Człowiek a proces globalizacji

Pełen tekst

(1)2003. w Krakowio. Lucyna Mqc zka Kaledra Polityki Ekono.lanoll PI.gralllowaala Rozw'.lu. Człowiek a proces l. Zarys problematyki I elementy opisu Częstotliwość. pojawiania się określenia "globalizacja" na gruncie polityki. w mediach . naukach spolecznych i humanistyce powoduje piln'l potrzebę zrozumienia tego bardzo istotnego zjawiska naszych czasów . Chodzi o rozpoznanie kierunku. w którym świat zmierza, a także glównych sil i mechani zmów skladających się na ogólny proces globalizacji. Powstaje wątpliwość. czy wobec zlożoności i ograniczonej poznawalności samego zjawiska jest w ogóle możliwe zredukowanie wieloznaczności określenia. o którym mowa. Poza ekonomi,!. na której gruncie wyraz ten pojawił się w pewnym. ogólnie pojętym znaczeniu. tre ść jego pozostaje domyślna. W pocz'!tkowym okresie pojawienia się tego terminu w naukach ekonomicznych przez globalizację rozumiano na ogół proces powszechnego otwierania się gospodarek przy jednoczesnej intensyfikacji ruchu towarów. usług. a zwłaszcza kapitalów. niemniej istotnym elementem procesu globalizacji jest również organizacja produkcji i komercjalizacji w skali światowej przez duże ugrupowania. co. jak się podkreśla. ma wpływ na krajowe systemy produkcji i zakres interwencji państwa. Coraz szersza globalizacja, dokonująca się w stosunkach międzynarodo wych. przynosi nowe probłemy i nowe koncepcje ich rozwiązania. Przed problemem tym stają kraje O ukształtowanych i stabilnych systemach politycznych . gospodarczych i spolecznych, jak i kraje mniej rozwinięte gospodarczo. Problemy te są wyzwaniem zarówno dla polityki wewnętrznej, jak i dla relacji międzynarodowych w aspekcie bilateralnym. regionalnym i światowym. Zmieniajqcc się w ostatnich dekadach środowisko międzynarodowe. zwłaszcza w latach dziewięćdzie si ątych, wniosło nowe spojrzenie lU. świat i stosunki mię dzynarodowe . Świat staje się nowym miejscem akcji, w k:órym rM,ne kraje i różne kultury realizują swoje zamysły i dążenia na różne sposoby i w różnym stylu. ale zawsze połqczone wspólnymi cełami ogólnoludzkimi..

(2) Globalizacja w gospodarce światowej nic jest zjawiskiem nowym, jej POCZ'ltki sięgają XVI w . Narastanie tego procesu trwa od d z iesiąt e k lat, zaś to, co jest wkładem współczesności wiązać należy z jej nowy mi jakośc iowo cechami. majqcymi niewątpłiwie wpływ na jej obecny k ształt. Globalizację często okresla s i ę w sposób nie zwykły . np. jako najwięk szy ruch tektonic zny naszej ery lub jako wstrząs podstaw ogólnoświatowej spo łeczn ośc i, zmieniający trajekt orię jej rozwoj u na przyszłość. Niezale żn ie od definicji jest to proces kontynuujący zjawiska internacjonalizacji i tran snacjo nalizacj i życ i a społecznego, polityczną integrację czy częściowo kulturową unifikację . Na ró żnych etapach dziejów globalizacja miała wiele fo rm : od s taro ży tnej helleńskiej globalizacji, przez ś redni o wieczne podróże Marco Po lo, renesan sowe wielkie odkrycia geograficzne czy wreszcie epokę XIX-wiecznego kolonializmu i rewolucji technicznej. Pomimo trudnośc i precyzyjnego zlokalizowania w czasie i przestrzeni początków tych tendencji, wskazuje s ię na pewne przełomy w historii lud z kości i ś wiatowej gospodarki wywołane .,proglobali zacyjnymi" procesami s połeczn o-ekonomicznymi . James Foreman-Peck I wią i.e początki globalizacji z wiekiem wielkich odkryć geograficznych, natomiast Malcołm Waters' uważa, że ełementy globalizacji występowały zawsze, ale do poło wy bie żącego stulecia proces ten nie miał charakteru wszechogarniaą cego. P. Koepf uznaje, że rozpoczęła się ona po otwarciu Kanału Sueskiego i połączeniu linią ko lejową obu wybrzeży Stanów Zjednoczonych, co miało miejsce w 1889 r.' Dla odmiany J. Winiecki stwierdził, że poczqtkiem globalizacji było łądowanie człowieka na K s iężycu' . Gwałtowny postęp techniczny, nowa organizacja pracy, rewolucj a infonnatyczna są tylko niektórymi przesłankami procesów nazwanych pod koniec XX w . globalizacją, okreśłeniem wywodzącym się z języka angielskiego, czy te ż mondializacją albo planetaryzacją,jak to określają frankofoni. Koncepcje globalizacji współczesnego świata należy interpretować w powiązaniu z rewolucją naukowo-techniczną oraz jej wpływem cywilizacyjno-kulturowym na człowieka. Koncepcje te obejmują także zagadnienia wzajemnych relacji gospodarki świat owej ze sferą kultury i polityki poszczegółnych regionów i państw . Koncepcje globalizacji nie są jednorazowymi przedsięw zięciami. Są to cią gle zmieniające s ię programy zarząd za nia dotyczące potrzeb lud zkośc i w skali całego świata' . Mówiąc o globalizacji, marny na myśli trendy i konce pcje w zarządzaniu przyszłośc ią ś wiata (strategicznym planowaniu) , zmierzające do kreowania standardów w produkcji oraz zachowań konsumentów na globalnych (ś wiato-. I J. Forcman-Peck. Historial Fou"datioll of Globalizatioll, Northampton MA 1998. s. 16. 2 M. W UICrs, Globalization. London 1995 . s. 4 . J P. Kocpf. Gloh(l/isierung, Munchcn 1998. s. 19.. J. Winiec ki, Globalizacja MOSplJdarki dz ;,ś i jutro: radykalna zmiwUi i kotltyflU(lcja . SEP, Wa rszawa 1998 . s. 17 . s A . Bednars~i . Pułapy i pulapki globalizacji, TNOiK ,Torun 1998 . 4.

