Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 859. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Andrzej Adamczyk Katedra Teorii Ekonomii. Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce 1. Wprowadzenie Po rozpoczęciu w Polsce procesu transformacji od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej pojawiło się wysokie bezrobocie, które nazwane zostało w literaturze bezrobociem transformacyjnym [Socha, Sztanderska 2000; Adamczyk 2005; Ptaszyńska 2006; Adamczyk, Tokarski, Włodarczyk 2006]. Wiązało się to z powstaniem w gospodarce polskiej dotychczas mało znanego zjawiska, jakim było pozostawanie części osób czynnych zawodowo bez pracy, mimo iż wykazywali chęć jej podjęcia. Problem ten dotknął również pozostałe gospodarki Europy Środkowo-Wschodniej, chociaż w różnym stopniu, najsilniej uzewnętrzniając się w Słowacji. Wśród wielu czynników w największym stopniu przyczyniły się do tego przebudowa form własności, wykorzystanie mechanizmów rynkowych w kształtowaniu gospodarki, modyfikacja roli i funkcji państwa, rozwój gospodarki lokalnej, rozszerzenie swobód obywatelskich oraz inkorporacja demokratycznego sposobu zarządzania [Piotrowska-Marczak, Kietlińska 1999]. Zjawiska te miały wyraźnie zróżnicowany charakter, jednakże na ogół prowadziły do gruntownych zmian w dotychczasowych zachowaniach społeczeństw tego regionu. Wszystko to spowodowało, że dotychczasowe rozwiązania w zakresie sterowania gospodarką i społeczeństwem, stosowane w systemie centralnego planowania, musiały ulec całkowitej eliminacji lub gruntownej modyfikacji. Podobnie jak wiele innych zmian, pojawienie się bezrobocia w nowych realiach rynkowych państw Europy Środkowo-Wschodniej wywołało wśród własnych obywateli obawy o dalszą egzystencję oraz fale strajków i silny opór społeczny. W wielu sytuacjach uzewnętrzniało się to przede wszystkim w dez-. ZN_859.indb 63. 2011-09-02 08:29:34.

(2) 64. Andrzej Adamczyk. aprobacie dla kontynuowania dalszych reform gospodarki centralnie planowanej w kierunku gospodarki rynkowej. Źródło takiego zachowania dużej rzeszy obywateli wynikało głównie z destrukcyjnego oddziaływania bezrobocia na wiele dziedzin i relacji społeczno-gospodarczych. Po wejściu do Unii Europejskiej w większości krajów Europy Środkowo‑Wschodniej problem bezrobocia został w dużej mierze rozwiązany. Jednakże można sądzić, iż opinia ta jest przedwczesna, gdyż w wielu z tych krajów stopa bezrobocia nadal oscyluje wokół 10%. W porównaniu z wysoko rozwiniętymi krajami o gospodarkach rynkowych poziom ten jest zbyt wysoki i po części wynika z utrzymywania się wciąż strukturalnego bezrobocia transformacyjnego, które nie należy do form bezrobocia łatwych do zniwelowania. W artykule podjęto próbę oceny dotychczasowego rozwoju zjawiska bezrobocia transformacyjnego w Polsce oraz prób jego eliminacji. W części drugiej znajduje się charakterystyka bezrobocia transformacyjnego. Dodatkowo przybliżono poruszane w literaturze poglądy teoretyczne na ten temat. W kolejnej części pracy omówiono tendencje głównych wskaźników rynku pracy w Polsce, a w szczególności w zakresie zatrudnienia i bezrobocia. 2. Bezrobocie transformacyjne w literaturze ekonomicznej W wyniku pojawienia się w Europie Środkowej i Wschodniej transformujących się systemów gospodarczych, które powodowały w bardzo szybkim tempie wzrost bezrobocia, w terminologii ekonomicznej zaczęło pojawiać się nowe pojęcie – bezrobocie transformacyjne. Jest to specyficzna forma bezrobocia, charakterystyczna dla kilkunastu państw przechodzących proces transformacji w Europie Środkowej i Wschodniej, która stanowi efekt licznych przekształceń strukturalno-własnościowych. Pojęcie bezrobocia transformacyjnego powstało na gruncie realizacji radykalnych przekształceń w państwach posocjalistycznych w kierunku systemu