A R T Y K U Ł Y -
P A P E R S
T uryzm 2 0 0 4 , 1 4 /1Marzena Makowska-Iskierka
S tudium Doktoranckie Uniwersytet Łódzki 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31 marzenamak@ wp.plPRZEMIANY MORFOLOGII OSIEDLA
WYPOCZYNKOWEGO
NA PRZYKŁADZIE
MIASTA-OGRODU SOKOLNIKI1
CHANGES IN THE MORPHOLOGY
OF A RECREATIONAL GARDEN
SETTLEMENT: THE CASE STUDY
OF SOKOLNIKI i
Zarys treści: W artykule ukazane zostały zmiany morfologicz ne (obejmujące budowę wewnętrzną i strukturę przestrzenną osiedla oraz fizjonomię zabudowy) miejscowości wypoczyn kowej leżącej w strefie podmiejskiej Łodzi, które nastąpiły pod wpływem ruchu turystycznego między 1987 i 2001 r.
Słowa kluczowe: morfologia osiedla, funkcja turystyczno-wy poczynkowa, miasto-ogród, dom letniskowy, dom całoroczny, przestrzeń turystyczna, urbanizacja turystyczna.
Abstract: This paper exam ines the changes between 1987 and 2001 in the morphology (including the internal structure, spatial composition and the physiognomy of the urban fabric) of Sokolniki, a recreational settlement situated outside of Łódź, due to its tourist function.
Key words: urban morphology, recreational and tourist functions, garden settlement, summer 'cottage', permanent residence, tourist space, tourist urbanization
1. WSTĘP 1. INTRODUCTION
M iasto-o gród Sokolniki to m iejscow ość o statusie osiedla, położona w odległości 25 km na północ od centrum Łodzi, w jej strefie podm iejskiej (rys. 1), licząca 447 stałych m ieszkańców (w ro ku 2001) i m ająca ok. 575 ha pow ierzchni. Na atrakcyjność turystyczną Sokolnik i na ich ran gę jak o m iejscow ości w ypoczynkow ej składają się głów nie walory naturalne - las sosnow y i to warzyszący mu m ikroklim at, a także ciekawy
układ przestrzenny osiedla, drew niane wille
z okresu m iędzyw ojennego, im prezy kulturalno- -rozrywkow e oraz rozw inięta infrastruktura tury styczna.
N azwa m iasto-ogród Sokolniki została nada na w latach 1928-1930, w m om encie tw orzenia m iejscow ości z rozparcelow anego m ajątku leś nego, należącego do hrabiego A leksandra Roz- stockiego. N aw iązyw ała ona do popularnej w
mię-The g ard en settlem e n t (miasto-ogród) of Sokolniki situ a te d on th e o u tsk irts of Łódź 25 km n o rth of its cen tre (fig. 1), h as a population of 447 p e rm a n en t resid en ts an d covers a n a re a of 575 ha. Its to u rist attractiv en ess, a n d its value a s a recrea tional resort, is b a se d on th e n a tu ra l pine forest w hich e n h a n c e s its healthy m icro clim ate, a s well a s its interesting spatial com position w ith w ooden villas bu ilt during th e in terw ar period. C u ltu ral an d e n te rta in m e n t events a n d a well-developed to u rist in frastru c tu re com plete th e assets.
The g arden settlem e n t of Sokolniki first app eared in n am e in th e y ears 1928-1930 w hen C o u n t A lexander Rozstocki’s forest estate w as parcelled o u t for th e p u rpose of lau n ch in g a new settlem ent. The ‘garden
dzyw ojniu, rów nież w Polsce, idei budowy śródleśnych osiedli łączących w sobie funkcje
m ieszkaniow e i w ypoczynkow e, lansowanej
przez angielskiego planistę Ebenezera H ow ar da. W ładze m iejskie Łodzi planow ały otoczyć miasto ze w szystkich stron tego typu osiedlam i;
powstały w ów czas m.in. Sokolniki, Tuszyn,
Kolum na, W iśniow a Góra, G rotniki (MATCZAK
1981).
settlem ent' label w as derived from the garden city concept developed by Ebenezer Howard, th e English planner, who called for the creation of new tow ns situ ated am idst w oodlands intended bo th for housing and recreation. Widely pop u lar during the inter- w ar period, th is idea filtered into Poland, too. The Łódź m unicipal authorities planned to establish a clu ster of su ch settlem ents encircling th e city resulting in the founding of Sokolniki, Tuszyn, Kolumna, Wiśniowa Góra, Grotniki an d o th ers ( Ma t c z a k 1 9 8 1 ) .
Rys. 1. Strefa podmiejska Łodzi. Lokalizacja Sokolnik Lasu (ź r ó d I o: J. Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1995, s. 73) 1 - granice województwa 2 - drogi główne 3 - koleje 4 - tramwaje podmiejskie 5 - rzeki 6 - lasy
Fig. 1. The area surrounding Łódź showing the position of Sokolniki Las ( s o u r c e: Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1995, p. 73) 1 - województwo boundary 2 - main roads 3 - railways 4 - rural tramlines 5 - rivers 6 - forest Sokolniki Głowno O zorków 1 \ Stryków A leksand rów Ł. Konstantynów Ł. Wiśniowa Góra Pabianice
A ktualnie obow iązująca nazw a m iejscow ości to Sokolniki Las. T rw ają jed n ak starania o przy wrócenie pierw otnego określenia z członem „mia- sto -o g ró d ” , które je s t w pow szechnym użyciu i które dobrze oddaje dzisiejszy charakter osady.
W ysoki w skaźnik ruchu turystycznego pow o duje istotne, w idoczne w terenie, zm iany w cha
rakterze om aw ianej m iejscow ości. Za przed
miot niniejszej pracy obrano przem iany m or fologiczne osiedla, dokonując ich analizy i oce ny. Celem opracow ania je s t w eryfikacja hi
potezy, że obserw ow ane przem iany funkcji
turystyczno-w ypoczynkow ej Sokolnik, w za
kresie m orfologii, zm ierzają do pełnienia przez tę m iejscow ość now ych funkcji - m ieszkanio wych.
Aby określić rodzaj i skalę tych przem ian podjęto prace studialne i szczegółow e badania
P rese n tly th e official n a m e is Sokolniki Las (Sokolniki Forest). N evertheless, a cam p aig n h a s b e e n m o u n te d to resto re th e original miasto-ogród as this is commonly u s e d a n d ap p ro p ria te ly ren d ers its a ctu al ch aracter.
T ren d s in to u rism have cau sed significant visually perceptible changes in th e c h arac te r of Sokolniki. This p ap er a tte m p ts to an aly se a n d a sse ss th ese m orphological changes, an d to verify the hypothesis th a t th ey are evolutionary sym ptom s w ith to u rism a n d recreation b e ing gradually overshadow ed by a resid en t ial function.
In order to exam ine th e ch aracter and scope of th e se ch an g es research work coupled w ith detailed field observation h a s
terenowe. Przeprowadzone w lipcu i sierpniu 2001 r. badania ankietowo-sondażowe objęły losowo wybraną próbę 66 turystów jednodnio wych, 200 użytkowników działek, a ponadto 44 stałych mieszkańców. Dokonano też in wentaryzacji wszystkich obiektów handlowych i usługowych (18), gastronomicznych (9) oraz noclegowych (2 z 4), a także scharakteryzowa no zabudowę na próbie 200 domów prywatnych. Do porównań wykorzystano dane z 1987 r., po chodzące z pracy magisterskiej Fi l i p o w i c z
(1988).
Zmiany morfologii i fizjonomii osiedli let niskowych, sposobu użytkowania ziemi, zago spodarowania działek, a także struktur społecz nych i zawodowych ludności dokonujące się pod wpływem ruchu turystycznego były przed miotem zainteresowań naukowych m.in. L I
SZEWSKIEGO (1991), Ma t c z a k a (1986, 1987,
1991), Dz i e g i e ć (1987, 1988, 1991) oraz
Dz i e g i e ć i Li s z e w s k i e g o (1984), Wi l u s i a
(1988).