(3) Czło wiek li. --. wych) rynkach . Globalne alianse strategiczne firm daj" im przewagę technologiczną i cenow'ł nad konkurentami. Na globalnym rynku ksztaltowana jest kultura masowa po przez standaryzację zachowali konsumentów i polityków. Mamy do czynienia zmów no z dywcrgencj" , jak i konwergencj'ł kultur. Dywergencja powoduje oddalenie się od siebie kultur i pos7.lIkiwanic wlasnej t ożsamości,. natomiast konwergencja jest wzajemnym upodabnianiem się kulturowych wzorców. norm i zachow;:1I1.. Z powodu ekonomicznych niekonsekwencj i w reali zacji liberalnej filozofii dokonującej się obecnie globalizacji, ""lliast oczekiwanych w jej efekcie kon wergencji i " tran sferu wzrostu", po stęp uje poglębianie się nierówno ści ekonomicznych i społecznych w skali ś wiata. Dotychczasowy przebieg globalizacji wskazuje, że korzyści z tego procesu dzielone są bardzo nierównom iernic i w większości przypadają kraj om bogatym . Taki stan rzeczy powodowany jest w dużym stopniu przez różnego rodzaju prakl yki protekcjonistyczne, slOsowane przez te kraje w rolnictwie, w stosunku do dużych segmentów importu przemyslowego, a zwłaszcza przez ich politykę wobec migracji siły roboczej . W dotychczasowym procesie globalizacji i liberalizacji gospodarki światowej dokonał s ię znaczny wzrost swobody w przepływie towarów oraz doszlo do zn iesienia prawie wszystkich ograniczeń swobody przepływu kapitału. R ównocześnie jednak - o czym s ię już tak często i chętnie nic mówi - nastąpił wzrost ograniczeó przepływu siły roboczej, zwłaszcza nisko wykwalifikowanej i nicwykwalifikowanej, z krajów biednych do krajów bogatych. Procesy g lobalizacji są sza n są na rozwiązanie wielu nabrzmiałych problemów społecznych. Trzeba jednak pamiętać, że w efekcie końcowym s łużyć powinny człowiekowi. Wszelkie działanie niezgodne z. tym założeniem musi prowadzić do wynaturzeń i nadużyć. Te z kolei do powa ż nych zabur zeń społecznych niweczący ch ostatecznie wszystko. Znaczącą rolę w globalnym zarządzaniu przypisuje się menedżerom. Społec zeństwo obdarza ich wiełkim zaufaniem . Wspólna przyszłość wszystkich ludzi wymaga globalnego uk ształtowania nowej jak ości życ ia. Żyjemy razem w społeczeństwie, tutaj i dzisiaj w społeczności ludzkiej, która ma coraz wię cej tych samych problemów, tych samych zagrożeń i tych samych perspektyw. Wspólnota ta znaczy, że nie tylko żyjemy obok siebie, ale że jesteśmy razem. Globalizacja jest zatem poważnym wyzwaniem dla człowieka .. 2. Globallzacla a migracie Zjawisko migracji jest niemał tak stare jak dzieje społeczeństw ludzkich, niezależnie od kontekstu kulturowego, w którym one występowały. Jako gatunek homo sapiens jesteśmy bowiem w ni eustannym ruchu z miejsca na miejsce w poszukiwaniu lepszego miejsca do życ ia, do osiedlenia się, do znalezienia pracy, nawiązania kontaktów międ zy lud zkic h, szansy na sukces. Ludzie.

