyci¹gniêta by³a do ty³u. Sonda oparta na krêtarzu wiêkszym skierowana jest przednio-brzusznie i nieznacznie przy-rodkowo (ryc. 2).
W pozycji III szczeniê do badania le¿a³o w pozycji grzbietowo-bocznej z koñczyn¹ badan¹ odwiedzion¹ na zewn¹trz. Spokojne psy uk³adane by³y na grzbiecie i przytrzymywane rêk¹ za obie tylne koñczyny; sonda przy³o¿o-na by³a w pachwinie wzd³u¿ osi d³u-giej cia³a na wysokoci kana³u udowe-go (ryc. 3).
Wyniki i omówienie
Obrazy usg u badanych szczeni¹t by³y powtarzalne w ka¿dej pozycji, dlatego omówione bêd¹ wspólnie. Wiek badanych zwierz¹t dobrany by³ tak, aby wszystkie struktury sta-wu biodrowego by³y jak najlepiej widoczne. Obszarem zainteresowañ badañ by³y struktury stawu biodro-wego m³odego psa, do których na-le¿¹ elementy kostne, chrzêstne i ³¹cznotkankowe stawu. Do ele-mentów kostnych, uwidocznionych w badaniu usg nale¿¹: koæ biodro-wa, koæ kulszobiodro-wa, j¹dro kostnienia g³owy koci udowej i krêtarza wiêk-szego, kostny dach panewki sta-wowej. Elementami chrzêstnymi widocznymi w obrazie usg by³y: g³owa koci udowej zbudowana z chrz¹stki szklistej, wy³¹czaj¹c j¹dro kostnienia po³o¿one w czêci centralnej, chrzêstny dach panewki stawu biodrowego, czy obr¹bek sta-wowy zbudowany z tkanki chrzêst-nej w³óknistej. Strukturami
³¹czno-Ryc. 1. U³o¿enie psa oraz sposób przy³o-¿enia sondy do badania stawów biodro-wych w pozycji I
Ryc. 2. U³o¿enie psa oraz sposób przy³o-¿enia sondy do badania stawów biodro-wych w pozycji II
Ryc. 3. U³o¿enie psa oraz sposób przy³o-¿enia sondy do badania stawów biodro-wych w pozycji III
Ryc. 4. Ultrasonogram i schemat stawu biodrowego psa w pozycji I: (KB) Koæ biod-rowa, (KK) Koæ kulszowa, (1) przegrody miêdzymiêniowe, (2) torebka stawowa
Ryc. 5. Ultrasonogram i schemat stawu biodrowego psa w pozycji II: (KB) Koæ biodrowa, (1) torebka stawowa, (2) kostny dach panewki, (3) granica kostno-chrzêst-na, (4) g³owa koci udowej, (5) j¹dro kostnienia krêtarza wiêkszego
Ryc. 6. Ultrasonogram i schemat stawu biodrowego psa w pozycji III: (KB) Koæ biodrowa, (KK) Koæ kulszowa, (1) g³owa koci udowej, (2) torebka stawowa
Medycyna Wet. 2006, 62 (3) 326
tkankowymi by³y: torebka stawowa, przegrody miê-dzymiêniowe, powiê. Poszczególne struktury two-rz¹ce stawy biodrowe szczeni¹t ró¿ni¹ siê echogen-noci¹, wynikaj¹c¹ z ich ró¿nej budowy histologicz-nej. To zró¿nicowanie struktur stawów biodrowych w obrazie usg pozwoli³o na ich prawid³ow¹ interpre-tacjê. Tkanka kostna da³a ca³kowite odbicie echa od swojej powierzchni. Tkanki po³o¿one g³êbiej by³y nie-widoczne, gdy¿ znajdowa³y siê w strefie cienia aku-stycznego np. koæ biodrowa. Tkanka chrzêstna szkli-sta mia³a nisk¹ echogenicznoæ (np. g³owa koci udo-wej w pierwszych 2-3 tyg. ¿ycia szczeni¹t). Tkanka chrzêstna w³óknista mia³a wy¿sz¹ echogenicznoæ od chrz¹stki szklistej (np. obr¹bek stawowy). Tkanka ³¹cz-na zbita charakteryzowa³a siê wysok¹ echogeniczno-ci¹ (np. torebka stawowa). Tkanka miêniowa mia³a redni¹ echogenicznoæ, wy¿sz¹ od tkanki chrzêstnej szklistej i ni¿sz¹ od tkanki ³¹cznej zbitej.
Uzyskany w pozycji I obraz usg przedstawia³ nastê-puj¹ce warstwy (od powierzchni g³owicy): warstwê skóry i tkanki podskórnej, nastêpnie warstwê miêni poladkowych miênia poladkowego powierzchow-nego, miênia poladkowego redniego i le¿¹cego naj-bli¿ej stawu miênia poladkowego g³êbokiego z wi-docznymi przegrodami miêdzymiêniowymi, echo skrzyd³a koci biodrowej i koci kulszowej, wyrane echo torebki stawowej, obszar panewki z g³ow¹ koci udowej.
W pozycji II uzyskano obraz usg przedstawiaj¹cy koæ biodrow¹ z kostn¹ czêci¹ dachu panewki, g³o-wê koci udowej z widocznym j¹drem kostnienia, ob-r¹bek stawowy, torebkê stawow¹, granicê kostno-chrzêstn¹ oddzielaj¹c¹ nasadê koci udowej od trzonu oraz j¹dro kostnienia krêtarza wiêkszego. Wykonuj¹c badanie dynamiczne obserwowano na monitorze ul-trasonografu ruchy g³owy koci udowej w panewce. Pozwala³o to na ocenê stopnia zwartoci stawu i mog³o byæ cennym uzupe³nieniem badania podsta-wowego, zw³aszcza w podejrzanych o zmiany patolo-giczne stawach.