Na potrzeby pracy pojęcie morfologii miasta zostało przyjęte za KOTEREM (1976), wg które go jest to nauka o budowie wewnętrznej (tj. rozplanowaniu) i zewnętrznej (tzn. fizjonomii, kształcie i formach zabudowy) miast oraz o po chodzeniu składających się na ten organizm czę ści, czyli o ich genezie. Morfologia jest poję ciem nadrzędnym w stosunku do fizjonomii i morfogenezy miasta. Niekiedy jednak badania morfologiczne są zawężane do analizy kształtu i budowy form osadniczych, przy pominięciu aspektu genetycznego.
been carried out. In Ju ly -A u g u st 2001 a questionnaire survey w as conducted am ong a ran d o m sam ple of 66 one-day visitors, 200 su m m er ‘cottage’ u sers an d 44 p erm an en t residents. Also, a complete survey of 18 com m ercial an d service b u si n esses an d 9 catering establishm ents, as well a s 2 o u t of 4 accom m odation outlets. A description of th e b u ilt environm ent was b ased on a sam ple of 200 private houses and th e re su lts obtained have been com pared to d a ta derived from Fi l i p o w i c z for
1987 (1988).
The im pact of tourism on changes in the morphology a n d physiognomy of recrea tional settlem ents, land u se and plot developm ent, an d social and occupational stru c tu re s of the u sers, have been discussed in writings published by e.g. Li s z e w s k i
(1991), Ma t c z a k (1986, 1987, 1991), Dz i e
g i e ć (1987, 1988, 1991), D Z IE G IE Ć & LISZEW
SKI (1984) a n d Wi l u ś (1988).
In accordance w ith Ko t e r’s definition
(1976), in th is p ap er th e term u rb an morphology is u n d ersto o d a s the study of internal stru c tu re (i.e. the layout) and external form (i.e. the physiognomy, the spatial form an d th e architecture) with reference to th e origin of th e elem ents from which th e entire u rb a n s tr u c tu r e h a s b e en form ed. M orphology is in fact a b ro a d e r te rm th a t e m b ra c e s b o th physiognom y a n d m o rp h o g e n e sis, how ever in som e s tu d ie s m o rp h o lo g ic a l r e s e a r c h is re d u c e d to a n a n a ly s is of th e lay o u t a n d a p p e a ra n c e , leaving o u t g en etic c o n sid e r atio n s.
2. BUDOWA WEWNĘTRZNA I STRUKTURA
PRZESTRZENNA OSIEDLA 2 - INTERN AL STRUCTURE
AND SPATIAL FORM
Budowa wewnętrzna osiedla to inaczej jego rozplanowanie, układ przestrzenny. Zdaniem
Ma t c z a k a (1984, s. 93), „przekształcenie planu
przestrzennego sołectwa pod wpływem zagos podarowania wypoczynkowego jest funkcją cza su”. Podział obszarów rolniczych czy leśnych na działki i ośrodki wypoczynkowe prowadzi do widocznych zmian w morfologii miejsco wości, a nowa zabudowa związana z funkcją turystyczną powoduje modyfikacje w układzie przestrzennym (D ZIEG IEĆ 1987).
The in tern al s tru c tu re of a settlem ent den o tes its layout. According to Ma t c z a k
(1984, p. 93) ‘th e transform ation of the sp atial com position of a locality is a func tion of tim e’. The parcelling o u t of agri c u ltu ra l lan d or forest for su m m er ‘cottage' plots an d recreatio n al cen tres leads to visible ch an g es in th e m orphology of a settlem en t a s th e newly b u ilt-u p are as of to u rist u se modify its sp atial com position
W przypadku Sokolnik Lasu nastąpiło całkow i te przekształcenie siedliska i rozłogów w iejskich - jednorazow o, pod w pływ em planow ej akcji par
celacji terenów rolnych i leśnych przeprow a dzonej w okresie m iędzyw ojennym . Intensyw ny podział i szybki rozwój dużej liczby działek let niskowych podporządkow any był koncepcji bu dowy m iast-ogrodów . Dzięki tem u osiedle uzy skało regularny, parkow y układ przestrzenny, który je st połączeniem układu szachow nicow ego z prom ienistym (rys. 2). C harakterystycznym dla niego jest rozbudow any układ ulic, ułatw iający spraw ną kom unikację w całym osiedlu; nie ma natom iast większych placów.
In th e c a se of S okolniki th e re w as a n im m ed iate to ta l tra n sfo rm a tio n of the s e ttle m e n t site a n d s u rro u n d in g ru ra l a re a a s a re s u lt of a p la n n e d parcelling of a g ric u ltu ra l a n d fo rest la n d carried o u t b etw een th e two w orld w ars. F u rth e r s u b d iv isio n s followed in com pliance w ith th e g a rd e n s e ttle m e n t concept. The s e ttle m e n t a c q u ire d th erefo re a re g u la r p ark -lik e la y o u t c o m b in in g ch eck erb o ard a n d rad ial p a tte r n s (fig. 2), c h a ra c te rise d by a d e n se s tr e e t n etw o rk providing easy a c c e ss th ro u g h o u t th e w hole. It lacks, how ever, a n y la rg e r p u b lic s q u a re s.
Rys. 2. Porównanie parkowego układu przestrzennego (model) z istniejącym planem Sokolnik Lasu ( ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie: Ma t c z a k 198 4 )
Fig. 2. The actual layout of Sokolniki Las compared with a theoretical park-like model ( s o u r c e : author - based on Ma t c z a k 1984)
Plan Sokolnik nie uległ w łaściw ie w iększym m odyfikacjom od m om entu jeg o pow stania i jest dotąd czytelny. Późniejsze zm iany miały charak ter wypełniający - dostosow ane były do istnieją cego układu, zachow ując w szystkie walory jeg o pierwotnej kom pozycji. Z akładan ą harm onię za kłóciło jedynie przyłączenie w latach 70. pobli skich Piasków W róblew skich m ających charak ter rolniczy, które do tej pory istniały jak o nie zależna wieś. S topniow o jed n ak nabierają one cech układu szachow nicow ego w skutek w kra czania na ich teren funkcji w ypoczynkow ej i po działu obszaru na regularne działki letniskowe. Dzięki tem u d op asow ują się sw oim wyglądem do planu pozostałej części Sokolnik (zw łaszcza południow o-zachodniej).
W ostatnich latach zaobserw ow ać m ożna cieka we zjaw isko, które m oże być, zdaniem autorki,
za-The initial layout of Sokolniki h a s no t und erg o n e any significant modifications a n d is still recognisable. S u b seq u en t developm ent h a s co n sisted in filling in the existing s tru c tu re w ith o u t any h arm to the original com position. The harm ony of the schem e w as only d istu rb e d in the 1970s by th e an n ex atio n of agricu ltu ral areas of Piaski W róblewskie w hich h ad existed hith erto a s a sep a ra te village. However, as th e to u rist function encroaches up o n th is area, it too h a s gradually adopted a checkerboard p a tte rn a n d land h a s been parcelled o u t for recreational building sites. The ap p ea ra n ce of th e form er village th u s te n d s to h arm o n ise visually with th e re st of Sokolniki (particularly its so u th -w e ste rn sector).
czątkiem dalszego rozw oju przestrzennego bada nej m iejscow ości. P otencjalne poszerzanie mia- sta-ogrodu w iąże się z pow staw aniem nowych działek w bezpośrednim sąsiedztw ie jeg o obec nych granic (zaczynają one niejako je „obrastać”)2. Poniew aż te nowo pow stające posesje niew ie le różnią się od istniejących w Sokolnikach, przez wielu ju ż są traktow ane ja k ich część. Jest to o tyle słuszne, że w łaściciele tych działek ko rzystają z sokolnickiej infrastruktury. O pisyw ane zjaw isko może być więc początkow ym etapem rozwoju przestrzennego m iejscow ości, a także procesu „m igracji drugich rezydencji” , który pole ga początkow o na rozw ijaniu się potencjalnej strefy rekreacyjnej w pobliżu rozw iniętej ju ż stre fy drugich dom ów, a następnie na w chłanianiu jej. O dbyw a się to w skutek pow iększania się lud
nościow ego i pow ierzchniow ego ukształtow a
nego ośrodka. O m ów iony model m igracji w po wiązaniu z eksp an sją m iasta został opracow any przez D. Pearce w 1989 r. (prezentuje go artykuł
E. Dz i e g i e ć 1995, s. 28).
Oprócz zm ian adm inistracyjnych (tj. przyłą czenia Piasków W róblew skich do Sokolnik), na budowę w ew nętrzną osiedla wpływ m iało tak że podzielenie w olnych terenów na znacznie w ięcej, ale m niejszych - niż pierw otnie zakłada no - działek. Przeciętna jej w ielkość je st iloś ciowym wyrazem skali przem ian m orfologicz nych: im m niejsza działka, tym na ogól w ię ksze zm iany w m orfologii osiedla ( Ma t c z a k
1984).