(4) Lucyno Mqc:.ka przenoszą się. ze wsi do miast. z palistwa do państwa. przemieszczaj.! s ię. kierowani niezmiennie ambicjami. materialnymi lub politycznymi względami. często w ucieczce przed przyszlymi lub już zaistnialymi nie szcz~śc iami. Migracje mog'l być indywidualne lub grupowe . trwale lub okresowe. w obrę bie państwa. kontynentu. a także międzykontynentalne. Nic jest to zwykle przemieszczanie się - jednorazowa podróż czy ekspansja. Zawsze towarzyszy im cel. którym jest zmiana dotychczasowego polożenia. sytuacji materialnej bądź zapewnienie bezpieczclistwa. ucieczka przed zagrożeniem z przyczyn naturalnych (k lęski żywiolowe) lub polit ycznych (woJny, terroryzm, prześla dowania). Najbardziej interesuj'lcy dla nas jest współczesny wymiar migracji zwi.!z.any z globalizacją - zjawiskiem. o którym mówi się coraz częściej . Zainteresowanie to wynika z coraz bardziej rozbudowuj,!cego się systemu światowej gospodarki kapitalistycznej i polityki wikh'J,!cej w sieć za leżności i różnora kich powiąz",i spoleczeń stwa i państwa często bardzo odłegłe od s iebie cywilizacyjnie i kulturowo. Udokumentowany statystycznie proces globalizacj i gospodarczej. przejawiający się w szybszym tempie wzrostu handlu międzynarodowego niż produktu światowego. wysokimi inwestycjami zagranicznymi i rosnącą swobodą gospodarczą dokonywał s ię w XIX w. i trwal do wybuchu I wojny św iatowej . W tym czasie miały też miejsce najwięk sze w stosunku do liczby ludności migracje międzynarodowe . Obecnie. choć bezwzględna liczba imigrantów jest największa w hi storii i stale roś nie. skala ograniczeli w swobodnym osiedlaniu s ię łudności w innych państwach jest zdecydowanie większa niż w okresach nasilenia procesów głobalizacyjnych w przesz lości . Tym. co wyróżnia współ czesną migrację. jest też zmiana jej kierunków geograficznych, bowiem w trakcie poprzedniej fali globalizacji emigrowali głównie Europejczycy na inne kontynenty, obecnie zaś. dzięki postępowi w transporcie i telekomunikacji. istnieje możliwość znacznie szybszego przemieszczania się i utrzymywania s tałego kontaktu z najbłiższymi. bez wzgłędu na to . gdzie się znajdują. co zmniejsza emocjonalne koszty migracji . Według danych ONZ liczba osób mieszkających poza granicami kraju macierzystego szacowana była w 1995 r. w granicach 130-145 mln. co stanowiło ok. 2% ogółu łudności św iata. Liczby te nie obejmują nie legalnych imigrantów"- Przeważającą część zarejestrowanych zasobów migracyjnych stanowią obecnie uchodźcy i azylanci. Emigrują glównie Afrykańczycy. Azjaci oraz ludno ść z krajów Ameryki Południowej i Środkowej. zaś obszary przyjmujące największą liczbę imigrantów to Europa Zachodnia, Stany Zjednoczone i paristwa naftowe Zatoki Perskiej. Od " wojny światowej Szwecja przyję );' zn"cz11<1 liczbę imigrantów i uchodźców . Ich falc z okrcsu od lat siedemd ziesiątych do dziewięćdziesiątych. h. Iilłlllal! IJtJ\·t'/oPlIIl'lJl Reparl . 1l)t)I), UNDP..

(5) C:.Iowiek a proce... glohali-;'(lcji składały się w większości z osób pochodzenia pozaeuropejskiego, głównie Chiłijczyków, Arabów, Afrykańczyków, Hindusów .. Istnieje wiełe teorii dotyczących przyczyn migracji. jednak generalnie migracyjne wyjazdy z kraju S'l przede wszystkim rezultatem różnic w standardach życia, wynikających głównie z róż.nic w poziomach wynagrodzeń , zakresie świadczeń socjalnych, rozmiarów hczrobocia i ubóstwa. Wbrew oczekiwaniom, pomimo wzrostu współzalei.ności w gospodarce światowej i spodziewanej konwergencji, dotychczasowy przebieg globalizacji zwiększył rozpięt.ości pomiędzy bogatą i bicdn'l częścią świata. W XX w. migracjc miały duże, często dramatyczne j tragiczne znaczenie. Z tego powodu okre ś la się go mianem ,.wieku migracji". co jeszcze bardziej uzasadnia jego ostatnia dekada, W latach 80. i 90. migracje stały się jednym z ważniejszych problemów politycznych i społecznych świata . Problem ich kontroli przeszedł z poz iomu "niskiej polityki" (konccntruj:lccj się dawniej na rynku pracy i demografii) do "wysokiej" polityki (wewnętrznej i zagranicznej). Migracje s kupiły te ż uwagę i emocje opinii publicznej, "kondensuj:lc w sobie konflikty społeczne i polityczne w tych państwach'. Różnice w wysokośc i srednich płm; pomiędzy krajami S:I ogromne. w skali świata w skrajnych przypadkach kilkudziesięciokrotne. Np . w 1995 r. przeciętna godzinowa płaca w Europie Zachodniej wynosiła 19.34 USD i była 77 razy wyższa niż w Indiach , gdzie wynosib - 0,25 USD". Dowodem na to, że globalizacja nie przyczynia się do wyrównywania poziomów wynagrodzc.i pracowników w rÓŻnych krajach, jest porównanie kosztów praey pomiędzy filiami jednej firmy transnarodowej dz. htłaj'lcej w różnych krajach. Przykła dowo, w firmie OSRAM, jeśli koszt pracy w Niemczech przyj~lć za 100, to w Japonii wynosilon 85, w USA, Wielkiej Brytanii i wc Włoszech - 60, w Korei Południowej - 29, w Meksyku i Słowacji - 4, w Chinach zaś tylko 2"Choć migracje s~1 trudno przewidywalne, to można być obecnie pewnym , że "będą coraz większe, a dystans będzie swnowil coraz mniej"'1 przeszkodę""' . Ułatwia to szczególnie proces globalizacji, sprzyjaj:lcy kontaktom międzyna rodowym i zmniejszaniu dystansu przestrzennego, który upowszechnia motyw .,migracji" jako sposobu życia. Jak pisze Marek Okó lski. "masowa mobilność ludzi wynika w ostatnim okresie - jak się wydaje - z czegoś innego: ze swoistej rewolucji świadomościowej, z wykształcenia się niemal na całym świecie silnych zindywidualizowanych motywacji do wędrówek. Ryzyko migracji i, co za tym idzie, koszty migranta uległy gwałtownemu skurczeniu [ ... 1. Obcy J.E. Zamojski, MigrtUjf dohy wspó/cze.l"II(~.i : gl'l/eza, clw/'llktcl':-,'slyk.a, wyzwania i odl'0wit'tl:i. Biuletyn KPZK. Warszawa 1998, z. 184 . II P. Slalker • WorkeH wilholll Frontit'rs . Thl' /1111"11." oj G/obali zatioll 011 I"'N/wliOlwl 7. Migmlitm, ILO, Genewa 2()(K). 'i U, Kalina·Praszni c, Procesy inlegrmji i g/olwli:.lIcji. (l. J;o,\':JY pracy. "Polityka Gospodar-. cza" 2000, nr 4, 10. J.1 , Clark. Lud1lo,(:t; Zi('1II;, Wyt.lawnictwu Prószyns ki i S-ka, Warszaw a 19<.lR . s, 49 ..