rynkowego. Wiąże się ono bezpośrednio z zasobem bezrobotnych strukturalnie i długookresowo. Do najważniejszych cech tej formy bezrobocia można zaliczyć m.in.: realizujący się proces zmian ustrojowych i własnościowych, głębokie niedostosowania strukturalne i instytucjonalne, zniekształcenia w zakresie płac i wydajności pracy oraz niedobory kapitału rzeczowego, finansowego, instytucjonalnego, ludzkiego i społecznego. W efekcie przemian systemowych, prowadzących do urynkowienia gospodarek, ujawniło się występujące w centralnie planowanych systemach państw Europy Środkowo-Wschodniej nadmierne zatrudnienie lub inaczej – ukryte bezrobocie [Kornai 1985, s. 318–361]. W okresie zasadniczych przeobrażeń ustrojowych i zmiany zasad działalności gospodarczej pojawiła się konieczność dopasowania popytu na pracę do wymogów ekonomicznej racjonalności podmio-. ZN_859.indb 64. 2011-09-02 08:29:34.

(3) Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce. 65. tów, w konsekwencji czego nagromadzone we wcześniejszych okresach zasoby nadmiernego zatrudnienia musiały ulec ograniczeniu [Adamczyk 2005, s. 32]. Płynie z tego wniosek, że w gospodarce transformującej się redukcja bezrobocia okazała się dużo trudniejszym zadaniem niż w ukształtowanej gospodarce rynkowej. Wymagało bowiem ono znacznie trudniejszego do osiągnięcia zestawu wartości determinant popytu na pracę, w tym w szczególności dynamiki wzrostu realnego PKB, tempa płac i wydajności pracy. Zasadne wydaje się postawienie pytania, dlaczego wypracowane przez nauki ekonomiczne teorie i metody ograniczania bezrobocia w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej nie były w pełni adekwatne i nie wyjaśniały w sposób przejrzysty zmian zachodzących na rynkach pracy w krajach transformujących się. Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest jednoznaczna, gdyż zjawisko bezrobocia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej istotnie różniło się od tego występującego w zaawansowanych gospodarkach rynkowych. W praktyce problem ten tylko pozornie jawił się jako jednorodny w obydwu systemach gospodarczych, w tych o mniej i bardziej zaawansowanych realiach rynkowych, o czym mógłby świadczyć ostateczny skutek, jakim był brak pracy. Jednakże we wnętrzu tych dwóch różnych systemów gospodarczych tworzenie się zasobów ludzi pozostających bez pracy wyglądało odmiennie oraz determinowane było diametralnie innymi czynnikami. Zrozumienie przyczyn i istoty nowego problemu na rynkach pracy w krajach przechodzących transformację możliwe jest po przeanalizowaniu czterech stadiów dostosowawczych na rynku pracy [Adamczyk, Tokarski, Włodarczyk 2006]. Po pierwsze, przedsiębiorstwa państwowe zaczęły zwalniać pracowników w odpowiedzi na ograniczenia pomocy budżetowej oraz spadek popytu na mało konkurencyjne produkty i niską jakość świadczonych usług, niwelując z jednej strony liczne przerosty zatrudnienia w firmach, a z drugiej strony tworząc duży zasób nadwyżkowej siły roboczej. W drugim stadium dostosowawczym rozwój rynku pracy był determinowany powiększaniem się sektora prywatnego oraz zatrudnianiem pracowników spośród bezrobotnej siły roboczej. W trzecim stadium tego procesu sektor prywatny rozpoczął oferować pracę osobom, które wciąż posiadały zatrudnienie w sektorze państwowym. Płace realne ponownie zaczęły szybciej rosnąć, gdyż procesowi temu towarzyszył wzrost popytu i produktywności czynników wytwórczych. Warunki decydujące o popycie na pracę stawały się coraz mniej specyficzne dla transformacji. W czwartym stadium, już po wejściu do Unii Europejskiej, kraje Europy Środkowej i Wschodniej zanotowały wyraźne ograniczenie wzrostu bezrobocia, co wiązało się z otwarciem rynków pracy przez kilka państw UE-15 i silną emigracją pracowników z Europy Środkowej i Wschodniej.. ZN_859.indb 65. 2011-09-02 08:29:34.

