Praca oryginalna Original paper
W praktyce klinicznej przypadki wypadniêcia pr¹-cia z worka napletkowego (prolapsus penis) u konia obserwowane s¹ niezbyt czêsto, ale ich zejcie ma zna-cz¹ce konsekwencje dla dalszego u¿ytkowania rozro-dowego ogiera (1, 16, 17). Mo¿e ono wyst¹piæ po ura-zach, znieczuleniu trankwilizerami z grupy fenotiazyn, uszkodzeniu struktur pr¹cia przez larwy nicieni z ro-dzaju Habronema, w przypadku du¿ych guzów nowo-tworowych, neuropatii, niedokrwistoci zakanej koni, ostrej samoistnej ma³op³ytkowoci, mechanicznych uszkodzeñ i infekcyjnych stanów zapalnych rdzenia krêgowego (EHV-1, wirus wcieklizny) (1, 9, 22, 23). Wypadniêcie pr¹cia zwi¹zane jest z rozlunieniem miênia wci¹gacza pr¹cia, a sprzyjaj¹cymi czynnika-mi s¹ podesz³y wiek oraz ogólne wyniszczenie i wy-g³odzenie (26). Do urazów pr¹cia i napletka dochodzi z regu³y podczas stanówki nieprawid³owo unierucho-mionych klaczy, rzadziej w efekcie masturbacji czy przy pobieraniu nasienia na sztuczn¹ pochwê (5, 30). Miêniowojamista budowa pr¹cia ogiera sprzyja po-wstawaniu krwiaków. Krwiaki tworz¹ siê nawet po stosunkowo niewielkich urazach i spowodowane s¹ uszkodzeniem splotu naczyniowego, który znajduje siê na grzbietowej powierzchni pr¹cia, lub wskutek
rozer-wania cia³a jamistego (23). Du¿y krwiak uniemo¿li-wia wci¹gniêcie pr¹cia przez miêsieñ wci¹gacz pr¹cia do jamy napletkowej (9). W miesi¹cach letnich odno-towywane s¹ przypadki zara¿eñ ran b³ony luzowej pr¹cia i skóry napletka przez nicienie Draschia mega-stoma i Habronema spp. Migruj¹ce larwy paso¿ytów powoduj¹ wytworzenie g³êbokich wrzodów, pojedyn-czych lub licznych ziarniniakowych guzków w tkance podskórnej napletka, tkance podluzówkowej pr¹cia i wyrostka cewkowego. Ziarniniaki mog¹ byæ tak du¿e, ¿e uniemo¿liwiaj¹ wci¹gniêcie pr¹cia do worka na-pletkowego (21). D³ugotrwa³e wypadniêcie narz¹du kopulacyjnego mo¿e byæ powi¹zane z pora¿eniem miênia wci¹gacza pr¹cia (penis paralisis) lub z utrwa-lonym wzwodem pr¹cia (priapismus). Prolapsus pe-nis czêsto jest wynikiem braku mo¿liwoci wci¹gniê-cia pr¹wci¹gniê-cia przez zbyt w¹skie ujcie napletkowe (para-phimosis). Obrzêk piercienia napletkowego powo-duje tak¿e zaciniêcie dalszego odcinka pr¹cia i za-mkniêcie odp³ywu krwi przez du¿e naczynia ¿ylne, w wyniku czego utrzymuje siê utrwalony wzwód nie zwi¹zany z pobudzeniem seksualnym. Priapizm mo¿e wyst¹piæ po znieczuleniu rodkami z grupy pochod-nych fenotiazyn (promazyna, acepromazyna,
rezerpi-D³ugotrwa³e wypadniêcie pr¹cia u ogiera
ROLAND KUSY, ZYGMUNT WRONA
Katedra i Klinika Rozrodu Zwierz¹t Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. G³êboka 30, 20-612 Lublin Kusy R., Wrona Z.