W Sokolnikach Lesie średnia w ielkość działki w ynosiła 1700 m2 w 1987 r. i 1500 m2 w 2001 r.; wg klasyfikacji Ma t c z a k a (1984) była typowa
dla m iejscow ości o pełnym przekształceniu sied liska i rozłogów. P ow ierzchnia placów od 600 do 5000 m 2 (a więc pośrednia m iędzy w ielko ścią działki m iejskiej i w iejskiej) jest, zdaniem tego autora, charakterystyczna dla osiedli let niskowych. Jednocześnie Sokolniki s ą najbar dziej podobne do dzielnic w illow ych, uloko wanych na peryferiach miast, gdzie przeciętna wielkość działki w aha się m iędzy 600 a 2000 n r. R osnąca w Sokolnikach liczba działek letnis kowych i m alejąca ich pow ierzchnia była w yni kiem podziału dużych placów na m niejsze i prze znaczaniu wielu z nich na cele budow lane. D o wodzi to jednocześnie, zdaniem autorki, ustępo w ania funkcji w ypoczynkow ej na rzecz m iesz kaniowej.
S truktura przestrzenno-funkcjonalna osiedla zo stała określona w drugiej połow ie lat 80. XX w.
In recen t y ears a n in terestin g process h a s becom e noticeable, w hich - in the a u th o r’s opinion - is likely to give rise to fu rth er developm ent. The potential enlarge m en t of th e g ard en settlem e n t is occurring by th e creation of new plots adjacen t to its b o u n d aries a n d sin ce th e se plots, which spraw l all a ro u n d th e settlem en t2, hardly differ from th o se previously existing, they are widely perceived a s a p a il of Sokolniki proper. This is ju stified by th e fact th a t the plot holders u se th e Sokolniki infra stru c tu re . This p h en o m en o n m ay initiate th e sp atial grow th of th e settlem en t and a process of expansion in the area of second hom es. This w ould s ta r t w ith th e develop m e n t of a n outlying potential recreational zone w hich would th e n probably be absorbed by th e pre-existing second-hom e developm ent area, a consequence of th e dem ographic a n d territorial growth of th e long-established settlem en t. The m igration m odel outlined above w as conceived by Pearce in 1989 (described in a p ap er by
Dz i e g i e ć 1995, p. 28).
A p art from a d m in istra tiv e c h a n g e s (the incorporation of Piaski Wróblewskie into Sokolniki) th e in tern al s tru c tu re h a s been affected by th e subdivision of available land into a m u ch larger n u m b e r of plots of a sm aller size th a n originally planned. The average plot size c an be regarded a s a m ea su re indicating th e scale of morphological change: sm all plots u su ally tran slate into far-reaching m orphological transform ations
(Ma t c z a k 1984).
The average plot size a t Sokolniki Las in 2001 w as 1,500 m 2 - dow n from 1,700 m 2 in 1987. A ccording to Ma t c z a k’s classifica
tion (1984) th e se figures were typical for a locality in w hich th e total transform ation of bo th th e settlem e n t n u c leu s a n d the su rro u n d in g ru ra l a re a h a s been com pl eted. Plots ran g in g from 600 to 5,000 m 2 (i.e. betw een th e size of u rb a n an d rural plots) are, according to th is au th o r, typical for recreational settlem en ts. At th e sam e tim e Sokolniki is sim ilar to s u b u rb a n villa n eighbourhoods w here th e average plot ran g es from 60 0 to 2,000 m 2. The growing n u m b e r of recreatio n al plots w ith a n ever- sm aller a re a re s u lts from th e su b d iv isio n s of larg er p lo ts a n d in te n d e d , in m any ca se s, a s site s for b u ild in g . It in d icates,
przez Filipow icz (1 9 8 8 ) jako monostruktura let niskow a, gdyż funkcja m ieszkaniow a i produk- cyjno-usługow a odgryw ała w ów czas w S ok ol nikach n iew ielk ą rolę. C ytow ana autorka su gerow ała jednak, że ich istnienie m oże być po czątkiem przemian funkcjonalnych: „Zmiany te m ogą prow adzić nie tyle w kierunku zdom ino wania funkcji letniskow ej, którą osied le pełni od ponad 50 lat, co w kierunku w ytw orzenia d zielnic funkcjonalnych” . (Filipow icz 1988, s. 7 6 -7 7 ).
O becnie nadal dom inuje funkcja letnisko wa, która zaczyna przekształcać się w m ieszka niową. Pom aga w tym przepis praw ny z 2000 r., zaw arty w „Zm ianie do m iejscow ego planu za gospodarow ania przestrzennego gm iny O zorków - Sokolniki Las” , o m ożliw ości przekw alifiko wania terenów budow nictw a letniskow ego na m ieszkaniow e całoroczne. W ym aga to od zain teresow anych jed y n ie złożenia odpow iedniego wniosku w urzędzie gminy.
in th e a u th o r’s opinion, th a t the recrea tional function is being increasingly re placed by a resid en tial one.
The sp atial-fu n ctio n al stru c tu re of Sokolniki w as defined in th e second h alf of th e 1980s by Fi l i p o w i c z (1988) a s a recrea
tional ‘m o n o stru ctu re’: housing, m anufact urin g an d services being of m inor im portance a t th a t tim e. Nevertheless, this a u th o r suggested th a t th ese functions could possibly give rise to som e functional ch an g es w hich ‘ ... m ay lead to th e form a tion of functional secto rs ra th e r th a n the replacem en t of th e recreational function th a t h a s do m in ated for m ore th a n 50 y ears’ ( Fi l i p o w i c z 1988, p. 76-77).
This pro cess h a s been en h an ced by a regulation included in th e ‘A m endm ent to the local spatial m anagem ent plan for the ‘com m une’ o j O zorków - Sokolniki Las' im plem ented in 2000. U nder its term s, a su m m e r ‘cottage’ site can be easily tu rn ed into one for p e rm a n e n t occupancy; it is sufficient to su b m it a re q u e st to the ‘com m u n e’ au th o rities.
tereny mieszkaniowe tereny usługowe las ogródki działkowe grunty orne przemysł
Rys. 3. Struktura przestrzenna i budowa wewnętrzna osiedla Sokolniki Las w 2001 r. (ż r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu
Gminy w Ozorkowie)
W 2001 r. obszar Sokolnik zdom inow any był terenami zabudow anym i, w śród których w y raźnie przeważały nad innym i pow ierzchnie zaję te przez domy jednorodzinne. Ponadto składały się na nie obszary: usług, turystyki, kultury, zdro wia, łączności. Z abudow a jednorodzin na roz m ieszczona była w sposób regularny w całym
osie-Fig. 3. Spatial configuration and internal structure of Sokolniki Las in 2001 ( s o u r c e : author - based on data from the Ozorkôw 'Commune’ Office)
In 2001 Sokolniki w as predom inantly b u ilt-u p , dom inated by single-family h o u s ing w ith services, tourism , c u ltu re an d com m unications acco u n tin g for a relatively sm aller proportion. Single-fam ily h o u sin g
LJ m 14 H housing areas service areas forests garden allotments arable lands industrial areas
dlii i miała charakter wypełniający. Pozostałe elementy struktury występowały w sposób rozpro szony, nie tworząc określonych dzielnic funkcjo nalnych. Jedynie usługi zaczynają tworzyć nie wielkie enklawy. Większe powierzchniowo obsza ry pełniące jednakowe funkcje znajdowały się leż na obrzeżach Sokolnik; w części południowo- -zachodniej były to ogródki działkowe, w północ no-wschodniej tereny rolne, a w północnej i połu dniowej - zieleń leśna (rys. 3).
w as evenly s p re a d th ro u g h o u t th e u rb a n sp ace w hile o th e r la n d u s e e lem en ts were d isp e rse d a n d did n o t form an y definite fu n c tio n a l s e c to rs (with th e exception of serv ices w h ich te n d e d to clu ster). Som e larg er fu n c tio n a lly h o m o g e n o u s a re a s w ere fo u n d o n S o k o ln ik i’s o u ts k irts : allo t m e n t g a rd e n s in th e so u th -w e st, farm la n d in th e n o rth - e a s t, a n d fo rest in b o th th e n o rth a n d s o u th (Fig. 3).