(4) 66. Andrzej Adamczyk. Analizy w zakresie rynków pracy zmuszają do postawienia pytania, czy państwa transformujące się stanęły w istocie przed tym samym dylematem, co kraje rozwinięte w zakresie problemów na rynku pracy oraz, biorąc pod uwagę konieczność eliminowania tego bezrobocia, czy obydwie grupy krajów powinny stosować podobne spektrum działań i narzędzi w celu eliminacji tego problemu. W tym kontekście, można spotkać całkowicie odrębne wnioski. Przykładowo, T. Boeri, M. Burda i J. Kollo [1998] zwracają uwagę w swoich analizach, że warunki kształtujące funkcjonowanie rynków pracy w krajach transformacji są specyficzne dla tego okresu zmian. Podejście to pokazuje wyjątkowość zaistniałych warunków w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Z kolei M. Góra [2003, s. 191–200] twierdzi, że bezrobocie w krajach przeżywających transformację nie różni się istotnie od tego występującego w krajach o wysokim poziomie rozwoju. Obydwie grupy krajów cierpią na tę samą chorobę, a tylko jej przebieg jest w pierwszym przypadku bardziej skomplikowany, ze względu na różnice w zmianach podaży pracy i w stopniu nasilenia procesu transformacji. Zdaniem M. Góry [tamże], europejska choroba wysokiego bezrobocia ma dwie przyczyny. Po pierwsze są to czynniki instytucjonalne ograniczające elastyczność rynków pracy oraz po drugie wysokie koszty pracy, zwłaszcza rozmiary tzw. klina podatkowego. Jak można zauważyć, opinie w tych kwestiach są wyraźnie zróżnicowane. Mimo tych opinii można zgodzić się z tezą, że zagadnienie bezrobocia w krajach transformujących się to problem zdecydowanie bardziej złożony niż ten występujący w gospodarkach rozwiniętych rynkowo, posiadający inne uwarunkowania oraz wymagający innych metod i działań w celu jego złagodzenia. Redukcja bezrobocia w okresie transformacji wymagała bowiem trudniejszego do osiągnięcia zestawu determinant popytu na pracę, w tym w szczególności dynamiki wzrostu gospodarczego oraz odpowiedniego tempa płac i produkcyjności pracy, niż w dojrzałym systemie rynkowym. W gospodarkach przeżywających zmiany ustrojowo-gospodarcze zauważalne były wielopłaszczyznowe dostosowania, przy czym ich dynamika i nasilenie zostały w pewnym sensie przesunięte w czasie. Kolejność dostosowań wydaje się następująca [Adamczyk 2005, s. 22–24]: dostosowania cenowe, dostosowania wydajnościowe, dostosowania płacowe oraz dostosowania zatrudnieniowe. Należy przypuszczać, że systematyczne wykształcanie rynkowych struktur ekonomicznych w krajach transformacji będzie ograniczać specyfikę ich rynków pracy oraz zwiększać kompatybilność z ich odpowiednikami w gospodarkach wyżej rozwiniętych. Rosnąca w tym przypadku homogeniczność rynków pracy powinna skutkować w krajach dokonujących przemian ustrojowych coraz większą użytecznością dotychczas wypracowanych rozwiązań teoretycznych w zakresie niwelowania bezrobocia.. ZN_859.indb 66. 2011-09-02 08:29:34.

