• Nie Znaleziono Wyników

Przedmiot psychologii zdrowia

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Przedmiot psychologii zdrowia"

Copied!
6
0
0

Pełen tekst

(1)

Bogdan Czarnecki

Przedmiot psychologii zdrowia

Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 28-32

(2)

Przedmiot psychologii zdrowia

Psychologia, jak o sam odzielna (od 1879 roku) nauka o życiu psychicznym człowieka, rozw ija się bardzo szybko, w różnych kierunkach: teoretycznym , m eto­ dologicznym, praktycznym. Dowodem szybkiego rozwoju psychologii są jej liczne działy, traktow ane często jako sam odzielne dziedziny wiedzy, ja k np.: psychologia ogólna, społeczna, rozw oju, pracy, w ychowaw cza, kliniczna, sportu, wojskow a, reklamy, biznesu, przem ysłow a, inżynieryjna, teoretyczna, empiryczna, procesów poznaw czych, uczuć, m yślenia, m otyw acji, osobow ości1. R ów nież bardzo dyna­ micznie rozwij a s i ę p s y c h o l o g i a z d r o w i a, j ako nowa dziedzina wiedzy o naj - w iększej w a r t o ś c i c z ł o w i e k a , ja k ą je s t j e g o z d r o w i e .

Początki psychologii zdrow ia datują się na przełom ie lat siedem dziesiątych i osiem dziesiątych dw udziestego wieku. Jej prekursoram i są J. M atarazzo oraz G.C. Stone. Joseph M atarazzo jest autorem definicji psychologii zdrowia, określając jąjak o „całokształt specyficznego, edukacyjnego, naukowego i profesjonalnego udzia­ łu psychologii jako dyscypliny w promocji i zachowaniu zdrowia, zapobieganiu cho­ robom i ich leczeniu, rozpoznaw aniu etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych zaburzeń, a także w analizie i optym alizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowaniu polityki zdrowotnej”2. Powyższa definicja, mimo że precyzyjna i w yczerpująca je st niezbyt wygodna w posługiw aniu się nią. Przyj­ m uję zatem z pew nym uproszczeniem , że psychologia zdrow ia to dziedzina psy­ chologii zajm ująca się dynamicznymi zależnościami między zachow aniem i stana­ mi psychicznym i a zdrow iem fizycznym.

N asuw a się pytanie: dlaczego od niedaw na psychologia zajm uje się tak funda­ m entalnym problem em człow ieka, jakim je st zdrow ie i jego zachow anie? Co

1 N. Sillamy, Słow nik psychologii, K atow ice 1995, ss. 234-2 4 0 ; J. Ekel, J. Jaroszyński, J. O sta­ szew ska, M ały słow nik psychologiczny, W arszawa 1965, ss. 114-119.

2 E.P. Sheridan, J.D. M orazzo, T.J. Boil, N.W. Perry, S.M. Weiss, C.D. Belar, Postdoctoral

Education a n d R r a in in g fo r Clinical Service Providers in H ealth P sychology, „H ealth Psychology”

(3)

Bogdan Czarnecki — Przedmiot psychologii zdrowia 29

spow odow ało, że psychologia — nauka kojarząca się laikowi z badaniem proble­ mów psychiki człow ieka — ukształtow ała dynam icznie rozw ijającąsię dziedzinę wiedzy, zajm ującą się fizycznym zdrowiem człow ieka? C zęściow ą odpow iedź na te pytania daje prześledzenie ew olucji pojęcia „zdrow ie” .

