A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA PHILOSGPHICA 3» 1985 ____
P e te r S c h u ttp e lz
O KILKU ASPEKTACH SAMOOCENY CZŁOWIEKA
Prowadzone w mlnlonycn l a t a p rzez etyków dy sk u sje na tem at w a rto ś c i do tyczy ły ta k ic h o g ó ln o filo z o ilc z n y c h k w e a tii, J a k : i s t o -t a , r o l a , geneza i przekazyw anie w a r-to ś c i. P rzy czy n iło s i ę to do r o z s z e rz e n ia i p o g łę b ie n ia n a sz e j wiedzy w t e j d z ie d z in ie . K siążka Koncepcje w a rto ś c i w s o c ja liz m ie stanow i podsumowanie d y s k u sj1.. J a k ie na te n tem at prowadzone były w Nid) i ZSRR z p o z y c ji różnych d y sc y p lin naukowych. U naoczniło to s ta n p o sia d a n e j Już w iedzy, я ta k ż e ujaw n iło o tw a rte problemy 1 sporne k w e stie .
Wszystko to etanow i d la e ty k i punkt w y jścia <Да d a lsz y c h do-cie k a ń . O gólnofilo z o ť ic z n e kw estie dotyczące i s t o t y , f u n k c ji czy m iejsca w a rto ś c i p o z o s ta ją co prawda n ad al a k tu a ln e , a le te r a z można i należy p rz y jrz e ć s i ę b l i ż e j s p e c y fic z n ie moralny» aspektom omawianej p ro b lem aty k i. Z w ie lo ś c i problemów, J a k ie a i ę t u naso- w oją, zamierzam wybrać problem samoocemy czło w iek a.
"W f i l o z o f i i m ark sisto w sk o -len in o w sk iej p rzez w artoś^ rozumie a ię zjaw isk a r z e c z y w is to ś c i, k tó re ze względu na o k re ślo n e oechy są d la podmiotu zn aczące. Zjaw iska o k r e ś la s i ę Jako w a rto ś c i, J e ś l i s łu ż ą one z a sp o k ajan iu p o trz e b , a więc są p o ży teczn e, J e ś l i w n ic h uprzedm iotow iły s i ę s p e c y fic z n ie lu d z k ie w łasn o ści o ra z J e ś l i z o s ta ły one o s ią g n ię tę w walce p e łn e j tru d u i p o św ięcen ia, 0 t y l e w a rto ś c i stanow ią r e l a c j ę podmiotowo-przedmiotową . Kogą one p rzejaw iać a ię Jako c e l , Jako coś realn eg o lu b możliwego, Jako zasado lu b id e a ł 3 ,
1 Werfcauffassungen im S o z ia lism u s, p r . z b i ó r , , B e rlin 1980, s , 11 1 i),
^ Tamże, в, 11 1 » , 1
Pojęciem w arto ści o p e ru je s i ę w Języku potocznym, a le czę-ściowo ta k ż e w l i t e r a t u r z e f il o z o f ic z n e j i e ty c z n e j w tro ja k im
. 4 s e n sie :
1. W o d n iesien iu do dóbr m a te ria ln y c h , ew en tu aln ie rzeczowych, o i l e są one niezbędne do ż y c ia albo są kosztow ne, albo u c i e le ś -n iają w artości sym bolicz-ne.
.
2. W o d n iesien iu do dowolnych przedmiotów d la lu d z i u ży tecz -nych i znuczących.
3. W o d n iesien iu do tych społecznych stosunków , składników sp ołeczn ej świadomości, zascd , Ideałów l t d . , k tó re aą d o n io s łe lub pożądane dla ioz*óju społeczeństw a, k ie s y , w zględnie je d n o a t- k i.