(5) Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce. 67. W toku takiej analizy nasuwa się kolejne ważne pytanie, dlaczego w krajach przeprowadzających zmiany ustrojowo-gospodarcze bezrobocie transformacyjne jest zróżnicowane. Odpowiedź można uzasadnić dywergencjami w koniunkturze makroekonomicznej, dynamice wydajności pracy oraz tempie budowy mechanizmu rynkowego. Ponadto wpływają na to bardziej szczegółowe kwestie, jak wysokość klina podatkowego, poziom rozwoju instytucji czy zakres zderegulowania rynku pracy. Kraje, które notują wyższą wydajność pracy oraz wolniej wprowadzają mechanizmy rynkowe, charakteryzują się niższym poziomem naturalnej stopy bezrobocia transformacyjnego. Istotnym elementem, o którym wspomina się często w kontekście problematyki bezrobocia w krajach transformujących się, jest klin podatkowy. Problem oddziaływania klina podatkowego i rozwiązań w zakresie systemu ubezpieczeń społecznych jest dość popularny, gdyż wiąże się nie tylko z krajami transformacji, lecz również z rozwiniętymi systemami rynkowymi. Logiczne wyjaśnienie zależności między zmianą klina podatkowego a bezrobociem wydaje się pozornie proste. Wychodząc z założenia, że występowaniu wyższego klina podatkowego towarzyszy większa awersja do angażowania czynnika pracy, można wnioskować o niekorzystnym oddziaływaniu klina podatkowego na zatrudnienie i bezrobocie. Badania przeprowadzone przez OECD potwierdziły dodatnią zależność między rozmiarami klina podatkowego a wysokością bezrobocia [Jackman, Layard, Nickell 1991]. Jednakże biorąc pod uwagę opracowanie M. Ribouda, C. Sanchez-Paramo i C. Silva-Jauregui [2002] należy mieć wątpliwości co do tej tezy. Porównując powyższe analizy, można dojść do wniosku, że wysokość klina podatkowego jest jednym z możliwych czynników prowadzących do zmian na rynku pracy. Bardziej istotną determinantą dla rynku pracy wydaje się trend i kierunek zmian klina podatkowego niż sama jego wysokość. Kolejnym zagadnieniem podnoszonym w literaturze jest deregulacja rynku pracy w krajach transformujących się. Wynika to po części z tego, że na rynkach pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej występowała spuścizna sztywności i regulacji postkomunistycznych, natomiast z drugiej strony w wyniku „efektu przenikania” odddziaływał model relatywnie wysokiego uregulowania rynków pracy w Europie, w porównaniu z innymi regionami świata, np. Stanami Zjednoczonymi. Badania empiryczne nad wpływem deregulacji rynku pracy na poziom bezrobocia nie były również tak jednoznaczne. O. Blanchard i F. Giavazzi [2001] dowiedli w swoich badaniach, że deregulacja prowadzi bez wątpienia do pozytywnych zmian na rynku pracy, zarówno w zakresie płac, jak i bezrobocia, przy czym występuje pewnego rodzaju przesunięcie czasowe w przypadku tych kategorii. W krótkim okresie zarówno zatrudnienie, jak i bezrobocie są całkowicie niewrażliwe na zmiany deregulacyjne na rynku pracy, co jednakże nie potwierdza się już w długim okresie. Z kolei w długim okresie płace są nieza-. ZN_859.indb 67. 2011-09-02 08:29:34.