3. FIZJONOMIA ZABUDOWY
Podstaw ow ą tkankę układu przestrzennego mia sta tworzą urządzenia trwałe, czyli budynki i bu dow le, które wraz z elem entam i przyrodniczy mi składają się na krajobraz miasta i decydują o je g o sy lw ecie i obliczu, czyli fizjonom ii. W e dług Kotera (1 9 7 6 , s. 15), fizjonom ia miasta to „dyscyplina traktująca o budow ie zewnętrznej miasta, tj. o je g o ogóln ym obliczu, formach za budowy itp,, z u w zględ n ien iem fizjografii tere nu. Koncentruje się ona na o p isie oraz interpre tacji zew nętrznych, w idzialnych bezpośrednio w terenie, cech krajobrazu m iejskiego” . W urzą dzeniach trwałych w łaśn ie najwyraźniej u ze wnętrznia się działalność czło w iek a w środow is ku miejskim.
Na terenie miasta-ogrodu występuje zabu dowa mieszkaniowa całoroczna i letniskowa3. Koncentracja zabudowy jest wysoka, gdyż po wojnie, a zwłaszcza w latach 70., nastąpił szybki jej rozwój. Każdy budynek letniskowy może jednak zostać przekwalifikowany na cało roczny, pod warunkiem spełnienia określonych wymagań (dotyczących m.in. wyglądu, powie rzchni, wyposażenia) i po zatwierdzeniu ich przez urząd gminy.
Zasadnicza różnica między domem całorocz nym a letniskowym polega na wielkości, sposo bie wykonania i standardzie użytkowym. Budyn ki całoroczne zbudowane są z bardziej trwałych materiałów, mają grubsze ściany i są ocieplo ne styropianem tak, by ciepłota ścian, podłogi i da chu była jak najwyższa, gwarantując dodatnie temperatury we wnętrzu nawet zimą. Ponadto bu dynki te są wyposażone w c.o. i media (prąd, woda bieżąca). Dzięki temu mogą pełnić funkcje mieszkalne w ciągu całego roku, niezależnie od warunków atmosferycznych. Istnieje więc możli wość zameldowania się w nich na pobyt stały.
3. PHYSIOGNOMY OF THE BUILDINGS
The basic fram ework of the u rb a n stru ctu re is m ade u p of buildings an d this perm anent elem ent, along with elem ents of the n atu ral environm ent, determ ines a tow nscape and its overall physiognomy. According to Ko t e r
(1976, p. 15) th e physiognom y of a town is ‘a field of stu d y focused on the external u rb a n stru ctu re, i.e. its general appearance, architectural form etc., w ith regard to topo graphy. It consists in th e analysis and interpretation of external, visually percep tible, characteristics of the u rb a n land scape’. P erm an en t stru c tu re s are the elem ents th a t m o st reveal h u m a n activity in the u rb a n environm ent.
W ithin th e garden settlem en t of Sokolniki b o th p e rm an en t an d seasonal housing is found3 an d th e concentration is high b ecau se after WW II, particularly in th e 1970s, it experienced rapid developm ent. Every s u m m e r ‘cottage’, however, can be transform ed into a p e rm a n e n t dwelling if som e conditions are m et (concerning, for in stan ce, a p p earan ce, floor area an d basic services) an d have th e approval of th e ‘co m m u n e’ au th o rities.
The m ain difference betw een the sum m er ‘cottages’ a n d th e p e rm a n e n t h o u ses is in th eir size, a n d m eth o d a n d sta n d a rd of construction. P erm an en t h o u ses are m ade of m ore solid m aterials, have thicker walls, and are in su la ted w ith styrofoam to give optim um th erm al ch aracteristics to the walls, floors a n d ceilings guaran teein g above-zero tem p eratu res even during winter. Moreover, s u c h h o u ses are eq u ip p ed w ith c e n tra l h e atin g , electricity a n d a w a te r su p p ly allowing for year round living regardless of w e ath e r conditions. It is
N atom iast dom y letniskow e najczęściej m ają m niejszą pow ierzchnię i mniej trw ałą konstruk cję; wykonane s ą niekiedy w ręcz z lichego, pro w izorycznego budulca. Ponadto nie m uszą po siadać mediów ani system u ogrzewania.
W Sokolnikach L esie liczba budynków m iesz kalnych z każdym rokiem rośnie; w 1987 r. istnia ło ich 1217, a w 2001 r. ju ż 15004. W śród nich domy letniskow e stanow iły odpow iednio 91,9 i 88,2%. Pozostała część obejm ow ała domy ca łoroczne, z których ok. 20% je st w ykorzystyw a na tylko okresow o. M ożna zatem , zdaniem autorki, większość w ym ienionych budynków objąć je d n ą w spólną nazw ą - „drugie dom y” . Pod pojęciem tym rozumie ona, zgodnie z d efin icją Ma t c z a- KA (1986, s. 138), „drugie (poza stałym ) m iej sce pobytu w dom u, który w ykorzystyw any jest przez w łaściciela i jeg o najbliższych w w ybra nych okresach roku, głów nie do spędzania w y
poczynku cotygodniow ego, św iątecznego oraz
dorocznego” . W literaturze przedm iotu stosow ane są rów nież określenia „dom w akacyjny” i „dom letniskow y” (m.in. Ś L IW IŃ S K A -Ła d z iŃ SK A 1981,
Ha ł a d a j 1987, Ko w a l c z y k 1994). Zwykle
obiekty te lokalizow ane są na obszarach pozam iej skich, pełniących funkcje rekreacyjne. W sensie prawnym s ą w łasnością osób pryw atnych, dlate go nie należą do nich obiekty w zniesione na dział kach pracow niczych.
W porów nyw anym okresie wydano w Sokol nikach więcej zezw oleń na budow ę dom ów let nich (279) niż całorocznych (228). Jednak od 1997 r. liczba pozw oleń w ydana na budowę domów całorocznych uległa podw ojeniu, w sto sunku do w cześniejszego okresu. T a dynam icz na tendencja w zrostow a utrzym uje się nadal - od wrotnie niż w przypadku dom ów letniskowych. Jednocześnie faktycznie w zrosła liczba nowo po
wstałych budynków ; w 2001 r. zaobserw o
wać m ożna było co najm niej kilkanaście roz
poczętych i trw ających prac budow lanych
(rys. 4).
Stały wzrost liczby dom ów całorocznych w So kolnikach Lesie w iąże się z praw ną m ożliw o ścią przekw alifikow ania przeznaczenia terenów
budow nictw a letniskow ego na m ieszkaniow e
jednorodzinne. Jest to opłacalne ze Względu na 10-krotnie niższe podatki. M a też zapew ne zw ią zek z rosnącą m odą na posiadanie „drugiego do mu” , który w przyszłości mógłby stać się dla wielu stałym m iejscem zam ieszkania, ze wzrostem zamożności społeczeństw a i łatw iejszym dostę pem do różnych m ateriałów budow lanych.
possible therefore to u se them as dwelling h o u ses on a p e rm a n en t basis. S um m er ‘cottages’ are usu ally characterised by a sm aller floor are a an d less solid co n stru c tion, som etim es p u t together in a provisional m a n n er with very sim ple m aterials. More over, they are no t necessarily equipped with electricity, a w ater supply and heating.
The n u m b e r of h o u ses h a s been steadily growing: in 1987 th ere were 1,217 houses, by 2001 th e n u m b e r had increased to 1,5004. The proportion of su m m er ‘cottages’ w as 91.9% an d 88.2% respectively with the rem ainder p e rm a n en t houses, 20% of which were u sed only seasonally. It can be stated therefore th a t m o st housing m ay be classified a s ‘second hom es’. According to
Ma t c z a k’s definition (1986, p. 138), this
term designates ‘a secondary dwelling house (apart from a p e rm a n en t residence) used by its ow ner an d family during certain periods of the year, m ainly for w eekend recreation, holidays an d vacations’. In th e relevant literature su c h term s a s ‘holiday h o use’ and su m m er ‘cottage’ are u sed a s synonym s (e.g.