W szystkie t e zjaw isk a mają jak o cechę wspólną t o , że o k reślo n y , podmiot ( k la s a , je d n o s tk a ) p r z y p is u je Im podstawowe zn aczen ie dila sw ojej e g z y s te n c ji, że stanow ią one śro d k i zasp o k o je n ia je g o ша-* te r ia ln y c h i duchow o-kulturelnych p o trz e b , .
Człowiek ustosunkowuje s i ę do o taczająceg o " go św ia ta , do in -nych lu d z i,' do m ąterielnyca przedmiotów i z ja w isk , do poglądów, zasad oraz składników sp ołeczn ej świadomości, o cen ia J e .1 wyróżnia niek tóre ?■ fiicb Jako w a rto ści. Człowiek ustosunkow uje s i ę jednak również - i ui pojawia s i ę s p e c y fic z n ie etyczny a sp ek t ro z p a try -wanej problematyki - s t a l e do s ie b ie samego, do s ie b i e Jako oso-by, rosieu a on zdolność i p o trz e b ę w artościow ania n ie ty lk o in-nych lu d z i i rzeczy, a le również s ie b i e ssuwgo, W tym celu czyni własną osobę przedmiotem o b s e iw a c ji 1 oceny. W wyniku zachodzących wówczas różnorodnych prpcesów człow iek poznaje 1 przeżywa znacze-n ie własznacze-nego Ja l stw ierdzaj że Jako i s t o t a spo łeczna j.o siad a
również dla s ie b ie samego w arto ść . W takim związku mówi s i ę te ż cz ę sto o samoświadomości w łasn ej w artości.
Potrzeba oceny własnej osoby n ie j e s t sprawą indy w id ualn ą, le c z J e st sp o łeczn ie uwarunkowana. Wynika s praktycznych p o trz e b d z ia ła n ia , które zmuszają człow ieka do te g o , aby o c e n ia ł w łasne Z doinofci i m ożliw ości, moralne •kw alifik acje oraz motywy. E dru-g ie j «trony sankcje wymierzane p raez środowisko również zm uszają ł jo do te g o , any zastanaw iał s i ę nad swoim myśleniem i odczuwa-niem, nad celam i i skutkam i d z is ła » i* i had swoimi stosunkam i z
innymi ludźm i. Wyzwało to s z e re g psychicznych mechanizmów, 'k tó re,; p rz y c z y n ia ją s i ę do te g o , że człow iek ro zpo znaje s ie b ie i przeży-> wa w swoich różnorodnych sto su n k ach , o cen ie s ie b i e i doznaje w;,
związku z tym dumy albo wstydu. •
Etyka doty ch czas praw ie n ie badała tego asp ek tu w a rto ś c i, cho-c ia ż mamy tu do cho-c z y n ie n ia ze s p e cho-c y ficho-c z n ie moralnym zjaw iskiem .
P oczucie w arto ác i w łasnej osoby w yrasta ze stosunku Je d n o s tk i do s i e b i e sam ej. Stanowi ono zatem sp e c y fic z n ą podmiotowo-przed-miotową formę d i a le k ty k i , w k tó r e j w ystępują elem enty o c e n ia ją c o -- imperatywne. Przedmiotem oceny J e s t t u t a j własne j a w postaw ie i c z y n ie , m yśleniu, odczuwaniu, dążeniu i d z ia ła n iu , w poglądach m oralnych, c e la c h , motywach i t d . , ja k również w z d o ln o ściach i m ożliw ościach, aby c e le re a liz o w a ć . Podmiotem oceny J e s t sama Jed n o stk a. Jako m iara o c e n y s łu ż ą moralne a s p ir a c je je d n o s tk i, k tó re z a le ż ą od poziomu rozwoju świadomości m o raln ej, od te g o , w Jakim sto p n iu i w J a k ie j m ierze sp ołeczn e p o s tu la ty z o s ta ły przy-swojone i p rz e k s z ta łc o n e w o s o b is te maksymy d z ia ła n ia . W swyoh mo- ra ln y c h as p ir a c ja c h je d n o stk a id e n ty f ik u je s ię z określonym i wymo-gami moralnymi, k o n fro n tu je j e z własnymi m ożliw ościam i, zdolnoś-cia m i, celam i l t d , i wiąże J e z własnym w ysiłkiem w o li. Jed n o stk a w ystępuje w swych m oralnych e s p ir a c ja c h Jako podmiot wymagań, k tó
-re k ie r u je w stosunku do s ie b i e samej ja k o przedm iotu. Miaru sp eł-n ie eł-n ia ty c h a s p i r a c j i decyduje o w a rto ś c i, ja k ą jednostki) so b ie p r z y p is u je , a więc o wysokości samooceny.