(6) 68. Andrzej Adamczyk. leżne od działań deregulacyjnych, jednocześnie wykazując w krótkim okresie wysoką wrażliwość. Odmienne stanowisko w kwestii oddziaływania deregulacji na bezrobocie zajęli P. Gregg i A. Manning [1997, s. 395–424], którzy potwierdzili neutralność deregulacji względem zatrudnienia i bezrobocia, co mogłoby się zgadzać z występującymi w literaturze opiniami, że wzrost regulacji rynku pracy nie podnosi bezrobocia, ale jednocześnie nie pozwala go obniżyć, czyli innymi słowy, deregulacja nie zmniejsza bezrobocia, tylko stwarza warunki do jego niwelowania. Podobne wnioski z badań zaprezentowali R. Bernal i M. Cardenas [2003]. Zgodzili się oni, że zmiany strukturalne na rynku pracy o charakterze deregulacyjnym zmieniają zatrudnienie, jednakże nie wpływają one na ścieżkę dostosowawczą zatrudnienia poprzez zmianę elastyczności popytu na pracę, lecz modyfikują koszty pracy. Ważnym elementem ograniczania bezrobocia jest stworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej rynku pracy. Problem ten w szczególności dotyczy krajów realizujących procesy transformacji. Wnioski z prowadzonych badań na ten temat nie są do końca jednoznaczne. Z jednej strony wśród ekonomistów dominuje raczej pogląd o pozytywnym oddziaływaniu sprawnego otoczenia instytucjonalnego na funkcjonowanie rynku pracy, a w szczególności na obniżenie bezrobocia. Jednakże spory toczą się wokół kwestii – po pierwsze – kanałów interakcji między „dobrymi” instytucjami rynku pracy a poziomem bezrobocia oraz – po drugie – siły tych związków. Problem tkwi w sprecyzowaniu poglądu, czy relacje te mają charakter bezpośredni, czy raczej pośredni lub komplementarny. O. Blanchard i J. Wolfers [1999], poszukując przyczyn wzrostu bezrobocia w Europie w ostatnich czterdziestu latach, doszli do wniosku, że instytucje wpływają na przebieg bezrobocia, jednak oddziaływanie to ma charakter pośredni. Bezpośrednią przyczyną bezrobocia są szoki w gospodarce. Zaobserwowano też zróżnicowanie w zakresie bezrobocia w krajach posiadających istotnie odmienne instytucje na rynku pracy. Wyniki te można interpretować w ten sposób, że rozwój instytucji determinuje rolę bezrobotnych w oddziaływaniu na płace, tym samym instytucje determinują ewolucję bezrobocia równowagi w następstwie pojawienia się szoku w gospodarce. Z kolei S. Scarpetta [1996, s. 43–98] oraz J. Elmeskov i in. [1998] wykazali, że różnice między krajami w zakresie stopy bezrobocia wynikają z silnej dywersyfikacji w obrębie instytucji rynku pracy. Na bezrobocie transformacyjne można również spojrzeć z punktu widzenia zbyt wysokich płac realnych w stosunku do aktualnej sytuacji na rynku pracy oraz braku sił do obniżenia tych płac, a nawet występowania sił, które je zwiększają. W tej sytuacji płace ustalają się na poziomie przewyższającym realną płacę równowagi, przy której równoważy się podaż pracy i popyt na pracę, a nawet, przy wzroście bezrobocia i realnych płac, nierównowaga ta ulega pogłębieniu. Istotnym elementem funkcjonowania rynków pracy w wielu krajach Europy. ZN_859.indb 68. 2011-09-02 08:29:34.

(7) Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce. 69. Środkowej i Wschodniej były zdecydowanie wyższe fluktuacje stopy bezrobocia w porównaniu ze zmianami dynamiki płac. Poprawa koniunktury w tych krajach skutkowała z reguły spadkiem bezrobocia oraz przyspieszeniem wzrostu płac. Z kolei w okresach dekoniunktury sytuacja była tylko częściowo odmienna, gdyż widocznemu wzrostowi bezrobocia towarzyszył nieznaczny spadek płac. Teoria ekonomii podejmowała próby wyjaśnienia tego zagadnienia na różne sposoby, przy czym wskazywano na dużą sztywność płac od dołu w warunkach osłabienia koniunktury i wzrostu bezrobocia. Badania te były prowadzone w ramach nowej ekonomii keynesistowskiej w kontekście wyjaśnienia ogólnej sztywności płac i cen. W krajach o niskim poziomie rozwoju oraz relatywnie