Prolonged penile prolapse in a stallion Summary
Penile prolapse can be a result of trauma, administration of phenotiazine tranquilizers, habronemiasis, large tumours, neuropathies, equine infectious anemia, purpura hemmorrhagica, spinal cord lesions and infammation (EHV-1, rabies). Penile prolapse is often associated with paraphimosis or results from the relaxation of musculus retractor penis which is caused by senility, severe general debilitation or exhaustion and starvation. Prolonged prolapse can be confused with the penile paralysis or priapizm. This article presents the case of a seven-year-old stallion with irreversible changes in the penile resulting from the lack of veterinary care after trauma as well as general severe debilitation. The lesions involved the glans penis, the free part of the penis and the inner lamina of the preputial fold. Those structures could not be identified for they composed an ulcerative, granulomatous mass with areas of fibrosis which was limited by the fibrotic preputial ring. Considering the irreversible injury of the prolapsed penis and the horses inability to copulate or properly urinate, it was referred for phalectomy. In the presented case a direct complication after penile amputation was an abscess of corpus cavernosum penis. One month after surgery, impeded urination resulting from the narrowing of the urethra was observed. Then a plastic surgery of the urethra was performed. Examinations performed three and six months after urethroplasty revealed no disturbances in urination or protruding and retraction of the penile stump. Considering serious consequences that may occur after the penile prolapse, one should immediately provide proper medical treatment, which can help to avoid the development of irreversible changes in the prolapsed organ and preserve the stallions reproductive
function.
na), które powoduj¹ rozszerzenie naczyñ têtniczych zaopatruj¹cych cia³o jamiste i cia³o g¹bczaste. Wype³-nione krwi¹ cia³o jamiste i cia³o g¹bczaste zaciskaj¹ naczynia ¿ylne, co powoduje upoledzenie odp³ywu krwi z wypadniêtego narz¹du. Dodatkowo rodki te blokuj¹ przewodnictwo w á-adrenergicznych w³ók-nach nerwowych miênia wci¹gacza pr¹cia i powodu-j¹ jego relaksacjê (11, 16, 17, 22). Wzwód pr¹cia jest kontrolowany przez orodek erekcji, który znajduje siê w krzy¿owym odcinku rdzenia krêgowego oraz przez autonomiczne w³ókna nerwowe biegn¹ce wzd³u¿ ner-wów sromowych i nerwu grzbietowego pr¹cia (18). Przyczyn¹ pora¿enia pr¹cia i priapizmu mog¹ byæ za-burzenia neurologiczne zwi¹zane z urazami mecha-nicznymi rdzenia krêgowego oraz herpeswirusowym zapaleniem rdzenia krêgowego (23). Odnotowywano wypadniêcie pr¹cia i wyst¹pienie priapizmu w efekcie ucisku guzów nowotworowych na w³ókna nerwowe unerwiaj¹ce pr¹cie, a tak¿e w wyniku uszkodzenia rdzenia krêgowego w odcinku lêdwiowo-krzy¿owym przez migruj¹ce larwy nicieni Setaria spp., Strongy-lus spp. i zwi¹zanej z tym aksjonalnej dystrofii nerwu sromowego i grzbietowego pr¹cia (3, 18).
Nieos³oniête napletkiem pr¹cie nara¿one jest na otar-cia i g³êbsze zranienia, zanieczyszczenia i zaka¿enia, wysuszenie lub odmro¿enie. W wypadniêtym i zaci-niêtym przez piercieñ napletkowy narz¹dzie docho-dzi do infiltracji zmian zapalnych przez fibroblasty i powstaniu zw³óknieñ, organizacji krwiaka oraz zwi¹-zanych z tym zaburzeñ w kr¹¿eniu krwi i limfy, co mo¿e doprowadziæ w skrajnych przypadkach do mar-twicy. Wypadniêty i znacznie powiêkszony narz¹d powoduje, i¿ nerwy sromowe s¹ uciskane o koæ kul-szow¹, w efekcie czego mo¿e rozwin¹æ siê pora¿enie pr¹cia (3). W pocz¹tkowym stadium obserwowane jest pojawienie siê bolesnego obrzêku zapalnego, krwawie-nie, nastêpnie tworz¹ siê owrzodzenia, ziarninowakrwawie-nie, zmiany zw³óknieniowe, brak czucia miejscowego oraz bezpowrotna utrata teleskopowej motoryki pr¹cia (6, 23).