W te n Sposób s t a j e s i ę ja s n e , że samoocena je d n o s tk i zależn a j e s t przede wszystkim od n astęp u jący ch czynników:
1) od moralnych a s p i r a c j i , k tó re wyznaczone są. przez poziom rozwoju świadomości m o raln ejj
2) od obiektywnych i subiektywnych m ożliw ości, zd o ln o śc-i,' s i ł y woli i t d , , aby realizow ać postaw ione so b ie c e l e .
3) od s to p n ia s p e łn ie n ia a s p i r a c j i dotyczących własnego d
zia-ł a n i a , c z y l i od stopnia* zgodności między tym, J a k i człow iek c h c ia łb y b y ć;a tym, j a k i fa k ty c z n ie J e Ł t, j a k i poziom moralny o s ią g n ą ł.
Samoocena człow ieka n ie j e s t wynikiem je d y n ie { a u t o r e f l e k s j i , czymś c zy sto subiektywnym. J e s t ta k samo ja k inne zjaw isk o indy-w id ualnej m o raln ości zdeterminoindy-wana s p o łe c z n ie , ma zatem t r e ś ć obiektyw ną. J e d n o s tk i w swej k o n f r o n ta c ji z otoczeniem * wchodzą ^ t a l e We wzajemne s to s u n k i. Dopiero w wyniku ty ch wzajemnych s to
-3unkdw, w społecznym k o n ta k c ie , J e d n o s tk i poznają s ie b i e wżajem- n ie . U w iadam iając so b ie c h a ra k te ry s ty c z n e cechy innych l u d z i, uśw iadam iają so b ie również w łasne, są w s ta n i e poznać t o , co ic h od innych o d różn ia i w te n sposób uświadomić so b ie własną indywi-d u aln o ść. Tak człow iek w k o n f r o n ta c ji z innymi zaczyna przyg lądać s i ę so b ie samemu, s ie b i e poznawać i o c e n ia ć . Stosunek do s ie b ie J e s t u zależn io ny od stosunków z innymi ludźm i. S to su n k i t e s ą zawsze h is to r y c z n ie konkretne i klasowo zdeterm inow ane. Człowiek p o znaje w n ic h n ie ty lk o własną p ozycję sp o łe c z n ą , a le te ż w artość sw ojej osoby d la innych. 0 t y l e w łaśn ie samoocena je d n o s tk i ma zawsze k o n k re tn ie h is to ry c z n ą t r e ś ć , J e s t świadomością w łasnej w a rto ś c i związaną z określonym czasem i z o k reślo n ą k la s ą .