słabo rozwiniętym mechanizmie rynkowym elastyczność płac w dół jest zdecydowanie mniejsza niż w krajach o wysokim dochodzie. Bezwzględną barierą utrzymującą sztywność płac jest poziom niezbędnego dochodu, czyli dochodu zapewniającego pokrycie podstawowych potrzeb życiowych, tzw. minimum socjalne. Z tego też powodu w warunkach istnienia wysokiego bezrobocia aspekt społeczny jest w dużym stopniu elementem hamującym trend spadkowy w zakresie płac. Jednak nie jest to jedyna przyczyna, gdyż w krajach wysoko rozwiniętych elastyczność płac przy spadku jest niższa niż przy ich wzroście, czyli wrażliwość płac na spadek bezrobocia jest znacznie silniejsza niż wrażliwość płac na wzrost bezrobocia [Kwiatkowski 2002, s. 151]. 3. Zatrudnienie i bezrobocie w Polsce w okresie transformacji systemowej W tabeli 1 zawarto najważniejsze charakterystyki zmian w strukturze zatrudnienia w ujęciu działowym w Polsce w latach 1992–2008. Dane te świadczą o zróżnicowanej dynamice zmian zatrudnienia w poszczególnych działach gospodarki. Najsilniejszy spadek w strukturze zatrudnienia w latach 1992–2008 zanotowały działy: przemysł (o 6,7 pkt proc.), budownictwo (o 2,6 pkt proc.), ochrona zdrowia i opieka społeczna (o 2,9 pkt proc.). Z kolei największy wzrost w strukturze zatrudnienia wystąpił w następujących działach: handel i naprawy (o 5,1 pkt proc.), obsługa nieruchomości i firm (o 3,8 pkt proc.), administracja publiczna i obrona narodowa (o 3,3 pkt proc.). Dane te potwierdzają, że zaawansowanie procesu transformacji w Polsce przyczyniło się do powstania największej liczby miejsc pracy w obszarze usług, szczególnie usług rynkowych, a największe ograniczenie zatrudnienia wystąpiło w działach przemysłowych. Wyniki te potwierdzają ogólną tendencję występującą w tym względzie w rozwiniętych gospodarkach świata, co pozwala ocenić pozytywnie kierunek dokonujących się zmian w działowej strukturze zatrudnienia w Polsce w czasie procesu transformacji.. ZN_859.indb 69. 2011-09-02 08:29:35.

(8) Andrzej Adamczyk. 70. Tabela 1. Podstawowe charakterystyki zmian w strukturze zatrudnienia (pracujący według sekcji i działów, stan w dniu 31 grudnia) w Polsce w latach 1992–2008 Zmiana w latach 1992–2008 (w pkt proc.). Działy Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. –2,5. Rybołówstwo i rybactwo. –0,2. Przemysł. –6,7. Budownictwo. –2,6. Handel i naprawy. 5,1. Hotele i restauracje. 0,9. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. –1,5. Pośrednictwo finansowe. 0,9. Obsługa nieruchomości i firm. 3,8. Administracja publiczna i obrona narodowa. 3,3. Edukacja. 2,7. Ochrona zdrowia i opieka społeczna. –2,9. Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. 0,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Tabela 2. Struktura przeciętnego zatrudnienia w układzie czterosektorowym w Polsce w latach 1992–2008 (w %) 1992. 1994. 1996. 1998. 2000. 2002. 2004. 2008. Rolnictwo. Sektory. 4,2. 3,0. 3,1. 2,5. 2,3. 2,0. 1,8. 1,5. Przemysł. 44,8. 44,4. 43,5. 41,7. 38,7. 36,8. 36,1. 36,1. Usługi rynkowe. 26,6. 26,8. 27,9. 30,6. 32,0. 33,6. 34,1. 35,1. Usługi nierynkowe. 24,3. 25,9. 25,5. 25,1. 27,0. 27,6. 28,0. 27,3. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Ciekawe wnioski wypływają z analizy zmian strukturalnych zatrudnienia w układzie czterech sektorów gospodarki, tj. z podziałem na rolnictwo, przemysł, usługi rynkowe i usługi nierynkowe. Dane zawarte w tabeli 2 wyraźnie potwierdzają, że doszło do ograniczenia znaczenia rolnictwa i przemysłu w strukturze zatrudnienia w Polsce w latach 1992–2008 na korzyść usług rynkowych i nierynkowych. Mimo to nadal największą absorpcją siły roboczej w gospodarce polskiej w 2008 r. charakteryzował się przemysł (36,1%), następnie – niewiele mniej – usługi rynkowe (35,1%), usługi nierynkowe (27,3%), a najmniejszą liczbę siły roboczej wchłaniało rolnictwo (1,5%).. ZN_859.indb 70. 2011-09-02 08:29:35.