(6) Lucynll Mlfczka ś wiat. stal się mniej zagadkowy i bardziej przyjazny"" . W tym też znaczeniu "dawne" ruchy migracyjne, znane z historii, nie stanowi q już wiarygodnej wskazówki o przyszlych luh też mo żliwych przemieszczeniach ludności w świecie. Pełne zaś zrozumienie obecnych migracji zagranicznych wymaga przede wszystkim umieszczenia ich w globalnym kontek śc ie. Obecna globalizacja powoduje narastanie wewnl'trznych sprzeczności w świecie : poprzez wzrost ni e równośc i ekonomicznych przyczynia się do • ••. ••. •. >. •. •. wzro stu pre sJ I migracYJneJ, czemu rownocze sl1IC towarzyszy zaostrzenie ograniczeń. migracyjnych przez rZ'ldy krajów rozwiniętych. Ograniczenia te dotyczą jednak przede wszystkim pracowników nisko- i niewykwalifikowanych . Jak pis zą autorzy raportu UNDP" , globalizacja przeksztalcila św iat w globalnq wioskę, ale nic każdy może być jej obywatelem . Kraje wysoko rozwinięte, zasobne w kapitał. wykorzystują w warunkach globalizacji swoją przewagę, natomiast kraje rozwijające się, dysponujące obfitymi zasobami taniej siły roboczej. nie mog'l w pełni wykorz ystać swojego atutu. Choć kraje bogate korzystają z ni sko wykwalifikowanej s iły roboczej z krajów ubożs zyc h, glównie w tzw . drugim segmencie dualnego rynku pracy, a więc przy pracach źle oplacanych, o niskim presti ż u społecznym, sezonowych, a wi~c nie dających gwarancji stalego zatrudnienia, bez m oż liwości awansu i wykonywanych w trudnych lub niebezpiecznych warunkach, migracja nisko wykwalifikowanej sily roboczej jest korzystna dla krajów rozwijaj'lcych się. Stany Zjednoczone są krajem zbudowanym przez imigrantów, który nadal znac zną część swojej witalności czerpie z ich obecności. Ciągle przybywa tu największa bezwzględnie liczba imigrantów, tj . okolo miliona ludzi rocznic, z czego 700 tys . legalnie, zaś 300 tys . nielegalnie . Jednak stosunek do imigracji jest tam podobnie jak w innych krajach rozwiniętych dość ambiwalentny. Z jednej strony stanowiący tanią silę roboczą imigranci obniżają koszty produkcji i przyczyniają s ię do wzrostu dochodów, z drugiej - oskarżani są o wykorzystywanie amerykańskich podatników , którzy w przekonaniu znacznej części spoleczeństwa doplacają do tej grupy społecznej. Nie potwierdzają tej obiegowej opinii obliczenia amerykańskiej Akademii Nauk, wedlug której wklad emigrantów do amerykańskiej gospodarki wynosi nello okolo 10 mld rocznie ". Z drugiej jednak strony autorzy tych obliczeń przyznają, że nie wiadomo, jak sytuacja wyglądalaby po zniesieniu ograniczeń migracyjnych. Postawy takie wobec imigrantów wynikają m.in. stąd, że korzy śc i i straty z migracji rozkladają s ię różnie wewnątrz spoleczeństwa amerykańskiego. Jak wszędzie, imigracja ma swoich zwycięzców i przegranych. Badania wykazują, że zyskują imigranci w skali calego życ ia, ale zyskuj" też bogaci Amerykanie,. II. M. Okólski . W droJ.:(! . Globali:.m,ja" rexiOlw!i:,:m.ja IIl11i,·(h.y""rodowa ",(/bil"o.~(: ludzi ,. .,Nowa Respublika" 199M, nr 23, s, 103 . 12. HlIman Devdopmt'1lt Report.. J). The New AmeriC:ll1ls . A Survcy ol l/U>Ullitu! Stales. 2()(XI ..

(7) Cz./mviek li. którzy mają do dyspozycji tanią siłę roboczą, natomiast przegrani to biedni i niewykwalifikowani Amerykanie. W Europie Zachodniej problemem staje się spadaj,!ca liczba ludności w wieku produkcyjnym. Ponieważ mimo bezrobocia aspiracje Europejczyków do wykonywania czystych, stałych i dobrze płatnych prac rosn'l, debata migracyjna rozpoczyna się od nowa. W sytuacji, gdy gospodarka europejska rozwija się, a społeczeIlstwo starzeje się, Europa rozważa zwiększenie importu cudzoziemców. Oblicza się, że po to, aby utrzymać populację w wieku zdolności do pracy w stałej proporcji do ludzi w wieku poprodukcyjnym do 2050 r., Niemcy potrzebuj,! importu około 500 tys. imigrantów rocznic, Francja 110 tys., zaś Unia Europejska jako całość 1,6 mln. Należy podkreślić, że Europejczycy nie są przygotowani psychicznie do zmiany w polityce migracyjnej, przybysze traktowani są nadal niechętnie i nieufnie jako kandydaci do korzystania z systemów opieki socjalnej. Na razie nic nic wskazuje na to, aby zwiększone zapotrzebowanie na imigrantów przełożyło się na liberain,! politykę migracyjną. Europa prowadzi aktywną, selektywną pod kątem własnych interesów politykę migracyjną. Selektywność ta widoczna jest nawet wewnątrz ugrupowań integracyjnych, takich jak Unia Europejska, w ramach której par\stwa rozwinięte nie są skłonne dopuścić do swobodnego przepływu siły roboczej ze znajdują cych się na niższym poziomie rozwoju ekonomicznego państw staraj'lcych się o członkostwo. W Unii Europejskiej od pewnego czasu problem walki z bezrobociem traktowany jest jako priorytetowy. Mimo źe w wyniku zliberalizowania stosunków gospodarczych w rzeczywistości ma miejsce eksport bezrobocia z krajów Unii do krajów kandydujących, obawy o potencjalny, spowodowany bezrobociem i narastającym ubóstwem, napływ siły roboczej z Polski podawane są jako argument za wprowadzeniem długich okresów przejściowych lub przesunięciem daty naszego członkostwa w Unii. Zarazem jednak mówi się otwarcie o niedoborach i konieczności sprowadzenia z krajów kandydujących do Unii np. informatyków, w dobie społeczeństwa informacyjnego równie cennych i niezbędnych dla rozwoju, tych nadrabiających dzielący je dystans, krajów.. 3.. Wpływ. globallzacll na tycie. społeczne. Podejście globalistyczne łączy się ściśle z pojmowaniem przemian dokonujących się obecnie w świecie w kategoriach wielkiej odmiany cywilizacyjnej i tworzenia się egzystencjalnej racjonalności człowieka w skali globalnejI4 Dlatego rozpatruje się te zjawiska w kontekście świata jako uniwersalnej systemowej całości zagrożonej egzystencjałnie przez nierozwiązane problemy powstające w trakcie jej spontanicznej, wciąż przyspieszającej ewolucji. 14. J. Pajcslka, Mcgalrelldy cywi liz.acyjne li pron's IrlImlorm(l(ji sYS!t'''WWl'j, "Ekonom ista". 1994.nr2,s.14-25..