Od danej J e d n o s tk i z a le ż y w dużej m ierze, w Jakim s to p n iu - p r z e k s z ta łc a ona społeczn e oczekiw ania w o s o b is te a s p ir a c je i do-konuje praw idłow ej samooceny. 0 t y l e w łaśn ie w a rto ść , Jaką so b ie Jed n o stk a p r z y p is u je , zaw iera w so b ie elem enty subiektyw ne. po-c z u po-c ie w łasn ej w a rto śpo-c i może odpowiadać rz e po-c z y w is te j w a rto ś po-c i oso-by, a le może te ż m niej lu b b a r d z ie j ód n ie j o db ieg ać. Zbyt n isk a samoocena w ystępuje z re g u ły wówczas, gdy Jed n o stk a ma bardzo wy-so k ie a s p i r a c j e , co prow adzi do b o le śn ie odozuwanych niepowodzeń. Uświadomienie so b ie ro z b ie ż n o ś c i między dążeniem a r e a l i z a c j ą pro-wadzi co prawda do zdrowego niezadow olenia z s i e b i e , co może wzma-gać w y s iłk i w kierunku p o d n ie s ie n ia własnego poziomu, a le nadm ier-ne a s p i r a c j e , k tó re ze względu na subiektyw ne 1 obiektyw ne warun-k i w o gó le n ie mogą być z re a liz o w a n e , prowadzą na d a ls z ą metę do niepew ności w podejmowaniu d e c y z ji i zachowaniu, do braku z a u fa n ia we własne s i ł y i m ożliw ości, do kompleksu n iż s z o ś c i.
Gdy a3 j?iracje są nazbyt skromne i Jed n o stk a o s ią g a swe c e le nazby t ła tw o , pojaw ia s i ę c z ę sto n ieu sp raw ie d liw io n e p rz e c e n ia n ie w łasn ej w a rto ś c i; człow iek s t a j e s i ę zarozum iały lu b zadufany.
Ważne J e s t , aby samoocena człow ieka w yrażała s i ę w Jed n o ści obiektywnych i subiektywnych aspektów . Samoocena ja k o indyw idual-ny wynik sam oanalizy musi być zawsze powiązana ze sp o łeczn ą icon-, t r o l ą , u zu p ełn ian a społecznym i sankcjam i i p rz e z t e sa n k c je kon-tro lo w an a . D opiero w społecznym k o n te k śc ie Je d n o stk a p o zn aje rz e -czy w istą w artość w łasnej osoby, dochodzi do w łaściw ej m iary w sa -moocenie, do k ry ty c z n e j postawy wobec w łasnych a s p i r a c j i 1
W uśw iadam ianiu so b ie w łasnej w a rto śc i wzajemnie u z u p e łn ia ją s i ę elem enty ra c jo n a ln e i em ocjonalne.
Racjonalnym czynnikicm J e s t sarcopoznanlg, u zy sk an ie wiedzy o s o b ie ), To umożliwia coraz le p sz e rozum ienie swojego m iejsca w ś w ię c ie , włesnych m oralnych o r i e n t a c j i w a rto ś c iu ją c y c h , a s p ir a -c j i , zamiarów, cech i sposobów p ostępow ania, at^o n mocnych i sła b y c h , p rag n ie ń i m ożliw ości, a tyra anmym d o jś c ie do zrozum ie-n ia w łasie-nej osoby. To w łącza m. in . ta k ie p ro cesy Jak sam oanali- za i sam okontrola. W wyniku ty c h procesów je d n o stk a zdobywa mniej lu b w ięcej Ja sn y , zgodny z rz e c z y w is to ś c ią , obraz samej siebie**. Obraz te n k s z t a ł t u j e s i ę w p ro c e s ie rozwoju osobowości Jako odbi-c i e społeodbi-cznyodbi-ch oodbi-czekiwań i iodbi-c h s p e łn ie n ie .
Jed n o stk a dochodzi wszakże do samooceny n ie ty lk o w wyniku proceeów ra c jo n a ln y c h . Odnosi s i ę zawsze również em ocjonalnie do w łasnej osoby, do swoich postaw i czynów. W te n sposób je d n o s t-ka n ie ty lk o poznaje swoją w a rto ść , a le dochodzi również do p rz e -ż y c ia w łasnej w a rto ś c i. T reść teg o p rz e ż y c ia w yrasta z subiekty*** nego stosunku do s i e b i e , do własnego " ja " w a sp ek cie domniemanej
7
w a rto śc i w łasn ej osoby d la społeczeństw a oraz d la s ie b i e . Tak człow iek do znaje s ie b ie w o d n ie s ie n iu do swoich wewnętrznych po-staw i zam ierzeń, sw ojej w oli d z ia ła n ia i m ożliw ości swoich o s ią g n ię ć , a ta k ż e do s td p n ia zgodności między swoim d ziałan iem a społecznym i wymogami. Odczuwa zadow olenie lu b niezadow olenie w stosunku do w łasnej osoby.