W tradycyjnym rozumieniu „zdrowie” to brak choroby. Definicja niewątpliwie prosta, lecz oparta na krytykow anych koncepcjach dualizm u um ysłu i ciała oraz redukcjonizm u. Idea dualizm u ciała i um ysłu pow stała w renesansie. Jej w yznaw ­ ca Rene D escartes (K artezjusz) tw ierdził, że dusza i ciało to dwie niezależne je d ­ nostki o niew ielkim , w zajem nym wpływie. Ciało ludzkie stanowi w tej koncepcji „skom plikow any m echanizm ” . Awaria m echanizm u je st chorobą. Oznacza to, że zadaniem m edycynyjest znalezienie „usterki” i jej usunięcie. Redukcjonizm to kon­ cepcja zakładająca, że zjaw iska w sferze zdrowia i choroby są najpełniej pozna­ w alne na poziom ie fizyki i chemii. N a podstawie pow yższych przesłanek pow stał biom edyczny model medycyny, kładący nacisk na naturalne, biologiczne przyczy­ ny chorób i zakładający separację um ysłu i ciała.

Pom imo że obecnie uważamy, że model biom edyczny i jego podstaw y — redukcjonizm i dualizm ciała i um ysłu — nie są do końca słuszne i w spółcześnie podlegają krytyce, to m odel ten obow iązyw ał przez cały w iek XIX i część w ieku XX. O parte na nim postępy m edycyny przyniosły w iele sukcesów. O siągnięcia nauk podstaw ow ych, stałe poszerzanie metod diagnostycznych oraz rozszerzające się instrum entarium m edycyny pozw oliły wyelim inować w iększość ostrych, groź­ nych dla życia chorób. Znikły dziesiątkujące ludzkość epidemie. Postęp w zakresie farm akoterapii i chirurgii zdecydow anie przedłużył ludzkie życie z 4 0 -5 0 lat na początku w ieku XX do 70 -8 0 lat obecnie.

Przez tysiąclecia choroba była zjaw iskiem krótkotrw ałym , przebiegającym gw ałtow nie i w ciągu kilku lub kilkunastu dni następowała śm ierć lub sam oistne ozdrow ienie. Postęp medycyny, opartej na modelu biom edycznym , w yelim inow ał ten „model choroby” . M ożna pow iedzieć, że przestało być problem em zachow a­ nie życia w obliczu choroby ostrej, szybko przebiegającej. Ale przedłużenie życia człowieka przyniosło inny problem: ja k żyć i radzić sobie z wyzwaniami niesionymi przez chorobę przew lekłą?

W raz ze zm ianą „m odelu choroby” zaczęto dostrzegać niedostatki modelu biomedycznego i prostej, tradycyjnej definicji zdrowia. Przyjmowany i propagowa­ ny obecnie holistyczny punkt w idzenia postrzega zdrow ie n ie ja k o brak choroby, lecz jak o konsekw encję ogólnej kondycji życiowej człow ieka, jego w arunków i sposobów życia oraz wielopłaszczyznowych relacji z innymi ludźmi. Zdrowie prze­ stało być zjaw iskiem braku choroby, lecz stało się procesem realizow anym przez całe życie człowieka.

(4)

O bow iązująca obecnie definicja zdrowia, podana przez W HO przyjm uje, że „zdrow ie to pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny”3. Pow stał więc „m odel biopsychospołeczny” zdrowia, jako systemow e podejście do choroby, kła­ dące nacisk na w zajem ne relacje między ciałem a um ysłem oraz na rozpatryw anie choroby na w szystkich poziom ach. M odel biopsychospołeczny zajm uje się całym człow iekiem , a nie tylko „człow iekiem - m aszynerią” . Zakłada, że człow iek nie m a ciała, lecz człowiek je st ciałem. Krytyce został poddany sposób przedstawiania zdrow ia i choroby na zasadzie „albo - albo” . Należy przyjąć, że istnieje kontinuum, w którym pełne zdrow ie i śm iertelna choroba są przeciw staw nym i biegunam i, a m iędzy nim i, na w spólnej, jednej osi, istnieje cała paleta stanów pośrednich.