Opis przypadku
Do Katedry i Kliniki Rozrodu Zwierz¹t Wydzia³u Me-dycyny Weterynaryjnej UP w Lublinie przywieziono sied-mioletniego konia, ogiera w typie pogrubionym. Konia dostarczy³o stowarzyszenie Stra¿ dla Zwierz¹t w Polsce, które odebra³o zwierzê dotychczasowemu w³acicielowi. Zwierzê by³o apatyczne oraz w bardzo z³ej kondycji ogól-nej. W okolicy potylicznej znajdowa³a siê rana po wro-niêtym w tkanki powrozie, na ca³ej powierzchni cia³a znaj-dowa³y siê liczne kleszcze, a skóra pokryta by³a w³osem zimowym, pomimo, ¿e by³ to koniec kwietnia. Badaniem zewnêtrznym zaobserwowano zmienione i wysuniête z wor-ka napletkowego pr¹cie, którego koniec siêga³ do stawów pêcinowych. Zmiany obejmowa³y ¿o³êd pr¹cia, czêæ woln¹ pr¹cia i wewnêtrzny listek fa³du napletkowego. Wymienione struktury anatomiczne by³y trudne do roz-ró¿nienia, gdy¿ stanowi³y wrzodziej¹co-ziarninuj¹c¹ masê z obszarami zw³óknieñ, która by³a ograniczona
zw³óknia-³ym piercieniem napletkowym (ryc. 1). Na cazw³óknia-³ym odcinku nieos³oniêtego napletkiem pr¹cia stwierdzono brak czucia. Z uzyskanego wywiadu wynika³o, ¿e zwierzê by³o w tym stanie od kilku miesiêcy. Wielkoæ wypadniêtego narz¹du powodowa³a problemy z przemieszczaniem siê konia, a jego ciê¿ar stwarza³ ryzyko przerwania miênia wci¹gacza pr¹-cia i uszkodzenia nerwów sromowych. Ucisk na cewkê moczow¹ oraz zmiany pozapalne w okolicy zewnêtrznego ujcia cewki moczowej by³y przyczyn¹ trudnoci w odda-waniu moczu (stranguria). Badania laboratoryjne krwi wykaza³y: anemiê (5 × 1012/l), leukopeniê (4,4 × 109/l),
zwiêkszone stê¿enie bilirubiny (115,7 µmol/l) i mocznika (17,8 µmol/l). Z uwagi na nieodwracalne uszkodzenie wy-padniêtego pr¹cia i zwi¹zan¹ z tym bezpowrotn¹ utratê zdolnoci kopulacyjnej, zakwalifikowano pacjenta do am-putacji pr¹cia. Wykonanie zabiegu operacyjnego odroczo-no do czasu poprawy ogólnego stanu zwierzêcia. Pocz¹t-kowo leczenie polega³o na parenteralnej terapii ogólno-wzmacniaj¹cej (p³ynoterapia, preparaty z witaminami z gru-py B oraz aminokwasami, ornityn¹) oraz odkleszczeniu. Koñ stopniowo by³ przyzwyczajany do pe³noporcjowego ¿ywienia pasz¹ treciw¹ z dodatkiem preparatu mineralno--witaminowego, a pasz¹ objêtociow¹ skarmiany do woli. Zmienione chorobowo pr¹cie by³o trzy razy dziennie myte oraz pokrywane na przemian Chitopanem i Panthenolem. Po miesi¹cu odnotowano poprawê stanu ogólnego oraz powrót do norm fizjologicznych wskaników morfologicz-nych i biochemiczmorfologicz-nych krwi. Koñ zosta³ odrobaczony, a na-stêpnie zaszczepiony przeciwko grypie i tê¿cowi. W zwi¹z-ku z coraz trudniejszym oddawaniem moczu przyst¹piono do leczenia operacyjnego. Ogier nie by³ reproduktorem, wiêc leczenie operacyjne oprócz amputacji pr¹cia obejmo-wa³o kastracjê. Kastracjê wykonano metod¹ na zakrytym j¹drze, w standardowym, krótkim znieczuleniu infuzyjnym (ksylazyna, diazepam, ketamina) i miejscowym
znieczule-Ryc. 1. Wrzodziej¹co-ziarninuj¹ce zmiany z obszarami zw³ók-nieñ, ograniczone przez zw³óknia³y piercieñ napletkowy