Samoocena j e s t zjaw iskiem bardzo złożonym. W asp ek cie moralnym decydują o n ie j n a s tę p u ją c e czy n n ik i:
1, Podstawy normatywne w p o s ta c i n o rp , z a s a d , w a r to ś c i, id e a
-łów. ■
2 . O sobnicze cechy danej osoby, ta k i e ja k c h a r a k te r , speaób postępow ania i Jego s k u tk i, uzyskane u zn an ie społecztas za względu na o s ią g n ię c ia i p ozycję sp o łecz n ą.
. P o r ,j J , l . T s c h e s n o k o w a , Das S elbstbew uO tsein
d e r P e r s ö n lic h k e it, [w ;] Zur P sy ch olog ie d e r P e r s ö n lic h k e it, re d , E. W, S c h a r o c h o w a , B a rlin 1976, s , 182,
^ P o r .: W örterbuch d e r P sy ch o lo g io , Lipsk 1076, s , 470 j Psy-ch o lo g isPsy-ch en G rundlagen d e r P e rs ö n lic h k e its e n tw ic k lu n g im pädago-g isc h e n P rozeß, B e rlin 197?» a . 23.
3 . Poziom rozwoju J e d n o s tk i i ugruntow ania na nim z d o ln o śc i do adekw atnej oceny w łasnej w artości*
Samoocena J e d n o s tk i p rzejaw ia s i ę w całym j e j sp osobie ry c i э. Ma ona decydujący wpływ na ogólne zachow anie, na c e le i zam iary, na ro d zaj podejmowanych d z ia ła ń . S ta je się* to wyraźne, gdy so b ie uświadomić, że samoocena p rz e ja w ia s i ę w p o s ta c i z a u fa n ia do s i e -b ie , szacunku d la s i e b i e , poczucia pewności lu b niepew ności. Pewność s ie b ie prow adzi do z a u fa n ia we w łasne s i ł y , zd o ln o ści i m ożliw ości. Z aufan ie w yrasta z pozytywnej oceny p rzy porównaniu domniemanych subiektywnych m ożliw ości z je d n e j stro n y a wymagania-mi, z Jakim i s i ę spotyka z d r u g ie j. Przy w ysokiej samoocenie pa-t r z ą c w p rz y s z ło ś ć człow iek spodziewa s i ę sp rz y ja ją c y c h mu oko-l i c z n o ś c i , w k tó ry ch b ęd zie zdooko-lny bez większego tru d u s p ro s ta ć oczekiwaniom.
Zdrowe z a u fa n ie do s ie b i e stanow i ważny bo.dziec subiektyw ny. Ważne J e a t , aby staw iać so b ie wysokie c e le 1 Je re a liz o w a ć , raobi«, lizow ać w szystk ie s i ł y i walczyć o dobro, poczuwać a ię do spo-łe c z n e j odpo w ied zialn o ści i wbrew zewnętrznym -przeciw nościom iś ć naprzód na drodze uznanej za w łaściw ą. N atom iast n isk a samoocena w p o s ta c i braku w iary we w łasne m ożliw ości prow adzi z reg u ły do sp a ra liż o w a n ia aktyw ności człow ieka. Przyczyną może tu być błędna ocena własnego postępow ania, p o w tarza jące s i ę niepow odzenie, Jak również c z ę s te staw an ie p rzed nowymi i trudnym i zadaniam i. Srak pewności s ie b ie wyraża s i ę m, In . w ta k ic h zachow aniach, Jaks u n i-k an ie trudności i w szeli-kiego ryzyi-ka, n ie d o sta te c z n a zdolność do reprezentowania własnego stan o w isk a, wahanie s i ę p rzed podjęciem :y z j i, biak w ytrw ałości i niezdecydow anie w walce (ch o d zi o walkę o wysokie w a rto śc i m oralne, przeciw ko błędom i niedoskona- ło ś c lc o i). Trzeba przy tyu. paraiętać, że Jed n o stk a zdolna J e s t częściowo ukryć swoją niepewność ze т а з Ц samozadowolenia czy chłodu uczuciowego, a w n ie k tó ry c h s y tu a c ja c h p rzez zachowanie nadw rażliw e lub agresywne. Walczyć z tym można s k u te c z n ie , uzy-s k u ją c od kolektyw u poi..;*c w p o uzy-s ta c i k o re k ty w łauzy-snej uzy-samooceny, a ta k ż e p rzez k o n tro lę wł isnych uczuć i o p ie ra n ie s i ę na s i l e swegc?