(9) Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce. 71. Tabela 3. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 1990–2008 (w %) Lata Stopa bezrobocia. 1990a 1990b 1992 1994 1997 2000 2001 2003 2005 2007 2008 2009 0,3. 6,5. 14,3. 16,0. 10,3. 15,1. 17,5. 20,0. 17,6. 11,2. 9,5. 11,9. styczeń 1990 r., b grudzień 1990 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. a. Dane zawarte w tabeli 3 pokazują natężenie w czasie zjawiska bezrobocia w Polsce w latach 1990–2009. Na początku procesu transformacji bezrobocie praktycznie jeszcze nie istniało, by po roku (koniec 1990 r.) wzrosnąć o ponad 6 pkt proc. Pierwszy szczyt bezrobocia związanego z transformacją gospodarki polskiej wystąpił w 1994 r., kiedy stopa bezrobocia osiągnęła poziom ok. 16%. Następnie bezrobocie transformacyjne zaczęło spadać do ok. 10%, by ponownie wzrosnąć w latach 1998–2003 do poziomu ponad 20%. Wejście Polski do struktur Unii Europejskiej wywołało ponowne obniżenie się tego bezrobocia do poziomu poniżej 10% w 2008 r., zaś pozytywną tendencję w tym obszarze odwróciły w 2009 r. zjawiska kryzysowe. Z powyższych danych wynika, że bezrobocie transformacyjne nie zostało nadal skutecznie wyeliminowane, gdyż poziomu ok. 10% nie należy traktować jako satysfakcjonujący z punktu widzenia rozwoju społeczno-ekonomicznego Polski. Osiągnięcie stopy bezrobocia na poziomie 4–6%, traktowanej jako naturalna w najwyżej rozwiniętych krajach świata, wymaga w Polsce dalszych działań w zakresie zwalczania bezrobocia – w dużej mierze – transformacyjnego. 4. Wnioski Bezrobocie transformacyjne stało się trwałym elementem dyskusji teoretycznej nad procesami przemian systemowych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym w Polsce. Mimo licznych opracowań nie jest łatwo wskazać jednorodne czynniki, które decydowały o nasileniu się tego zjawiska. Bardziej odpowiednie wydaje się omawianie specyficznych cech dla każdego z krajów analizowanego regionu. Bezrobocie transformacyjne stanowi nadal istotny problem w realiach polskiej gospodarki i jej rozwoju społeczno-ekonomicznego, gdyż dotychczasowe przemiany nie spowodowały całkowitego jego wyeliminowania, a jedynie nastąpiło wyraźne jego ograniczenie. Z tego względu polityka rynku pracy powinna skoncentrować część nakładów na ograniczenie bardzo uciążliwego bezrobocia. ZN_859.indb 71. 2011-09-02 08:29:35.