(8) zastosowanie podejścia globalistycznego jest najbardziej adekwatne do wagi i złożoności analiz procesów globalizacji, bowiem globaliza~ eja to postępuj:lca planetarna integracja w gos podarce świa towej ". W ramach za kreś lonych obszarów globalizacji powstaj'l uboczne e fekty dzialan globalizacyjnych , które tworzą o kre ś lone zagrożenia i egzystencjalne wyzwania dla współczesnego człowieka. W konsekwencji globalizacja doprowadza do narastania znaczenia i wpływu na procesy światowego rozwoju tzw. problemów globalnych . oddziałujących na zjawisb gospodarcze i społe c zne wielu krajów , jak również na przeznaczenie rodzaju ludzk iego i funk cjonowanie systemu stosunków międ zy narodowych. Z licznych tego typu problemów i zagrożeli wybrano zaledwie kilka. jak się obecnie wydaje najważniejszych. aby je ogólnie zaprezentowac·. Po pierwsze, wyzwania zw iązane z przepływami kapitałowymi i globalizaej'l rynków finansowych . Żywiołowe procesy rynków finan sowych w coraz większym stopniu wywołują niestabilność i chaos. co rzutuje na funkcjonowanie poszczegó lnych gospoda rek narodowych. jak też ca łego systemu gos podarki światowej . Stanowi to jedno znajpoważniejszych wyzwal\ dla zarz'ldzania globalnego ludzkości XXI w -", Przep ływ kapitału w skali globalnej jest oderwany od rzeczywistych inwestycji i to stanowi poważne zagrożenie dla funkcjonowania współczesnej gospodarki św iatowej . Niedawno wszystkie tr zy kryzysy, tj. latynoamerykar\ ski z 1982 L, załamanie s i~ meksykal\skicgo peso z 1994-1995 r. i tzw. kryzys azjatycki z lipca 1997 r" chociaż miały swoje odm ienne źródla, wynikały nie z zaburzeń w handlu światowym, lecz z deformacji między narodowych transakcji finansowych, które - jak dot'ld - nic podlegają żadnym regulacjom" . Obecnie. d z ięki nowoczesnej techno logii teleinformatycznej i globalizacji. niewyobraża lne wprost sumy pienię żne krążą codziennie po ś wiecie w postaci krótkoo kresowych inwestycji portfelowych i kapitału spekulacyjnego, poszukując najbardziej zyskownych sposobów i miejsc ulok ow ania. Tak ogromne i często bardzo gwałtowne międ zynaro dowe prze pływ y finan sowe są źródlem destabiłizacji gospodarki ś wiatowej i s tanowią poważne zagroi.enie dła gospodarczego bezp ieczelistwa i rozwoju poszczególnych krajów. Brak akceptacji dla procesów Iiberałizacyjnych przez kraje słabo rozwinięte. ich tendencje autarkiczne są zrozumiałą konsekwencją znanej prawidło wosci ekonomicznej, że na wolnym rynku ś wiatowym warunki wymiany ter", oj trade kształtują się na korzyść krajów wyżej rozwiniętych, maj'lcyc h silną pozycję ek ono miczną i polityczną. a na niekorzyść s łabszych kontrahentów tego rynku. Na skutek nieekwiwalentnej wymiany pierwsze z nich osiągają wysokie zyski, których akumulacja umo ż liwia dokonywanie inwestycji przys pieszających rozwój gospodarczy, drugie zaś - osiągają niewspółmiernie Wydaje. się, że. Zacher, Globalrli! problemy W,\pó/cz.e.\'II().śc: ;, U MeS, LubI in 1992. s. 97. 11> A. Bednarski , op. cil. 17 A. Zaorska, Kił globalizac.ji? Wydawniclwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 , s. 22-30. I S W..