Śl i w i ń s k a- Ła d z i ń s k a 1981, Ha l a d a j 1987,
Ko w a l c z y k 1994). As a general rule, this
type of h o u sin g is situ ated in out-of-town areas for recreational use. From the legal viewpoint, second hom es represent private ow nership an d therefore excluded from this category are cottages bu ilt on garden allotm ents allocated by large employers to their employees.
D uring the analysed period construction perm its issu ed for su m m er ‘cottages’ (279) o u tn u m b ered those issu ed for perm anent h o u ses (228). Since 1997, however, the n u m b e r of construction perm its for p erm an en t h o u ses h a s doubled com pared to the previous period, a n d this dynamic increase continues; th e converse is tru e for su m m er ‘cottages’. At th e sam e time the n u m b e r of buildings actually being erected h a s increased: in 2001 a t least a dozen or so could be seen u n d e r construction (fig. 4).
T he s te a d y in c re a s e in th e n u m b e r of p e rm a n e n t h o u s e s a t Sokolniki Las is explicable in te rm s of legislation th a t allow s th e re -a s s ig n m e n t of re c reatio n al plo ts in te n d e d for s u m m e r ‘c o tta g e s’ to b u ild in g s ite s for single-fam ily h o u ses. T his is pro fitab le for th e ow n ers a s s u c h
%
Lata
Rys. 4. Liczba zezwoleń na budowę domów wydana w Sokolnikach Lesie w latach 1987-2001
(ż r ó d t o: rejestry pozwoleń na budowę i użytkowanie z lat 1987-2001)
N ajw iększy ruch budow lany w Sokolnikach Lesie był obserw ow any w latach 1970-1979, kiedy to zakupione zostało 19,6% ogółu działek, na których w znoszono budynki m ieszkalne o po wierzchni nie przekraczającej 60 m2 ( Fi l i p o
w i c z 1988). O becnie rów nież obserw uje się
intensywny ruch budow lany, przy czym od koń ca lat 90. pow staje więcej dom ów o przezna
czeniu całorocznym i o dużych kubaturach
niż m ałych dom ków letnich. W 2001 r. średnia
pow ierzchnia budynku letniskow ego wynosiła
50,3 m2, a m ieszkalnego była dw ukrotnie
wyższa.
„D rugie dom y” znajdujące się w badanej
m iejscowości były w iększe od przeciętnych
w strefie podm iejskiej Ł odzi5; statystycznie na jeden dom przypadało 3,4 izby, a więc nieco więcej niż w 1987 r. (w ów czas 3,04). Nadal do m inowały w Sokolnikach obiekty trzyizbowe, ale wzrósł odsetek dom ów z 6 i więcej pom iesz czeniam i (rys. 5).
%
Years
Fig. 4. Number of housing construction permits issued for Sokolniki Las 1987-2001
( s our ce: register of land use permits and construction permits 1987-2001)
a c h an g e tra n slates into taxes lOx lower. This tren d certainly h a s to do with the fact th a t it h a s becom e fashionable to have a ‘second hom e’ (which for m any u sers m ay be a prospective p erm an en t dwelling place) an d th is fashion is gaining in popularity as society gets richer a n d building m aterials becom e easily accessible.
Sokolniki Las experienced its greatest construction boom in th e years 1970-1979 w hen 19.6% of all th e plots were purchased an d h o u ses bu ilt on th ese plots had a floor area of less th a n 60 m 2 (Fi l i p o w i c z 1988).
Nowadays th e construction b u sin ess is also flourishing an d since th e late 1990s large p erm an en t dwellings have accounted for a greater proportion of newly erected houses th a n sm all su m m e r ‘cottages’. In 2001 the average floor are a w as 50.3 m 2 for sum m er ‘cottages’ a n d double th is for perm anent houses. % 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 I
I
Is
I*
¡1
J. I ^ 1987 r. [ ] ] 2001 r. 3 4 5 Liczba izb O j więcej % 45 i— 40 }— 35 | 30 |— 25 — 20 L 15 ~ 10 |. 5 0i
I:
- - ,_L;....! ^ 1987 | | 2001 ...I
i
3 4 5 Number of rooms EU: 6 moreRys. 5. Porównanie struktury izb w „drugich domach" w Sokolnikach Lesie w 1987 i 2001 r. (ź r ó d ł o: Opracowanie wtasne na podstawie badań tere
nowych i Filipow icz 1988)
Fig. 5. Comparison of the number of rooms in ‘second houses' at Sokolniki Las in 1987 and 2001 ( s o u r c e : author - based on field investigation and
Biorąc pod uwagę m ateriał ścian budynków, nadal przew aża drew no. Podniosło się znacze nie m ateriałów trw ałych, takich ja k cegła czy pustaki (rys. 6). C oraz rzadziej natom iast w bu dowlach sokolnickich stosow ane są inne ma teriały typu siporex, suprem a (obniżenie udziału z 8,8 do 5% ), czy drew nopodobne płyty pilśnio we i paździerzow e (duży spadek, z 14,8 do 2%).
‘Second h o m es’ a t Sokolniki have 3.4 room s p er h o u se on average (up from 3.04 in 1987) exceeding th e average h ouse size in the ru ral-u rb an fringe belt of Łódź5. W hereas three-room h o u ses still prevailed, the n u m b er of h o u ses w ith six or more rooms had increased (fig. 5).
A lthough wood co n tin u e s to be the m ost widely u se d wall m aterial, nevertheless m ore re s ista n t m aterials, e.g. bricks and hollow blocks, have becom e m ore w ide spread. At th e sam e time, th e u se of som e o th e r m aterials h a s dim inished e.g. siporex, suprem a (from 8.8% to 5%), a n d fibreboard (a sh a rp d ecrease from 14.8% to 2%). Rodzaj materiału drewno cegła, pustaki drewnopodobny mieszany
Rys. 6. Porównanie materiału ścian budynków w Sokolnikach Lesie w 1987 i 2001 r. (ź r ó d ło: opracowanie własne na podstawie
badań terenowych i Filipow icz 1988)
Znacznym zm ianom uległ rów nież sposób krycia dachów (rys. 7). N ajczęściej dotąd stoso w aną papę (w 1987 r. była na ponad 86% do mów) zastępuje obecnie dachów ka bitum iczna (50,8% ). B lacha przestaje być ju ż stosow ana w yłącznie na dachach o dużych spadkach i sta je się coraz popularniejszym m ateriałem , podob nie jak dachów ka ceram iczna. N ieliczne dachy kryte są gontem. Z aledw ie ok. 2% obiektów , głów nie starszych, pozostało przykrytych rako
twórczym eternitem . Zdecydow anem u ograni
czeniu uległo stosow anie innych mniej trwałych m ateriałów (np. onduliny). Z auw ażalne je st rów nież coraz częstsze zastępow anie starych pokryć dachowych wykonanych z tanich i nietrw ałych m ateriałów , coraz lepszymi.
Prawie w szystkie działki w Sokolnikach po siadają przyłącze w odociągow e, a ponad 90% z nich ma je doprow adzone do budynku m iesz kalnego; jeszcze 14 lat tem u w oda bieżąca była tylko w 1/3 ogółu budynków . W yrów naniu ule gły proporcje w liczbie toalet w ew nątrz i na ze wnątrz dom ów (w 1987 r. stosunek ten wynosił
1 do 3). W szystkie nowo pow stające budynki m ają ponadto um yw alkę, albo kom pletnie urzą dzoną łazienkę; tym czasem w 1987 r. miało je
Fig. 6. Comparison of wall materials used for housing construction at Sokolniki in 1987 and 2001 ( s o u r c e : author - based on field
investigation and Filipow icz 1988)
As far a s roofing m aterials are concerned, some new tren d s are to be found, too. There is a n increasing move toward asp h alt shingle (50.8% of houses), replacing ’ta r paper’ once th e m o st w idespread m aterial (over 86% of h o u ses in 1987). Metal roofing, once typical only of steep-sloped roofs, continues to grow in popularity am ong hom eow ners, a s do clay tiles. More rarely seen are wooden shingle roofs. Only 2%, m ainly older roofs, are covered w ith carcino genic asb esto s tiles, while m aterials of lower durability e.g. onduline, are gradually going o u t of use. As a general rule, the old roofs m ade of cheap a n d simple m aterials are being widely replaced by new, more advanced technologies.