niu powrózków nasiennych. Zabieg przebieg³ bez powik³añ. W zwi¹zku z prawid³owym procesem gojenia, 10. dnia od kastracji przyst¹piono do amputacji pr¹cia. Konia
podda-no premedykacji przy u¿yciu detomidyny, a odjêcie pr¹cia wykonano w znieczuleniu ogólnym, z³o¿onym, infuzyjnym (ksylazyna, ketamina, eter glicerynowy gwajakolu, butor-fanol) metod¹ zbli¿on¹ do opisanej przez Williamsa (29). Ogiera u³o¿ono w po³o¿eniu grzbietowym. Po umyciu pr¹-cia i napletka z du¿ymi problemami umieszczono cewnik w zaciniêtej cewce moczowej. Nastêpnie za³o¿ono opaski zaciskowe u podstawy pr¹cia i przed zmienionym odcin-kiem narz¹du. Po przygotowaniu pola operacyjnego wyko-nano trójk¹tne ciêcie skóry napletka nad planowanym miej-scem wyszycia cewki, odpreparowano i wyszyto cewkê do skóry zewnêtrznego listka fa³du napletkowego (ryc. 2). Nastêpnie odciêto zmienion¹ czêæ pr¹cia i usuniêto skrze-py krwi z cia³a jamistego kikuta pr¹cia (wymasowanie, p³u-kanie p³ynem fizjologicznym). Podwi¹zano du¿e naczynia na grzbietowej i bocznej stronie pr¹cia. Cia³o jamiste zam-kniêto pojedynczymi szwami poprzez zbli¿enie b³ony bia-³awej. W celu maksymalnego wyd³u¿enia kikuta pr¹cia zmodyfikowano metodê Williamsa poprzez naci¹gniêcie i zbli¿enie skóry pokrywaj¹cej dalsz¹ czêæ kikuta pr¹cia pojedynczymi, przeszywaj¹cymi szwami materacowymi. Ostatnim etapem zabiegu by³o wyszycie dalszej krawêdzi cewki moczowej do skóry napletka. Zabieg operacyjny i wybudzenie z narkozy przebieg³y bez powik³añ. Upew-niwszy siê, ¿e koñ nie ma trudnoci z oddawaniem moczu, usuniêto cewnik po 24 godzinach od zabiegu. W zwi¹zku z du¿¹ bolesnoci¹ i powstaniem obrzêku zapalnego, trze-ciego dnia po zabiegu wykonano nak³ucie cia³a jamistego pr¹cia, z którego usuniêto nagromadzony wysiêk zapalny. Pi¹tego dnia po zabiegu usuniêto bli¿sze piêtro szwów prze-szywaj¹cych kikut pr¹cia i wykonano przetokê cia³a jami-stego. Cia³o jamiste kikuta pr¹cia by³o przep³ukiwane co 12 godzin p³ynem fizjologicznym i p³ynem Oliwkowa, a¿ do wygojenia (do 14. dnia po zabiegu). Przez pierwsze 3 dni po zabiegu koñ otrzymywa³ leki przeciwzapalne i przeciw-bólowe, a do 8 dni po zabiegu os³onê antybiotykow¹. Szwy skórne i z wyszytej cewki moczowej usuniêto 10. dnia po zabiegu. W trzecim tygodniu po falektomii zaobserwowa-no wci¹ganie i wysuwanie kikuta pr¹cia, co sugerowa³o przywrócenie sprawnoci miênia wci¹gacza pr¹cia. Mie-si¹c po zabiegu amputacji pr¹cia w zwi¹zku ze zwê¿eniem zewnêtrznego ujcia cewki moczowej koñ zacz¹³ wykazy-waæ trudnoci w oddawaniu moczu. Konieczne by³o po-nowne wykonanie plastyki chirurgicznej zewnêtrznego ujcia cewki moczowej (ryc. 3). W badaniach kontrolnych przeprowadzonych w 3. i 6. miesi¹cu od uretroplastyki nie stwierdzono zaburzeñ w oddawaniu moczu oraz wysuwa-niu i wci¹gawysuwa-niu kikuta pr¹cia (ryc. 4).
Omówienie
Opisany przypadek stanowi przyk³ad nieodwracal-nych zmian w narz¹dzie kopulacyjnym ogiera powsta-³ych na skutek braku opieki weterynaryjnej bezpored-nio po zaistnia³ym urazie. Przyczyn urazu nie uda³o siê ustaliæ.