(9) C~ /ow;t!k. (J. mniejsze korzyści albo ponoszą slraly. co powoduje zahamowanie ich rozwoju gospodarczego lub nawel regres. Prawidlowo ść laka. występuj'lca oc! zarania gospodarki świalowej. czyli od pierwszej rewolucji przemysIowej z XIX slulecia. a wzmocniona w XX sluleciu przez rewolucję naukowo-lechniczl"l i informalyczną. oznacza poglębienie dysproporcji pomiędzy różnymi krajami pod względem wielkości produklu krajowego brulto (PKB) na mieszkalica. Rozważania nad skul kam i globalizacji pOlwierdzaj" dane zawarle w labc li I. które prezentują nisk i wzro" gospodarczy krajów slabo rozwinięlych. mierzony wartością PKB na mie szkańca. w porównaniu z rozwiniętymi krajami •. •. sWJa l a.. Tabela I . Produkl krajowy bruno oa I. mieszkańca. wybranych krajów w 199H 1.. Kraje o najwy7.s7.ym i najniższym PKB na I micszk.ulca PKB na I. Nazwa kraju. mil'szkmlcil (USD). Dochild na I. micszk,nka Luk semburga = IlKI. Luksemburg Liechtenstcin Bermudy. 36703. J(X).O. · ·. · ·. USA. 29240. 79,7. ·. ·. 26876 261% 25295. 73.2 7 1.4 68.9. ·. •. 24886. 67.8 67 :; 65.0 64.4 64.3 63 .1. Kajmany Szwajcaria Norwegia Singapur Monako Brunci Islandia Dania Belgia Japonia Austria Źródłu :. 24774 23855 23622 23592 23 145. Nal.wa kraju. PKIl na I micszkaJic" (USD). Bcnin Rep . Kongu Czad MadagJskar MOl,.ambik Nigcr Zambia Mali Rep . Jemenu Owinca· Bissau Etiopia Burundi Malawi Tanzania SiclrJ Leone. DochlKI 11i1 l. micszk:u1ca Luk sem burga = ICK). S57 S46 H43 741 740 729 678 673 658 573 566 561 551 483 445. V 2.3 2.1 2.0 2.0 2.0 I .8 I .8 1.8 I .6 1.5 1.5. l.5. 1.3 1.2. opravcowano na pod stawie: World Balik Atlas. Wa shinglOn 200(). s. 14- 15.. Jak wynika z danych. najniższy poziom PKB na mieszkańca występuje w Sierra Leone czy w Etiopii. stanowi on od 1.2% do I .5%PKB przypadają cego na mieszkańca Luksemburga i nieco tylko więcej w stosunku do dochodów na mieszkańca kolejnych. zamieszczonych w labeli krajów o najwyższyc h dochodach - wśród klórych dominują wysoko rozwinięle kraje przemyslowe. Tak ogromne dysproporcje dochodów mają bezpośredni wplyw na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych ludności zamieszkuj'lcej odnośne kraje. w Iym na spożycie ż.ywności. Taki stan badań pozwala na ocenę dotkliwych skutków zacofania ekonomicznego i wynikających z tego. obok problemu glodu i nie-.

(10) dożywienia, także. trudnych warunków mieszkaniowych, niskiej zdrowotności, zacofania edukacyjnego, cywilizacyjnego i kulturowego . Po drugie, wyzwania zwi'lzane z postępem naukowo-technicznym i rozwojem globalnych technologii . Globalny wyścig konkurencyjny wymusza i gwaltownie przysp iesza postęp naukowo-tcchniczny, a rozwój technologi i staje si ę dominującym czynnikiem produkcji dcc ydującym o sukcesie i przetrwaniu". Jednocześnie, coraz wyraźniej daje o sobie znać globalna bariera kosztowa, ko mpetencyjna i czasowa . Coraz mniej krajów i firm s tać na olbrzy mie wydatki i ponoszenie ryzyb prac b"dawczo-rozwojowych niabędn yc h do utrzymania się w czolówcc globalnego wyścigu konkurencyjne go , dlatego wciąż mnożą się fuzje i "alianse strategiczne" transnarodowych korporacji KTN oraz umowy międzyrządowe, zwlaszcza w dziedzinie wspólpracy naukowo-technicznej i prowadzenia wspólnych prac badawczo-rozwoj owych 14. Poważny niepokój wzbudza także coraz częst sze wymyk"nie s ię badali i technologii spod jakiejkolwiek s połecznej kontroli i odpowiedzialności etycznej, czego licznych w ostatnim półwieczu przykładów dostarczyły choc iażby fizyka, chemia, biologia czy informatyka"'. Pogłębianie się glohalizacji i wzmaganie się konkurencji sprawiają, iż nauka i technika staj'l s ię coraz potężniejsz" bronią w bezpardonowej walce o bog"ctwo , wpływy i w ładzę . Pos tęp naukowo-technołogiczny stanowi wielk'l, ałe i ryzy kown'l szan sę dalszego rozwoju, tym niemniej jego kontrola i wykorzystanie pozostan" olbrzymim wyzwaniem dla przyszłości ludzkości . Jeśli człowiek XXI w, nie znajdzie skutecznych rozwiązmi w ramach gospodarki rynkowej dla zahamowania procesó w degradacji środowiska przy rodniczego i wyczerpywania się zasobów surowcowych i e nergetycznyc h, dal sze jego życie na ziemi stanie się zagrożone . Na tle zróżnicowanego poziomu życia ludności mogil wystąpić potencjalne wojny, konflikty i rewolucje. Jak wiemyawaria elektrowni w Czarnobylu ukazała dramat bezsiln ośc i człowieka XXI w. wobec zagrożeń cywilizacji . Konieczność ponadnarodowej kontroli zastosowań energii atomowej przez poszczegółne kraje jest wa żna, ale także wai.ne są: walka z rozprzestrzenianiem się AIDS, problemy ochrony środowiska naturalnego. Jakie będą skutki eksportowania odpadów toksycznych z krajów najwyżej rozwiniętych do biedniejszych regionów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, to dopiero przyszłość pokaże. Dość kłopotów mamy na Ziemi , a badanie Kosmosu także wymaga współpracy państw. Po trzecie, wyzwania związane z pracą i zabezpieczeniem społecznym w warunkach narastającej globalizacji, Głobalizacja wspierana przez forsowny i gwałtownic przyspieszający postęp naukowo-technologiczny staje s ię poważ nym źródłem zagrożenia dla dobrobytu i warunków socjalnych licznych s połe czeństw . D zięki niej postępuje także proces deindu strałi zacji oraz delokacji Ibidem, s. 21) , l'l/bit/em. s. 109- 124. I~. :w Grupa LizbOJlska. Granice kmłkurell(ji. Poltcxt . Warszawa 1996. s, 59-64 ..