All b u t a few plots a t Sokolniki are connected to m ain s w ater, an d 90% of them have ru n n in g w ater installed inside the ho use (only 14 y ears ago merely a third boasted ru n n in g water). Roughly a h a lf are
Type of building material
wood bricks, hollow blocks wood-like material mixed
zaledw ie 22% dom ów. Nadal jed n ak nie zosta ła rozw iązana spraw a grom adzenia i odbierania nieczystości (w planach je st budow a kanaliza cji zbiorczej), dlatego coraz więcej pow stają cych budynków całorocznych podłączanych jest do przydom ow ych oczyszczalni ścieków. W y mogiem jest rów nież, by dom y te posiadały od powiedni system ogrzew ania paliwami ekolo
gicznym i (np. gazem , olejem opałowym ).
W szystkie domy m ają d oprow adzoną energię elek tryczną. Rodzaj pokrycia ... .. 1 i ] 3 ^ 1987 r. p “| 2001 r. .. .. ± _ T T ” papa blacha gont eternit dachówka inny
Rys. 7. Porównanie materiału pokrycia dachów „drugich domów” w Sokolnikach Lesie w 1987 i 2001 r. (ź r 6 d 1 o: opracowanie
wtasne na podstawie badań terenowych i Fi l i p o w ic z1988)
O prócz standardów w yposażenia „drugich do mów” istotna je s t rów nież ich architektura, która składa się na fizjonom ię zabudow y. Jest bardzo istotnym elem entem św iadczącym (naocznie) o za chodzących przem ianach w obrębie m iejscow ości.
N aw iązując do typologii M a t c z a k a (1986),
w Sokolnikach Lesie w 2001 r. w ystępow ało pięć zasadniczych grup fizjonom icznych zabudowy, z których trzy pow stały po w ojnie. Były to:
1) dom y letniskow e z okresu m iędzyw ojenne
go,
2) domy produkow ane system em przem ysło wym,
3) domy w stylu podhalańskim (i fińskim), 4) wolno stojące budynki m ieszkalne,
5) budynki letniskow e o w ysokim standardzie użytkowym i estetycznym .
T a ostatnia grupa najbardziej odpow iada kryte riom „drugich dom ów " - w ich w yglądzie w idocz ne były dw ie form y przeznaczenia: letniskow a i mieszkaniowa.
Niestety, w Sokolnikach nie brak budynków zu pełnie nie dopasow anych do krajobrazu. Dyshar- monię w prow adza też gęsta, chaotyczna zabudo wa, zdom inow ana małymi (często prow
izoryczny-equipped w ith a n inside toilet (compared to 25% in 1987). All newly constructed h o uses have either a sin k or a fully-equipped b a th room, w hereas in 1987 s u c h conveniences were found in j u s t 22%. The problem of household sewage disposal, however, rem ains unsolved. A lthough a sewage system is planned, a n increasing n u m b er of new h o u ses have household treatm ent p lan ts installed on th eir plots. It is also required th a t th ese h o u ses have environ- mentally-friendly heatin g system s fuelled by n a tu ra l gas, oil, etc. a n d all the buildings have m ains electricity.
tar paper' metal rooiing wooden shingles asbestos tiles clay tiles
I
I
1
J
1 1
] 1987 2001 □L
r
10 20 30 40 50 60 70 80 90% Fig. 7. Comparison of roofing materials used in the 'second homes’ at Sokolniki in 1987 and 2001 (s o u r c e: author - based on fieldinvestigation and Fi l i p o w ic z1988)
A part from the basic services, an o th er characteristic th a t n eed s som e discussion is architecture a s it determ ines the physio gnomy of a settlem en t an d is a w itness to its changes.
According to Ma t c z a k’s classification
(1986), in 2001 five physiognomic groups can be distinguished, of which three have appeared since WWII:
1) su m m er ‘cottages’ constructed during th e interw ar period,
2) h o u ses m ade by a n industrial method, 3) h o u ses in the T atra M ountain (and Finnish) folk arch itectu re style,
4) detached houses,
5) su m m er residences of a high co n stru c tion sta n d a rd an d aesthetic value.
The last category fits th e ‘second hom e’ category b e st a n d th eir appearance reveals either residential or recreational use.
R egrettably, th e a rc h ite c tu re of som e b u ild in g s a t S oko ln ik i is totally o u t of c h a ra c te r w ith th e a re a . The h a rm o n io u s co m p o sitio n of th e s e ttle m e n t is spoiled h e re a n d th e re by som e d e n se ly a n d
mi) domkami, występująca głównie w ogródkach działkowych. Nieliczne były natomiast w badanej miejscowości przykłady adaptacji budynków wiej skich dla potrzeb wypoczynku (spotykane tylko w części Piasków Wróblewskich).
Od 2000 r. obowiązują w mieście-ogrodzie przepisy budowlane dotyczące m.in. wyglądu no wo powstających i rozbudowywanych budynków - muszą być one dopasowane do krajobrazu. W tym celu ustalono ich wielkość, wysokość, nachylenie połaci dachu i kolorystykę oraz dopuszczalne materiały. Celem planu jest przekształcenie zain westowania, by umożliwić wyznaczenie nowych terenów budowlanych i poprawić ład przestrzen ny miejscowości. Przepisy mają nie dopuścić do degradacji estetycznej krajobrazu kulturowego i ochronić istniejące jego walory6.
4 . PODSUMOWANIE
W wyniku rozwoju funkcji turystyczno-wy poczynkowej na terenie Sokolnik Lasu, postę pującej nieustannie od lat 30 XX w., nastą piły liczne przemiany, które w ostatnich 14 la tach znalazły swoje odbicie m.in. w morfologii osiedla. Właśnie zmiany przestrzenne, które uwi daczniają się w strukturze użytkowania ziemi oraz w fizjonomii i morfologii miejscowości, są bardziej zauważalne niż przemiany gospo darcze, które to postępują zdecydowanie wol niej.
Zaobserwowane zmiany pełnionej przez So kolniki funkcji turystyczno-wypoczynkowej po zwalają zakwalifikować je do ostatniej z faz prze kształceń dokonujących się w takich jednost kach osadniczych. Charakterystyczna dla nich była właśnie zamiana „drugich domów” na pod stawowe rezydencje dla ich użytkowników, bu dowanie nowych domów całorocznych, przeno szenie się mieszkańców miast na te tereny i w kon sekwencji tworzenie się nowego społeczeństwa. To z kolei miało związek z ograniczaniem po wierzchni użytkowanej rolniczo i zajętej przez lasy, zmniejszaniem się powierzchni działek, zagospodarowywaniem terenów nawet do tego nie przeznaczonych, zmianą charakteru działek z leśnych na ogrodowe, wzrostem cen ziemi, dużym popytem i małą podażą wolnych tere nów. Na tej podstawie Sokolniki Las można za klasyfikować do najbardziej zmodyfikowanego typu przestrzeni turystycznej7 - przestrzeni urba nizacji turystycznej.
c h ao tically p laced sm all ‘co ttag es' (often provisional), m ain ly site d on a llo tm e n t g a rd e n s. T h ere a re few ex am p les (only in a p a r t of P iask i W róblewskie) of old c o u n try c o tta g e s a d a p te d for re c re a tio n al u se . S in ce 2 0 0 0 sp ecial b u ild in g re g u la tio n s h ave b e e n in force governing size, h eig h t, ro o f sh a p e , co lo u r a n d m a te ria ls u s e d , in o rd e r to h a rm o n ise th e new ly e re c te d o r ex ten d ed h o u s e s w ith th e ir s u rro u n d in g s . The local p lan a im s to a ssig n new d ev elo p m en t a re a s a n d to im prove its s p a tia l o rg a n isa tion, a n d sh o u ld p re v e n t th e a e sth e tic d e g ra d a tio n of th e u rb a n la n d sc a p e a s well a s p re serv in g its v a lu e s 6.
4 . CONCLUSION
The to u rist a n d recreational functions th a t have steadily developed a t Sokolniki since th e 1930s have b ro u g h t ab o u t m ultiple changes, a n d th e se have con tin u ed to show developm ent a n d left th e ir m ark du ring th e la st 14 y ears in th e m orphology of the settlem ent. In fact, ch an g es in u rb a n space, w hich m an ifest them selves in the land u se, physiognom y a n d morphology of th e settlem ent, are m ore noticeable th a n econom ic change w hich is a m u ch slower process.