Ta niew ielka — z pozoru — zm iana w ujęciu problem u zdrow ia rchoroby ma pow ażne im plikacje praktyczne i teoretyczne. W ujęciu problem u „albo - albo” człow iek nie ma pow odu, aby się zdrow iem interesow ać i zajmować.

W sytuacji choroby — po prostu — udaje się po pomoc do lekarza; w sytuacji pełnego zdrow ia nie interesuje się nim. W ujęciu „albo - albo” to, czy jesteśm y zdrowi, czy też nie, zależy od losu i jest poza naszymi możliwościami oddziaływania.

Spojrzenie na problem zdrowia i choroby jako na kontinuum stawia nas na osi pomiędzy biegunam i i uświadamia, że przesuwanie się po tejże osi zależy od naszej św iadom ej i nieśw iadom ej aktyw ności. Przyswajanie naw yków prozdrow otnych przesuw a naszą pozycję w kierunku bieguna „zdrow ie” . U leganie naw ykom szko­ dliwym: nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, złe odżywianie, zbliżająnas do bieguna „choroba” .

U św iadom ienie sobie m ożliw ości w pływ ania na w łasną kondycję zdrow otną i propagow anie czynników polepszających stan zdrow ia oraz w skazyw anie na za­ grożenia to w i e 1 k i e w y z w a n i e d l a p s y c h o l o g i i z d r o w i a .

Jak należy się spodziewać, propagow anie zdrow ego trybu życia je st niezw y­ kle korzystne ekonomicznie dla systemów ubezpieczeniowych, finansujących współ­ czesne procedury medyczne. Takie tw ierdzenie je s t oczyw iście pew nym uprosz­ czeniem problem u, ale nieporów nyw alnie taniej jest zaprzestać palić papierosy i zachow ać zdrowie, niż to zdrow ie ratow ać przez operację uszkodzonych naczyń w ieńcow ych serca. To w łaśnie ekonom ia stała się bardzo istotną przyczyną zain­ teresow ania się psychologią zdrowia. Budżety państw wysoko rozw iniętych finan­ sujące ochronę zdrow ia doszły do granicy, którą trudno będzie przekroczyć bez istotnej szkody dla innych dziedzin życia. Koszty opieki zdrowotnej w krajach roz­ w iniętych zbliżyły się do 10% PKB i nikt nie je st w stanie w skazać ich górnej granicy.

(5)

Bogdan Czarnecki — Przedmiot psychologii zdrowia 31

W spółczesne, zaaw ansow ane technologicznie procedury m edyczne pochła­ n iają coraz w ięcej środków. Z aham ow anie ich w zrostu m oże nastąpić dzięki rozw ojow i i upow szechnianiu osiągnięć psychologii zdrowia. N ie nastąpi jednak tak długo, aż społeczeństw a uśw iadom ią sobie, że za ich stan zdrow ia nie może odpow iadać tylko lekarz. Część tej odpow iedzialności św iadom ie pow inien pono­ sić każdy z nas, a psychologia zdrow ia daje człowiekowi w iedzę i wskazuje sposo­ by zajęcia lepszej pozycji na kontinuum „ z d ro w ie -c h o ro b a ” . R olą m edycyny jest stosowanie coraz skuteczniejszych metod naprawy zdrowia. R oląpsychologii zdro­ w ia je s t odkryw anie i propagow anie takich zachow ań prozdrow otnych, które po­ zw olą nam zachow ać zdrow ie i uniknąć stosow ania procedur medycznych.

B ezprecedensow y rozwój ludzkości w XX wieku, a zw łaszcza w jego drugiej połowie, czyni nas św iadkam i zjawisk i procesów dotąd niespotykanych w historii. N a naszych oczach pow stają i rozw ijają się now e dziedziny nauki.

Czy je s t tak rów nież w przypadku psychologii zdrow ia? Czy stanowi ona już odrębną dziedzinę wiedzy, czy je st tylko zastosowaniem psychologii w szczególnej sytuacji?