W sytuacji, gdy wytworzy siê krwiak pr¹cia, nale¿y go usun¹æ i wprowadziæ narz¹d do worka napletko-wego. Stosowan¹ najczêciej metod¹ jest wymasowa-nie krwi z krwiaka i za³o¿ewymasowa-nie opatrunku uciskowego na pr¹cie przez okres 10-15 minut. Przy bardzo
du-Ryc. 2. Wyszycie cewki moczowej do skóry zewnêtrznego list-ka fa³du napletkowego
Ryc. 3. Wyci¹gniêty z jamy napletkowej kikut pr¹cia z wy-szyt¹ cewk¹ moczow¹
Ryc. 4. Wygl¹d zewnêtrznych narz¹dów p³ciowych konia w 6. miesi¹cu od przeprowadzonej falektomii (widok od stro-ny dobrzusznej)
¿ych krwiakach zaleca siê wykonanie nak³uæ cia³a ja-mistego pr¹cia, aspiracjê wynaczynionej krwi i wy-p³ukanie p³ynem fizjologicznym z heparyn¹. Pojawie-nie siê wie¿ej krwi podczas p³ukania jest dobrym prognostycznie objawem odnonie do przywrócenia sprawnoci kopulacyjnej. W przypadku organizacji krwiaka konieczne jest naciêcie cia³a jamistego, usu-niêcie skrzepów, przep³ukanie p³ynem fizjologicznym z heparyn¹ i zaszycie b³ony bia³awej (12, 23, 30). Po zlikwidowaniu krwiaka pr¹cie nale¿y wprowadziæ do worka napletkowego. U³atwia to zastosowanie prepa-ratów polizgowych i maci z antybiotykiem. Odpro-wadzone pr¹cie nale¿y zabezpieczyæ przed ponownym wypadniêciem poprzez za³o¿enie zmodyfikowanego szwu Büchnera czy szwu kapciuchowego lub w osta-tecznoci za³o¿enie kleszczyków Backhausena na pier-cieñ napletkowy (1, 6). Te stosunkowo ³atwe do wy-konania zabiegi stwarzaj¹ warunki do wygojenia ran i pe³nego powrotu teleskopowej funkcji pr¹cia.W sy-tuacjach, gdy nie mo¿na odprowadziæ pr¹cia do jamy napletkowej, nale¿y za³o¿yæ suspensorium, które ma za zadanie podtrzymywaæ narz¹d jak najbli¿ej pow³ok brzusznych i zabezpieczaæ przed dodatkowymi uraza-mi. Podwieszenie nale¿y zdejmowaæ i myæ 2 razy dziennie, a pr¹cie poddawaæ toalecie oraz stosowaæ maci przeciwbakteryjne, przeciwzapalne oraz goj¹-ce. Os³onowo nale¿y zastosowaæ ogólnie terapiê anty-biotykow¹ oraz przeciwzapaln¹. Miejscowo wskaza-ne s¹ masa¿e wodwskaza-ne oraz stosowanie preparatów z he-paryn¹. Zalecony jest ruch konia (2 razy dziennie po 20 minut). D³ugoæ leczenia zale¿y od tego, jak d³ugo trwa wypadniêcie pr¹cia. Z regu³y potrzeba 7-10 dni, czasami paru tygodni opieki medycznej. Kiedy ma siê do czynienia z przewlek³ym wzwodem pr¹cia mo¿na wykonaæ chirurgiczne po³¹czenie cia³a jamistego z cia-³em g¹bczastym pr¹cia (24). Komplikacje, z jakimi nale¿y siê liczyæ, to: przetoka cewki moczowej do cia-³a jamistego lub przetoka cewki moczowej do skóry, bolesna erekcja i impotencja (23). W sytuacjach, gdy w wypadniêtym narz¹dzie zmiany wytwórcze (guzy nowotworowe, zw³óknienia, ziarniniaki) s¹ niewiel-kie, mo¿na je usun¹æ chirurgicznie przy u¿yciu lasera lub wymroziæ (30). Przy ranach ciêtych czasami jest konieczne wykonanie plastyki chirurgicznej b³ony bia-³awej oraz cewki moczowej (2). Gdy zmiany choro-bowe obejmuj¹ czêæ napletkow¹ pr¹cia, stosuje siê zabieg powszechnie okrelany jako reefing (23, 28, 30). Reefing polega na wykonaniu dwóch okrê¿nych na-ciêæ skóry napletka pokrywaj¹cej pr¹cie (2 cm doczasz-kowo i 2 cm doogonowo od usuwanej zmiany), a na-stêpnie odpreparowaniu skóry wraz z patologicznym tworem. Po podwi¹zaniu naczyñ podskórnych, brzegi rany nale¿y zbli¿yæ przy u¿yciu niewch³anianej nici 2-0, zak³adaj¹c pojedyncze szwy materacowe. Mody-fikacjê tego zabiegu, polegaj¹c¹ na usuniêciu we-wnêtrznego listka fa³du napletkowego i trwa³ym usta-bilizowaniu pr¹cia w jamie napletkowej mo¿na zasto-sowaæ w przypadku pora¿enia pr¹cia (23). W
przy-padku ca³kowitego pora¿enia miênia wci¹gacza pr¹-cia mo¿na, po uprzednim wykastrowaniu ogiera, wy-konaæ retrakcjê pr¹cia technik¹ Bolza (4). W przypad-ku rozleg³ych uszkodzeñ i zmian wytwórczych w pr¹-ciu, kiedy zmiany obejmuj¹ b³onê bia³aw¹, narz¹d na-le¿y amputowaæ. Sporód wielu metod odjêcia chirur-gicznego pr¹cia nale¿y wybraæ tak¹, która w jak naj-mniejszym stopniu okaleczy zwierzê oraz zapewni komfort w oddawaniu moczu. Przed wykonaniem za-biegu nale¿y oceniæ, czy po wykonanej falektomii iloæ napletka potrzebnego do wysuniêcia kikuta pr¹cia z ja-my napletkowej podczas oddawania moczu bêdzie wystarczaj¹ca. Metody czêciowej amputacji maj¹ zastosowanie, gdy zmieniona jest dalsza czêæ pr¹cia (10, 19, 25, 29). W przypadku rozsianych zmian no-wotworowych wskazane jest wykonanie amputacji pr¹cia wraz z ca³ym napletkiem oraz z powierzchnio-wymi, pachwinowymi wêz³ami ch³onnymi (8, 14, 23). Powik³ania, z jakimi nale¿y siê liczyæ po amputacji pr¹cia, to: krwiaki, ropnie, silny ból pooperacyjny, krwawienie z cia³a jamistego, krwotok z naczyñ grzbie-towych pr¹cia, rozejcie siê brzegów rany, zaka¿enie rany, zaciekanie moczu na koñczyny, zapalenie pêche-rza moczowego, zwê¿enie wyszytej cewki moczowej (8). W opisanym przypadku w³asnym bezporedni¹ komplikacj¹ po amputacji pr¹cia by³o wytworzenie siê ropnia w ciele jamistym pr¹cia. Pónym powik³aniem by³o zwê¿enie zewnêtrznego ujcia cewki moczowej i utrudnione oddawanie moczu. Ze wzglêdu na du¿e ryzyko potencjalnych powik³añ, które mog¹ wyst¹piæ u konia po amputacji pr¹cia, zabieg operacyjny i opie-ka pooperacyjna powinny byæ przeprowadzone w wa-runkach klinicznych, gdzie pacjent poddawany jest codziennej kontroli lekarsko-weterynaryjnej i w³aci-wej pielêgnacji pooperacyjnej.