(11) C::./mviek a. produkcji pracochlonnej lub uciążliwej dla środowiska naturalnego do krajów uhogich. W rezultt.lcie zagroi.enit.l ekologiczne. socjalne i masowe hezrobocie stają s ię udziale m prawie wszy stkich krajów św iata. przeobrażaj'!c się na naszych oczach w problem y globalne" . Pod pre sją narastaj,!ccgo bezrobocia i wzmagającej się konkurencji. ulega erozji nowoczesny syste m opieki socjal nej i zabezpieczenia społe cz ne go. a warunki placowe. uprawnienia socjalne i standardy bytowe pracown ików podlegają bezwzględnej redukcji. Imperatyw konkurencyjności bierze górę nad zasadą solidaryzmu spolecznego i w rezultacie społeczna rów nowaga zostaj e naru szona , a nowoczesne spolcczellstwa c hwieją się. w swych etyczno- egzystencjalnych posadach". Jest to tci. jedna z przyczyn napięć na rynku pracy w krajach gospodarczo wysoko rozw inię tych. gdzie znaana część pracowników O niskich kwalifikacjach pozostaje bez pracy (Europa Zac hodnia ) lub mu si zadowolić się bardzo ni skimi stawkami za pracę (Stany Zjednoczone). Kraje rozwijaj,!ce s ię maj,! bowiem ogromną przewagę.jeżeli chodzi o poziom plac pracow ników naj ni żej wykwalifikowanych. nad krajami gospodarczo wysoko rozwinięlymi. Wiedza i umiejętności lud zi slaj,! się najważniejszym zasobcm strategicznym każdej firmy. Stąd wyzwania. jakie niesie przysz lo ść . są by ć może o krutne. ale prawdziwc . Kraje rozwijaj,!ce si" musz,! mieć św iad omość. że kraje wyżej nlZwini~te ju ż ich nic będą potrzebować w takim slopniu jak w XIX w . Coraz częściej wśród futurol ogów moi.na s polkać opinie, że USA. Zachodnia Europa i Japo nia mogą istni eć same bez 2/3 ludności świala za mieszkującej w krajach rozwijających się. Te trzy potęgi światowej gos podarki produkuj:! więcej towarów i żywności, aniżeli mogą s po żyć (3/4 wszelkich dóbr przemysiowych i uslug na ś wiecie) . A wszystko dzięki te mu. że p otrafią lepiej za rządzać. mają lepiej wykształconych pracowników. PerspekIywa spoleczeń s lwa świata formuly 20:80 jest coraz bliższa. Światowe spo leczeństwa staj " na drod ze dwuczlonowości - z jednej strony nielicznej grupy bogatych i wciąż bogacącyc h s ię "zwycięzców zagarniających ca lą stawkę". a z drugiej strony wciąż rosnących rzesz . "ubogich stających się coraz bardziej biednymi i przegranymi"' ''' Spoleczne kon sekwencje g lobalizacj i stają się kluczowymi wyzwaniami dla porządku i pokoju spolecznego ludzkości w XXI w. Pojawilo s i~ zapotrzebowanie na mened żerów i coraz lepiej wyks ztałc on yc h pracowników . Sama jednak wiedza nie wy starczy, ale inwestycja w wiedzę zwraca się szybciej od inwestycji w ceg l~. belon czy sial. Przodują ca Japonia przeznacza 8% dochodu narodowego na ed ukacj~, z czego 2/3 na szkolenie mlodych i doszkalanie w firmach. W USA wskażnik ten przekrac za 20%. Rewolucja naukowo-technicz na przynosi jednak nowe wyzwania. bo wspól~I. Ibidem , s. 73-79. 12 1bidem, s.149- 150. ~} H.·P. Manin , H. Schumann, Spo !ec:'c',isfwO fortl/uly 20:80 Iw :j Pułapka glohali::.(uji, Wydawnictwo D o lno ś ląs kie , WH)(.· law \999, s, 5-15 ,.