Zdaniem K.M . Czarneckiego, aby w yodrębnić now ą dyscyplinę w iedzy po­ w inny być spełnione pew ne w arunki4. Powinny istnieć źródła historyczne, które stanow ią dow ody m erytoryczne w ystępow ania zjaw iska, stającego się przedm io­ tem sam odzielnej nauki; należy w skazać przedm iot badań, nie w ystępujący jako podstaw ow y w innych, istniejących dyscyplinach; pow inny istnieć m etody badań, w śród których jed n a staje się m etodą podstaw ow ą dla danej dyscypliny; należy tw orzyć teoretyczne przesłanki nowej dziedziny wiedzy; pow inna istnieć własna, dla danej dziedziny, terminologia — język podstawowych, głównych i pochodnych term inów ; pow inny pow staw ać placówki badaw cze i usługowe oraz kadra nauko­ wa specjalizująca się w nowej dziedzinie wiedzy. Czy zatem psychologia zdrow ia spełnia pow yższe kryteria? U w ażam , że tak. Kilka przesłanek zadecydow ało o pow staniu nowej dziedziny nauki — psychologii zdrowia. N ajw ażniejszym i są krytyka modelu biom edycznego w postrzeganiu problemów zdrowia oraz kres m oż­ liwości ekonom icznych finansow ania rozw ijających się technologii m edycznych5.

4 K.M . C zarnecki, N aukow y rozw ój człow ieka, K raków 2001, ss. 3 5-38.

s G.D. B ishop, Psychologia zdrow ia, W rocław 2000; I. H eszen-N iejodek, Poznaw cze uw arun­

kow ania zachow ania się w obec własnej choroby, W roclaw 1979; I. H eszen-N iejodek, Psychologia m edyczna: g łów ne kierunki badań, K atow ice 1983; I. H eszen-N iejodek (red.), Ja k żyć z chorobą, a j a k j ą poko n a ć, K atow ice 2000; Z. Ratajczak i I. H eszen-N iejodek (red.), P rom ocja zdrowia. P sychologiczne po d sta w y wdrożeń, K atow ice 1997.

(6)

M ożliw ości rozw oju psychologii zdrow ia są ogrom ne, ale też ogrom ne są w obec niej oczekiwania. S ą to oczekiw ania społeczeństw na polepszenie jakości i długo­ ści życia człowieka, uczynienie ludzkiej egzystencji lepszą i pełniejszą pod każdym względem.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Satzartige illustrative MK ermöglichen, die einzubindenden Beispiele näher zu bestimmen, darunter auch zu bewerten. Dies erfolgt mit Hilfe ver- schiedenartiger Adjektive, die

Figure 7 shows that 85% of all new clusters created in the process of cluster status change were medial ones, whereas Figure 8 demonstrates that although 98%

Nauczyciel: Katarzyna Hinc Przedmiot: język niemiecki Klasa: 1TAP Grupa2/2 Temat lekcji: Zeitzonen.. Wprowadzenie

Pamiętaj, aby w treści maila lub w temacie obowiązkowo napisać nazwisko ,imię oraz klasa. W razie pytań można skontaktować się poprzez mail

Nauczyciel: Katarzyna Hinc Przedmiot: język niemiecki Klasa: 1TBP Grupa2/2 Temat lekcji: Zeitzonen.. Wprowadzenie

Nauczyciel: Katarzyna Hinc Przedmiot: język niemiecki Klasa: 1TRP Grupa2/2 Temat lekcji: Zeitzonen.. Wprowadzenie

Nauczyciel: Katarzyna Hinc Przedmiot: język niemiecki Klasa: 2TE Grupa1/2 Temat lekcji: Zeitzonen.. Wprowadzenie

Poproś uczniów, by poćwiczyli używanie kompasu z mapą – niech wskazują różne miej- scowości leżące na północ, południe, wschód i zachód od miejsca, w którym