Pora¿enie pr¹cia czy amputacja jego czêci obwo-dowej nie musi oznaczaæ ca³kowitej utraty zdolnoci reprodukcyjnej przez ogiera. Dlatego w przypadku wartociowych ogierów-reproduktorów warto rozwa-¿yæ odst¹pienie od kastracji. Obserwacje nad przebie-giem oddawania nasienia na sztuczn¹ pochwê model otwarty (Kraków-72) wykaza³y, ¿e stymulacja ¿o³ê-dzi pr¹cia nie jest konieczna do wyst¹pienia ejakula-cji u ogiera (27). U zwierz¹t toleruj¹cych manipulacje przy pr¹ciu, u których pomimo pora¿enia pr¹cia wy-stêpuje du¿y popêd p³ciowy i czêciowy wzwód, z po-wodzeniem stosowano manualn¹ stymulacjê ejakula-cji. W obecnoci klaczy bêd¹cej w rui, nie bêd¹ce w zwodzie pr¹cie wprowadzano do sztucznej pochwy typu zamkniêtego (model Missouri) i mocnymi uci-skami u podstawy jego trzonu, z jednoczesnym zasto-sowaniem gor¹cych kompresów stymulowano wyst¹-pienie odruchów p³ciowych (13). Korzystne jest za-stosowanie hormonalnej stymulacji wyst¹pienia odru-chów p³ciowych poprzez do¿ylne podanie preparatu z GnRH, na 2 i 1 godzinê przed prób¹ pozyskania na-sienia (20). W sytuacji, gdy manualna stymulacja eja-kulacji nie przynosi rezultatów lub gdy reproduktor
poddany by³ amputacji pr¹cia, pozostaje metoda far-makologicznego pozyskiwania nasienia. Interesuj¹ce s¹ wyniki badañ polegaj¹cych na podaniu per os imi-praminy (3 mg/kg m.c.), a nastêpnie po 2-godzinnym odstêpie do¿ylnym wstrzykniêciu ksylazyny (0,66 mg/ kg m.c.). Sporód przeprowadzonych w ten sposób 64 prób farmakologicznego pozyskiwania nasienia w 44 przypadkach (68%) wyst¹pi³a ejakulacja, w cza-sie od 1,2 do 14 minut od do¿ylnego wstrzykniêcia ksylazyny ogierom (15). W przypadku czêciowej lub ca³kowitej amputacji pr¹cia wart¹ polecenia jest me-toda pozyskiwania nasienia z ogona naj¹drzy. Wpro-wadzenie kaniuli do ogona naj¹drzy i aspiracjê plem-ników mo¿na wykonaæ w krótkim znieczuleniu ogól-nym lub, co jest bardziej wskazane, po znieczuleniu jak do kastracji na stoj¹co (7). Nale¿y mieæ na uwadze, ¿e nawet gdy podjêta jest decyzja o kastracji (powa¿ne urazy, rozprzestrzenione guzy nowotworo-we) lub koniecznoæ wykonania eutanazji reproduk-tora, zawsze istnieje mo¿liwoæ pobrania nasienia z na-j¹drzy po odjêciu j¹der. W takich przypadkach pod-czas zabiegu kastracji nale¿y zachowaæ szczególn¹ ostro¿noæ, aby nie uszkodziæ naj¹drzy oraz pamiêtaæ o podwi¹zaniu nasieniowodów. Przeciêtnie z obu na-j¹drzy ogiera mo¿na pozyskaæ od 5 do 25 dawek inse-minacyjnych (800 × 106 plemników w dawce) (7).
Po-zyskane w ten sposób nasienie mo¿e byæ rozrzedzone i sch³odzone lub, jeli istniej¹ takie mo¿liwoci, za-mro¿one.
Maj¹c na uwadze powa¿ne konsekwencje, jakie mog¹ zaistnieæ po wypadniêciu pr¹cia, nale¿y nie-zw³ocznie podj¹æ odpowiednie leczenie, które zapo-biegnie rozwojowi nieodwracalnych zmian w wypad-niêtym narz¹dzie i pozwoli zachowaæ funkcjê repro-dukcyjn¹ ogiera.
Pimiennictwo
1.Aurich J. E., Aurich C.: Treatment of penile prolapse in horses using a modi-fied Bûchner suture technique. Vet. Rec. 2006, 159, 491-492.
2.Bartmann F. B., Klug E.: Plastic surgery of covered and penetrating penis
trauma in the stallion. Proc. 9th Ann. Europ. Soc. Vet. Orthopaedics and
Traumatology Congress. Munich, Germany 16-19.04. 1998, s. 117. 3.Blanchard T. L., Schumacher J., Edwards J. F., Varner D. D., Lewis R. D.,
Everett K., Joyce J. R.: Priapism in a stallion with generalized malignant melanoma. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1991, 198, 1043-1044.
4.Bolz W.: The prophylaxis and therapy of prolapse and paralysis of the penis occuring in the horse after the administration of neuroleptics. Vet. Med. Rev. 1970, 4, 255.
5.Boyer K. J., Jann H. W., Dawson L. J., Cary M.: Penile hematoma in a stal-lion resulting in proximal penile amputation. Equine Pract. 1995, 17, 8-11. 6.Brinsko S. P., Blanchard T. L., Varner D. D.: How to treat paraphimosis.
Proc. Ann. Conv. Amer. Assoc. Equine Practitioners, Orlando, Florida 2007, 53, 580-582.
7.Bruemmer J. E.: Collection and freezing of epididymal stallion sperm. Equine Pract. 2006, 22, 677-682.