C hanges in th e to u rist a n d recreational functions of Sokolniki indicate th a t it is experiencing th e final stage of tra n s form ation th a t typically occurs in su ch localities. This p ro cess is characterised by the conversion of ‘second hom es’ into p erm an en t dwelling houses, the construc tion of new p e rm a n en t residences, an d an inflow of new in h ab itan ts moving from u rb a n are as leading to th e formation of a new com m unity. There are a n u m b er of issu es connected to th is process, including a reduction in agricultural area and wood lands, decreasing average plot area, the developm ent of are as contravening planned land use, conversion of afforested plots into allotm ent gardens, a n increase in land prices, high dem and an d a low supply of land. From this it ap p ears th a t Sokolniki Las can be classified a s a n urbanized to u rist area representing th e m o st advanced stage
Zgodnie z definicją LISZEW SKIEGO (1995),
urbanizacja jest procesem złożonym, prowadzą cym do wszechstronnych przekształceń prze strzeni wiejskich w miejskie. Wiążą się one z przenoszeniem się na stałe mieszkańców miast na obszary podmiejskie, pełniące wcześniej funk cje wypoczynkowe. Tym samym przestają one pełnić te funkcje i przybierają nowe - mieszka niowe. Ponieważ zagospodarowanie i działal ność turystyczna są wówczas duże, to ich wpływ na środowisko naturalne jest szkodliwy, a nawet degradujący.
W Sokolnikach zaszły nieodwracalne zmiany. Obecny wygląd miejscowości ukształtował się głównie pod wpływem odmiennych gustów i za potrzebowań działkowców oraz zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych. Dawne letnisko z małymi, często prowizorycznymi dom- kami, zamienia się w sezonowo tętniące ży ciem miasteczko, z coraz większymi i nowo cześniejszymi domami całorocznymi.
Coraz więcej działkowców, początkowo spę dzających w „drugich domach” wakacje, urlo py czy weekendy, następnie zatrzymuje się w nich na coraz dłużej lub przenosi się na stałe (aż % ankietowanych deklarowało chęć zamieszkania w Sokolnikach, a część już się do tego przy gotowywała). Osiedlanie się tutaj ludności z miast potwierdza tezę DZIEGIEĆ (1 9 8 7 ), że wsie o znacznej koncentracji turystycznej bazy noclegowej są atrakcyjnym miejscem zamieszka nia.
Dowodem ograniczania funkcji wypoczyn kowej w mieście-ogrodzie na rzecz mieszka niowej jest spadek wartości wskaźnika tej pierw szej. Skonstruowany przez M a t c z a k a (1985)
na podstawie stosunku liczby domów letnisko wych i mieszkalnych wskaźnik funkcji wypo czynkowej
FWZ = Dll Dm x 100,
gdzie:
Dl - liczba domów letniskowych, Din - liczba domów całorocznych,
dla miejscowości położonych w strefie pod miejskiej Łodzi równy 1 0 0 -5 0 0 wskazuje, że jest ona w pełni ukształtowana. W Sokolnikach uzy skano wynik 1141,8 w 1987 r. i 7 4 7 ,4 w 2001 r., co świadczy, że pomimo dużego spadku zna czenia funkcji wypoczynkowej w tym okresie i tak nadal ona istnieje, i jest dobrze rozwinię ta, choć powoli zaczyna ustępować miejsca funkcji mieszkaniowej.
of th e spatial transform ation of tourist space7.
According to Li s z e w s k i’s definition (1995)
su ch urbanization is a complex process leading to a m ulti-dim ensional transform a tion of ru ral are as into u rb a n settings. This process involves u rb a n dwellers who move to th e out-of-town zone, previously deve loped a s a recreational area, and th u s the residential function succeeds the recrea tional one. The n a tu ra l environm ent is still liable to sufler from th e detrim ental effects of extensively developed to u rist activities.
Sokolniki h a s undergone som e irrever sible changes an d its p re sen t appearance is a resu lt of th e different tastes an d needs of plot holders a s well a s changing socio economic conditions. The former sum m er resort with small, a n d often provisional, ‘cottages’ h a s been converted into a season ally b u sy town, boasting ever larger and m ore m o d em p e rm a n en t residences.
An increasingly large n u m b e r of plot holders are shifting from short-term u se of their ‘second h o m es’ (holidays an d w eek ends) to long-term stays, or even taking up perm an en t residence (as m any a s three q u arters of th e resp o n d en ts declared th eir will to settle down and some of them have already prepared them selves for the move). The ‘u rb a n ite s’ moving to Sokolniki confirm th e opinion expressed by
Dz i e g i e ć (1987) th a t ru ral areas having
a large to u rist accom m odation capacity constitute attractive places of residence.
The replacem ent of the recreational function by a residential one can be q u an ti tatively expressed u sin g the recreational function coefficient proposed by Ma t c z a k
(1985), determ ined by th e following formula: FWZ= D l/D m x 100
where: Dl is th e n u m b e r of sum m er ‘cottages’, Dm is the n u m b e r of perm anent residences.
For localities in th e ru ral-u rb an fringe belt of Łódź a recreational function coefficient betw een 100 an d 500 indicates th a t th is function is fully developed. For Sokolniki th is coefficient w as 7 47 .4 in 2001 - dow n from 1141.8 in 1987 - show ing th a t, d e sp ite a sig n ifican t d e cline, th e to u ris t fu n c tio n is alive a n d
Ułatwiona przez gminę możliwość osiedla nia się w Sokolnikach może wywołać negatyw ne konsekwencje i doprowadzić do nieodwra calnych przemian - degradacji środowiska na turalnego np. wskutek braku kanalizacji, nad miernego wycinania roślinności, zanieczyszczeń spalinami samochodowymi w wyniku częstych przemieszczeń ludności itd. Może także spowo dować zmiany wyglądu i charakteru osiedla, np. poprzez zamianę dróg leśnych na asfaltowe, tworzenie betonowych chodników, nadmierny rozwój usług i infrastruktury. Z drugiej jednak strony, może należałoby przyjąć te procesy ja ko nieuniknioną kolej losu, realizację odłożone go w czasie projektu miasta-ogrodu, czy nawet miasta-sypialni? Pozostaje tylko mieć nadzieję, że nowi stali mieszkańcy będą zagospodaro wywać ten teren zgodnie z warunkami rozwo ju zrównoważonego i uszanują, dla siebie i dla
innych, istniejące tu od zawsze walory, które w dużej mierze zadecydowały o karierze bada nej miejscowości. Wówczas funkcja wypoczyn kowa i mieszkaniowa mogłyby współistnieć. W przeciwnym razie Sokolniki staną się najpierw miastem-sypialnią dla osób pracujących w oko licznych miastach, a następnie typowymi zur banizowanymi przedmieściami Łodzi, nie róż niącymi się charakterem od innych - funkcja wypoczynkowa zostanie zdegradowana, przesta nie istnieć.
PRZYPISY
1 Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej autorki pt. Przemiany funkcji turystyczno-wypoczynkowej miasta-ogrodu Sokolniki, wykonanej na seminarium prof. dr. hab. E. Dziegieć w Katedrze Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego.
2
W Sokolnikach niewiele jest wolnych działek, a już zago spodarowane mają bardzo wysoką cenę. Z tego powodu coraz wię cej osób decyduje się na zakup placu w bezpośrednim sąsiedztwie, w przylegających wsiach. Do tej pory miały one charakter typowo rolniczy, bez tradycji letniskowych, dlatego ceny ziemi są tam wie lokrotnie niższe. W takim krajobrazie, w pobliżu lasu i miasta- ogrodu, zainteresowani kupują działki od indywidualnych gospo darzy i przekształcają fragmenty gruntów ornych w tereny rekre acyjne, na których również budowane są „drugie domy”.
Rodzaj budynku oznaczony jest odpowiednimi symbolami w „Rejestrze zezwoleń na budowę”, zgodnie z Uchwałą nr 182 Rady Gminy Ozorków z 26.10.2000 r. w sprawie uchwalenia zmiany do planu miejscowego zagospodarowania przestrzennego gminy Ozorków.
4
Poza dominującym liczebnie indywidualnym budownictwem mieszkaniowym, na obszarze Sokolnik znajdowały się też inne za budowania: 1105 obiektów gospodarczych, 104 garaże i 11
bu-well, although tending to be overshadowed by the residential function.