(12) Mącz.ka. czesny menedżer musi być wszechstronny bardziej aniżeli jego poprzednik w latach 60. XX w., który dopiero oswajal si9 z pojęciem marketingu . Po czwane, wyzwania kulturowe procesu globalizacji. Globalizacja i inno-. wacje technologiczne,. zwłaszcza. w dziedzinie telekomunikacji i transportu,. prowadzą. do coraz częstszych i ściślejszych kontaktów i związków ludzi róż nych narodów i kultur na calym ziemskim globie'·'. W dziedzinach technologii i komunikacji świat sIaje s ię coraz bardziej jednolit'l "glo balną wioską", lecz w sferze wartości i kultury pozostaje nadal niezwykle zróżnicowany i bardzo podzielony, pelen konfliktów i s przeczności " . Podstawowym problemem pozostaje zatem międ zyk ulturowe zarZ<ld zanie globalne, które powinno być prowadzone w taki sposób. aby umożliwiać jak najpełniejsze wykorzystanie kulturowej różnorodności świata dla wzajemnego dialogu i bogacenia się ludzi, niezależnie od tego, z jakiej kultury czy narodu pochodZ<l, jakie są ich poglądy, wyznanie. status społeczno-ekonumiczny i rasowy . Tylko wzajemna tolcfi.lncja i dialog kultur, religii i narodów mogą być żródłem pokojowego współistnie nia i owocnej wspólpracy wszystkich ludzi w nImach tworz'lcegn si~ dopiero społeczeństwa. globalnego.. Globalizacja przyczy niła się do wzrostu przes tępczości międzynarodowej zarówno przez stworzenie organizacjom przestępczym nieistniejących wcześniej technicznych moź.liwnści latwego operowania w skali globalnej, jak i poprzez wzrost nierówności ekonomicznych, czego subproduktcm jest zawsze wzrost dzialalnosci o charakterze kryminalnym . Istnienie nowego , globalnego ś rodowiska spolecznego oznacza, że ludzie, s poleczeń stwa, kultury i cywilizacje, które poprzednio byly odizolowane, teraz kontaktują się ze sobą regularnie i nieuchronnie . Naplyw elementów innej kultury tworzy nową kulturową przestrzeń w formie symboli tej kultury, a wchodząc w nową przestrzeń rodzi reakcje psychologiczne. Mogą one mieć, na określonym odcinku, nie tylko pozytywny, lecz także negatywny i nawet przestępczy charakter. Mog,! powodować dewiacje i stany spolecznie patologiczne, korzystne dla pewnych grup, utrwalać je i wywolywać podobne w innych regionach świata. Ludzkość generalnie nastawiona jest ostrożnie do nowych znaków i symboli, może postrzegać je jako przyjazne lub wrogie, ciekawa jest nowości, ale jednocześnie ocenia ewentualne korzyści i zagrożenia, które nowa prze st rzeli kulturowa może wnieść do jej tożsamości. Należy sobie zdać sprawę, iż ludzie wykorzystujący procesy globalizacji w celach destrukcyjnych, zabójczych dla ludzkości, ziemi, kultury, natury ludzkiej to nie tylko szefowie mafii i bossowie finansowi i polityczni.. 24 J. Wojmir. Kulrurowy wy/lliur ro::WOjll, 199X, nr JO. s. 18- 21. ::~ Grupa LizbOJlska, op . dr ., s. lJ9- 101 ..

(13) C:/mviek. 4.. ..'-_ ____ _ _ ___ _ _ _____ _. CI ~ . ~"::: ~~~1<1. Zakończenie. Globalizacja gospodarki ś wiatowej obejmuje bardzo różn orodny zbór procesów i tendencji. Zmiany .jakie wywoluje. wplywaj') na życie gospodarcze. polityczne i społeczne we wszystkich krajach i regionach świata. Zmiany te wydają się dla wielu groźne. Istnieje jednak tendencja do przeceniania niektórych wgrożcń.jakie niesie ze sob'l globalizacja. Pojęc ie .. globalizacja" wykorzystywane jest m.i n. do wyjaśnienia przyczyn różnych problemów. tak ich jak wysokie bezrobocie w krajach europejskich. niestabilność rynków towarowych i finansowych. bezs ilność polityki pali stw narodowych i coraz bard ziej nierównomierny podzial dochodów w sbli globalnej . Faktem jednak jest. że w krajach rozwiniętych globalizacja sprzyja przyśpieszeniu wzrostu gospodar-. czego , natomiast w krajach. słabo. rozwini<;tych stanowi pewne. zagrożenie. dla. dalszego wzrostu . Najbardziej jednak widocznym przej awem globalizacji jest. upowszechnienie systemu wolnorynkowego i zniesienie niczeń. przestrzennych. narodowych i politycznych dla. I.:zej w skali. najważniejszych ogradziałalności gospodar-. całego świata.. Przedstawione. wy żcj. problemy i wyzwania " I zaledwie wybranymi przykładami trudności i zag rożeli.jakic wi'lżq się z procesami globalizacji . Trzeba jednak pamiętać. że te wybrane.jak się wydaje. najważniejsze i najtrudniejsze. przykłady wyzwali ląC"1 się wzajemnie i współdzialaj" z cah, gam" pomniejszych problemów, kwestii. trudnośc i i zagrożcli wynikaj'lcyc h z procesu globalizacji. Dlatego trzeba rozpatrywać nic tylko wyzwania globalizacji wobec człowieka.. ale. także. zwrotne. sprzęi.cnia działall człowieka. wobec wyzwali glo-. balizacji . Być moż.e odpowiedź. na każ,hl z powyiszych niejasno śc i jest negatywna. ale nikt nie powiedział. jaki ma być wynik dokol1llj'lcych się tral1 sfonnacji życia gospodarczego i spolecznego. Żadna z istniej 'lcych definicji globalizacji nie mówi. że warunkiem istnienia tego procesu sq tyłko pozytywne skutki. Nie ulega wątpliwości . że wszyscy zainteresowani tematem "I zgodni co do jednego. że globalizacja jest procesem. a jeżeli jest procesc m. to zmienia się w czasie. czyli nic tylko wpływa na zmianę obecnego wizerunku świata. ale sama również zmienia swoje oblicze .. Man and the Proce •• of. Głobalisatlon. Globalisalion is a complex and multifaccted proccss ol' changes in Ihe cOl1lcmporary global cconomy. Just as cvery olhcr surh proo:ss nr change , ił hus its positivc and ncgativc sides; it creatcs new opportunitics bul also cnge ndcrs threals whi(h give rise 10 "car and presenl challenges . Globalisation is the market ccollomy wilhout borders , whieh means worldwidc l'ompelilion for wark, salaries and (ompany !ocalions. Beforc nur very eycs, lhe cards of wealth and poverty are bcing rc-ucall on an unpreccdented scale..

(14)