8.Doles J., Williams J. W., Yarbrough T. B.: Penile amputation and sheath ablation in the horse. Vet. Surg. 2001, 30, 327-331.
9.Edwards J. F.: Pathologic conditions of the stallion reproductive tract. Anim. Reprod. Sci. 2008, 107, 197-207.
10.Frank E.: Veterinary Surgery. Burgess Publishing, Minneapolis 1964, 277-311. 11.Harreveld P. D. Van, Gaughan E. M.: Partial phallectomy to treat priapizm
in a horse. Austral. Vet. J. 1999, 77, 167-169.
12.Hyland J., Church S.: The use of ultrasonography in the diagnosis and treat-ment of a hematoma in the corpus cavernosum penis of a stallion. Austral. Vet. J. 1995, 72, 468-469.
13.Love Ch. C., McDonnel S. M., Kenney R. M.: Manually assisted ejaculation in a stallion with erectile dysfunction subsequent to paraphimosis. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1992, 200, 1357-1359.
14.Mair T. S., Walmsley J. P., Philips T. J.: Surgical treatment of 45 horses affected by squamosus cell carcinoma of the penis and prepuce. Equine Vet. J. 2000, 32, 406-410.
15.McDonnel S. M.: Oral imipramine and intravenous xylazine for pharmaco-logically-induced ex copula ejaculation in stallions. Anim. Reprod. Sci. 2001, 68, 153-159.
16.Memon M. A., Usenik E. A., Varner D. D., Meyers P. J.: Penile paralysis and paraphimosis associated with reserpine administration in a stallion. Therio-genology 1988, 30, 411-419.
17.Nie G. J., Pope K. C.: Persistent penile prolapse associated with acute blood loss and acepromazine maleate administration in the horse. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1997, 211, 587-589.
18.Oyamada T., Miyajima K., Kimura Y., Kikuchi M., Nakanishi S., Yoshi-kawa H.: Priapism possibly caused by spinal nematodiasis in a stallion. J. Equine Sci. 1997, 8, 101-107.
19.Perkins J. D., Schumacher J., Waguespack R. W., Hanrath M.: Penile retro-version and partial phallectomy performed in a standing horse. Vet. Rec. 2003, 153, 184-185.
20.Pozor M., McDonnel S. M., Kenney R. M., Tischner M.: GnRH facilitates copulatory behavior in geldings treated with testosterone. J. Reprod. Fert., Suppl. 1991, 44, 666-667.
21.Pusterla N., Watson J. L., Wilson W. D., Affolter V. K., Spier S. J.: Cutaneous and ocular habronemiasis in horses: 63 cases (1988-2002). J. Am. Vet. Med. Assoc. 2003, 222, 978-982.
22.Rochat M. C.: Priapism: a review. Theriogenology 2001, 56, 713-722. 23.Schumacher J.: Penis and prepuce, [w:] Auer J., Stick J.: Equine Surgery.
Elsevier Inc., St. Louis 2006, 811-835.
24.Schumacher J., Varner D. D., Crabill M. R., Blanchard T. L.: The effect of a surgically created shunt between the corpus cavernosum penis and corpus spongiosum of stallions on erectile and ejaculatory function. Vet. Surg. 1999, 28, 21-24.
25.Scott E.: A technique for amputation of the equine penis. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1976, 168, 1047-1051.
26.Simmons H. A., Cox J. E., Edwards G. B., Neal P. A., Urquhart K. A.: Para-phimosis in seven debilitated horses. Vet. Rec. 1985, 116, 126-127. 27.Tischner M., Kosiniak K., Bielañski W.: Analysis of the pattern of ejaculation
in stallions. J. Reprod. Fert. 1974, 41, 329-335.
28.Walker D. F., Vaughan J. T.: Bovine and Equine Urogenital Surgery. Lea &Febiger, Philadelphia 1980, 125-144.
29.Williams W.: The Diseases of the Genital Organs of Domestic Animals. Wil-liams W. L., Ithaca 1943, 219-221.
30.Vaughan J. T.: Penis and prepuce, [w:] McKinnon A. O., Voss J. L.: Equine Reproduction. Lea&Febiger, Philadelphia 1993, 885-894.
Adres autora: dr Roland Kusy, ul. Piêkna 29, 21-040 widnik; e-mail: roland.kusy@up.lublin.pl