The policy of th e ‘com m une’ authorities to encourage p e rm a n en t settlem ent m ay produce som e negative consequences e.g. a deterioration in the environm ent (for lack of sewerage), deforestation, air pollution cau sed by increasing traffic, etc. It m ay also resu lt in changes in th e physiognomy and ch aracter of th e locality through, for instance, asp h altin g dirt roads, m aking pavem ents an d a n excessive growth of services an d in frastru ctu re. On the other hand, however, it would be appropriate p erh ap s to regard these changes a s an inevitable process, a delayed transform ation of Sokolniki into a m iniature ‘garden city’ (miasto-ogród) o r even a dorm itory settlem ent. It is desirable th a t the new p erm an en t resid en ts respect the principles of su stain ab le developm ent a n d preserve, for them selves a n d for others, the assets th a t have determ ined Sokolniki’s ‘career’. This would be a g u aran tee of a co-existence of recreational a n d residential functions. Otherwise it is likely Sokolniki will become first a dorm itory town for people who work in nearby u rb a n are as an d eventually a typically urbanized su b u rb of Łódź, no different from others, w ith th e recreational function extinct.
NOTES
1 This paper is based on the author’s master's th esis entitled ‘C hanges in the tourist a n d recreational fu n c tio n s o f the garden se ttle m en t o f Sokolniki' written at the Dept of Urban and Tourism S tudies, University of Lódż, under the supervision of Prof. E. Dziegieć.
2 Available building plots at Sokolniki are few, while those already developed are very expensive therefore an increasing num ber of buyers search for sites ou tside in neighbouring villages. As typical rural areas w ithout recreational traditions, su ch villages offer m uch cheaper plots. Situated near forests, arable land is being sold by individual farmers and the new owners build 'second homes' thus converting the fields into areas of recreational use.
3 The type of building is marked with special sym bols in the ‘Construction Permit Register', in accordance with regulation N° 182 (amendment to the local plan for the 'commune' of Ozorków) adopted on Oct 26, 2 0 0 0 by Ozorków 'commune' (gmina).
4 Apart from the dom inating single-family h o u s ing, som e other types of buildings are found, including 1,105 service stru ctures, 104 garages, and
dynków pod działalność gospodarczą, z których cztery byty obiek tami wypoczynku zbiorowego (dane z działu podatkowego Urzędu Gminy w Ozorkowie).
5 Średnia dla całej strefy podmiejskiej wynosiła 2,46 izby na dom.
6 Podobnie jest we Francji, gdzie „drugie domy” są bardzo popularną formą zabudowy rekreacyjnej ( Ko w a l c z y k 1994).
7 Przestrzeń turystyczna jest częścią całej przestrzeni geo graficznej (tj. obejmującej środowisko naturalne, gospodarcze i środowisko człowieka w rozumieniu społecznym), wyróżniają cą się funkcjonalnie. Została stworzona przez człowieka do ce lów turystycznych, czyli możliwości realizacji potrzeby wypo czynku, poznania i przeżyć. Na podstawie charakteru jego dzia łalności wydzielone zostało pięć jej typów: eksploracji, pene tracji, asymilacji, kolonizacji i urbanizacji turystycznej, od najmniej do najbardziej przekształconej ( Li s z e w s k i 1995).
were m eant for group recreation (data derived from the tax departm ent of the ‘com m une' of Ozorkow).
5 For the whole rural-urban fringe belt zone the figure was on average 2.46 rooms per house.
6 There is a similar situation in France where 'second homes’ constitute a widespread type of recreational building (KOWALCZYK 1994).
7 Tourist sp ace is a functionally distinguished part of geographic sp ace (comprising natural, economic and social environm ents) created for tourist purposes, i.e. to satisfy hum an n eed s for recreation, extending knowledge and gaining new experiences. Five types of tourist space have been distinguished ranging from the least modified to the most: exploration, penetration, assim ilation, colonisation and tourist urbanisation sp a ce s (Li s z e w s k i 1995).
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
Dz ie g ie ć E ., 1 9 8 7 , Przemiany osadnictwa wiejskiego pod wpływem turystyki i wypoczynku w świetle literatury, „Acta Universitatis Lodziensis", Turyzm, nr 3 , s. 7 - 3 1 . Dzie g ie ć E ., 1 9 8 8 , Przemiany w si C hałupy i Kuźnice pod
w pływ em rozwoju turystyki, „Acta Universitatis Lo- dziensis”, Turyzm, nr 4 , s. 6 9 - 9 5 .
Dziegieć E., 1991. Przemiany wsi rybacldcli pod wpływem rozwoju turystyki. Przykład Mierzei Wiślanej i Helskiej, .Acta Universitatis Lodziensis", Folia Geographica, nr 14,
s. 1 0 7 -1 2 0 .
Dz ie g ie ć E., 1 9 9 5 , Urbanizacja turystyczna terenów wiej skich w Polsce, „Turyzm", t. 5, z. 1, s. 5 - 5 6 .
Dz ie g ie ć E ., Liszew sk i S ., 1 9 8 4 , Strefy podmiejskie ja k o tereny w ypoczynkow e dla m ieszkańców d u żych miast w P olsce, „Problemy Turystyki", nr 2 , s. 1 1 -2 1 . Filipo w icz Z., 1 9 8 8 , Miasto-ogród Sokolniki ja k o miejsco
wość wypoczynkowa, praca magisterska w Katedrze Goegrafli Miast i Turyzmu UL, Łódź.
Haładaj E., Architektura osiedli wypoczynkowych wokół Łodzi .Acta Universitatis Lodziensis", Tuiyzm, nr 3, s. 1 1 9 -1 3 6 . JakObczyk-Gr y szkiew icz J . , 1 9 9 5 . W ybrane a spekty roz
woju Junkcji wypoczynkow ej w strefach podmiejskich trzech największych miast Polski: Warszawy, Łodzi i Kra kowa, „Turyzm”. t. 5, z. 1. s. 6 7 - 7 8 .
Ko t e r M ., 1 9 7 6 , Komentarz naukow y do cyklu prac na te mat: M orfogeneza wielkiego miasta na przykładzie Ło d z i Wyd. UŁ, Łódź.
Kowalczyk A., 1 9 9 4 , Geograficzno-społeczne problemy zjaw iska „drugich domów". Wydział Geografii i Stu diów Regionalnych UW, Warszawa.
Li s z e w s k i S., 1991, Osadnictwo turystyczne, „Problemy Turystyki", nr 1 /2 , s. 65-74.
LISZEWSKI S., 1995, Przestrzeń turystyczna, „Turyzm", t. 5, z. 2. s. 87-103.
Ma t c z a k A., 1981, Tereny wypoczynkow e w strefie pod miejskiej Ł odzi „ M i a s t o ” , nr 6, s . 9-14.
MATCZAK A., 1984, Próba wykorzystania analizy morfologicz nej do określenia funkcji wypoczynkowej osiedli w stre fie podmiejskiej Łodzi „Problemy Turystyki", nr 2, s. 93-
97.
Ma t c z a k A, 1985, Funkcja w ypoczynkow a strefy podmiej skiej Ł odzi „Acta Universitatis Lodziensis", Folia Geo graphica, nr 5, s. 229-312.
Ma t c z a kA., 1986, Budownictwo letniskowe w strefie p od miejskiej Ł odzi ..Acta Universitatis Lodziensis", Folia Geographica, nr 7, s. 137-166.
Ma t c z a k A., 1987, Próba określenia fu n k cji wypoczynko wej osiedli podmiejskich na przykładzie Kolunmy, .Acta Universitatis Lodziensis”, Turyzm. nr 3, s. 55-85. Ma t c z a k A., 1991, Przemiany przestrzenne wsi położo
nych w strefie podmiejskiej Łodzi na przykładzie rejonu Grotnik, .Acta Universitatis Lodziensis". Folia Geogra phica, nr 14, s. 33-46.
Śl iw iŃSKA-La d z ińSKA W., 1981, Urbanistyczne problemy domów w akacyjnych w Polsce, Warszawa.
WlLUŚ 1988, Rozwój przestrzenny, morfologia i fizjonomia osiedla letniskowego Jastrzębia Góra, A cta Universi tatis Lodziensis", Turyzm, nr 4, s. 97-125.