W pozycji III uzyskano obraz usg przedstawiaj¹cy: panewkê stawu biodrowego z jej kostnymi granicami w postaci koci biodrowej i kulszowej i wype³niaj¹ca j¹ g³owa koci udowej. Dobrze uwidacznia siê toreb-ka stawowa oraz têtnica g³êbotoreb-ka uda w okolicy kra-wêdzi koci kulszowej.
Podsumowanie
Znajomoæ anatomii ultrasonograficznej stawu biod-rowego psa jest podstaw¹ do prawid³owej interpreta-cji zmian towarzysz¹cych dysplazji. Jak wynika z prze-prowadzonych badañ u szczeni¹t, w obrazie usg mo-¿emy uwidoczniæ wiêcej szczegó³ów anatomicznych w porównaniu z badaniem rtg. Mo¿liwoæ tak dok³ad-nej analizy morfologii stawu biodrowego w obrazie usg, ka¿e uznawaæ badanie ultrasonograficzne za bar-dziej przydatne ni¿ badanie radiologiczne w rozpozna-waniu chorób stawu biodrowego.
Dysplazja stawów biodrowych psów stanowi wci¹¿ aktualny problem dla lekarzy i hodowców, pomimo rozwoju coraz to nowych metod i technik diagnostycz-nych. Wiêkszoæ ze znanych metod diagnozowania dysplazji, wykorzystuje technikê rentgenowsk¹. Uchwytne zmiany w stawach przy pomocy tego bada-nia, pojawiaj¹ siê u psów w ró¿nym wieku, jednak najwczeniej mo¿liwe s¹ do wykrycia w wieku ok. 3-5 miesiêcy ¿ycia pod postaci¹ zwiêkszonej lunoci w stawach. Badanie ultrasonograficzne jako nieinwa-zyjne i bezpieczne mo¿e byæ polecane od pierwszych dni ¿ycia zwierz¹t. Wczesne rozpoznanie ka¿dej cho-roby, jak by³o to podkrelane, stanowi nieodzowny wa-runek rozpoczêcia w³aciwego leczenia. Przy pomocy ultrasonografii mo¿na oceniæ prawid³ow¹ anatomiê sta-wów biodrowych u szczeni¹t. Ocena k¹towa dachu kostnego panewki oraz mo¿liwoæ badania dynamicz-nego stwarza szansê na to, aby ultrasonografia sta³a siê technik¹ pomocn¹ w diagnozowaniu dysplazji sta-wów biodrowych u psów.
Pimiennictwo
1.Empel W.: Radiodiagnostyka weterynaryjna. PWRiL, Warszawa 1998. 2.Greshake R. J., Ackerman N.: Ultrasound evaluation of the coxofemoral
joints of the canine neonate. Vet. Radiol. Ultrasound. 1993, 34, 99-104. 3.Fluckiger M. A., Friedrich G. A., Binder H.: Correlation between hip joint
laxity and subseqent coxarthrosis in dogs. Zentr. Vet. A. 1998, 45, 199-207. 4.Henry G. H.: Radiographic development of canine hip dysplasia. Vet. Clin.
North Am. Small Anim. Pract. 1992, 22, 559-578.
5.Kealy J. K.: Diagnostic Radiology of the Dog and Cat. Sauders W. B. Com-pany, Philadelphia 1987.
6.Kresken J. G.: Zur Ultraschalluntersuchung des Huftgelenkes beim Hunde-welpen. Praca dokt., Uniw. Monachium 1991.
7.Lust G.: An overview of the pathogenesis of canine hip dysplasia. JAVMA 1997, 210, 1443-1445.
8.Madsen J. S.: The joint capsule and joint laxity in dogs with hip dysplasia. JAVMA 1997, 210, 1463-1465.
9.Morgan S. J.: Patologic alteration in canine hip dysplasia. JAVMA 1997, 210, 1446-1450.
10.Riser W. H.: Growth and development of the normal canine pelvis, hip joints and femur from birth to maturity. Vet. Pathol. 1975, 12, 264-278. 11.Smith G. K.: Advances in diagnostic canine hip dysplasia. JAVMA 1997,
210, 1451-1457.
12.Smith G. K., Biery D. N., Gregor T. P.: New concepts of coxofemoral joint stability and the development of a clinical stress-radiographic method for qantitating hip joint laxity in the dog. JAVMA 1990, 196, 59-70.
13.Smith G. K.: Coxofemoral joint laxity from distraction radiography and its evidence of degenerative joint disease from conventional hip-extended radiography in dogs. Am. J. Vet. Res. 1993, 54, 1021-1042.
14.Stefaniak W.: Badanie rentgenowskie powstawania j¹der kostnienia i zani-kania chrz¹stek nasadowych w kociach koñczyn psa. Rocz. Nauk Rol. 1958, T. 68, 427-439.
15.Zwierzchowski H., Synder M., Garncarek P.: Ultrasonografia dzieciêcego stawu biodrowego. Wyd. Folium, Lublin 1994.
Adres autora: lek wet. Izabella Joñska, ul. Che³mska 18a m. 36, 00-725 Warszawa