(10) 72. Andrzej Adamczyk. strukturalnego i długookresowego, które w dużej mierze stanowiło omawiane bezrobocie transformacyjne. Działowa i czterosektorowa struktura zatrudnienia w Polsce podlegały od początku transformacji silnym modyfikacjom, od struktur bliższych gospodarkom centralnie planowanym, z dominacją rolnictwa i przemysłu, do struktur typowych dla systemów rynkowych, w których prym wiodą usługi. W gospodarce polskiej widoczna była silna koncentracja zatrudnienia w trzech działach: przemysł, handel i naprawy oraz edukacja, gdyż absorbują one ponad 55% całkowitego zatrudnienia. W 2007 r. największy udział w zatrudnieniu należał do przemysłu, natomiast w najbardziej rozwiniętych gospodarkach dominują usługi rynkowe, stąd nie można uznać, że zmiany strukturalne na polskim rynku pracy zostały zakończone. Należy w tym względzie oczekiwać dalszych przemian, których źródłem będą procesy związane z rewolucją technologiczną i informatyczną, wykorzystaniem elementów gospodarki opartej na wiedzy oraz z globalizacją. Literatura Adamczyk A. [2005], Makroekonomiczne uwarunkowania bezrobocia transformacyjnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, Wydawnictwo AE w Krakowie, nr 170, Kraków. Adamczyk A., Tokarski T., Włodarczyk R.W. [2006], Bezrobocie transformacyjne w Europie Środkowej i Wschodniej, „Gospodarka Narodowa”, nr 9. Bernal R., Cardenas M. [2003], Determinants of Labor Demand in Colombia: 1976–1996, Working Paper No 10077, National Bureau of Economic Research, November. Blanchard O., Giavazzi F. [2001], Macroeconomic Effects of Regulation and Deregulation in Goods and Labor Markets, Working Paper No 8120, National Bureau of Economic Research, February. Blanchard O., Wolfers J. [1999], The Role of Shocks and Institutions in the Rise of European Unemployment: The Aggregate Evidence, Working Paper No 7282, National Bureau of Economic Research, August. Boeri T., Burda M., Kollo J. [1998], Mediating the Transition: Labour Markets in Central and Eastern Europe, „Forum Report of the Economic Policy Initiative” No 4, Institute for EastWest Studies and CEPR, New York. Elmeskov J., Martin J.P., Scarpetta S. [1998], Key Lessons for Labour Market Reforms: Evidence from OECD Countries’ Experiences, „Swedish Economic Policy Review”, vol. 5, nr 2. Góra M. [2003], Wpływ systemu zabezpieczenia społecznego na rynek pracy [w:] Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empiryczne, red. E. Kwiatkowski, T. Tokarski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.. ZN_859.indb 72. 2011-09-02 08:29:35.

(11) Dylematy bezrobocia transformacyjnego w Polsce. 73. Gregg P., Manning A. [1997], Labour Market Rugulation and Unemployment [w:] Unemployment Policy: Goverment Options for the Labour Market, red. D.J. Snower, G. de la Dehesa, Cambridge University Press, Cambridge. Jackman R., Layard R., Nickell S. [1991], Unemployment: Macroeconomic Performance and the Labour Market, Oxfort University Press, Oxford. Kornai I. [1985], Niedobór w gospodarce, PWE, Warszawa. Kwiatkowski E. [2002], Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Piotrowska-Marczak K., Kietlińska K. [1999], Rola państwa w reformach społecznych realizowanych w okresie transformacji gospodarki, „Gospodarka w Praktyce i Teorii”, nr 2, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Ptaszyńska B. [2006], Transformacja systemowa a transformacyjne bezrobocie strukturalne w Polsce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań. Riboud M., Sanchez-Paramo C., Silva-Jauregui C. [2002], Does Eurosclerosis Matter? Institutional Reform and Labor Market Performance in Central and Eastern European Countries in the 1990s, Social Protection Discussion Paper Series 2002, World Bank, No 0202, March. Scarpetta S. [1996], Assessing the Role of Labour Market Policies and Institutional Settings on Unemployment: A Cross Country Study, OECD, Economic Studies 26. Socha M., Sztanderska U. [2000], Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Dilemmas in Transformation Unemployment in Poland The article looks at the meaning of “transformation unemployment” and evaluates the issue with reference to Poland. The trajectory of transformation unemployment is described, as are other important labour market issues including the structure of the country’s sectors and hiring in the Polish economy after 1990. Theoretical perspectives from the literature on the subject are also presented. The study makes use of data from the Central Statistical Office database on unemployment and hiring in Poland from 1990 to 2007. On the basis of the analysis it may be concluded that in comparison with more developed countries Poland’s level of unemployment remains too high, which in part can be attributed to the continued maintenance of structural transformation unemployment. This form of unemployment has become a lasting element in the theoretical discussion on the processes of system transformation in the countries of Central and Eastern Europe, including in Poland. In spite of numerous studies it remains difficult to point to a set of homogenous factors that account for the intensifying of this phenomenon. It would seem more appropriate to discuss specific characteristics from each country of the analysed region.. ZN_859.indb 73. 2011-09-02 08:29:35.

(12)