rozumu. •
Затоосепз J e d n o s tk i stanow i n ie ro z erw a ln ą c a ło ść teg o co ra-c jo n a ln e z tym, ra-co em ora-cjonalne, aamopoznania i w artościow ania-. Ś c iś le b io rą c żadna z ty c h s tr o n n ie i s t n i e j e Md la s i e b i e " , w spo-* sób izolow any, le c z we wzajemnym pow iązaniu. Jedno w j a k i e j ś
m ierze zaw iera s i ę w drugim; są to zjaw isk a wzajemnie s i e -b ie u z u p e łn ia ją c e .
W t e j n ie ro z e rw a ln e j je d n o ś c i poznania i w artościow ania s o c ja -lis ty c z n a samoocena J e s t d o n io s ła zarówno d la je d n o s tk i, Jak i d la społeczeństw a* Jed n o stk a s t a j e u ię świadome swojego m iejsca w s tr u k tu r z e sp o łecz n ej i w ynikających s tą d dla ni(>j zadań, s t a j e
3i ę świadoma swoich s i ł , z d o ln o śc i i m ożliw ości, swoich moralnych
a s p ir a c ji, w a rto śc i sw ojej osoby, swojego d z ia ła n ia d la sp o łe -czeństw a, d la innych lu d z i i d la s ie b ie sam ej, s t a j e s i ę świadoma sw ojej o d p o w ied zialn o ści. Mając ro z w in ię tą s o c ja lis ty c z n ą świado-mość w łasnej w a rto ś c i je d n o stk a porównuje w łasne a s p ir a c je z tym i, ja k ie ma społeczeństw o. Uświadomienie so b ie n iezg o d n o ści w t e j d z ie d z in ie połączone z dążeniem , oby s ta ć si<; kimś b a r d z ie j war*, tościowym d la s ie b i e i spo łeczeń stw a, s t a j e s i ę decydującą s i ł ą napędową wtosnego rozwoju społeoznego i d z i a ła n i a . Adekwatna świa-domość w łasnej w a rto śc i czy n i Jed n o stk ę zd aln ą do te g o , «by s t a -wiać so b ie wysokie zad an ia i j e realizow ać, aktywizować swoje za-chowanie w in t e r e s ie ogólnospołecznym, ro zw ijać swoje ta le n ty d la ogólnego uobra i ôobra włauneJ osoby, Przez twórczą aktywność do-chodzi człow iek do sa m o rea liza cji, moralnego arcopotw ierdzenia i udoskonalenia. T echnische Hochschule Ка rl-M a r /.-S t o d t S ek tio n Marxismus-Leninismus P eter Schuttpelz О НЕОКОЯЬКИХ АСПЕКТАХ САКХЩКНИВАНЙЯ ЧЕЛОВЕКА Целью работы является дискуссия одного иа основных моральных аспектов проблематики этичных ценностей: вопросы самооценки чело-века. Статья начинается о короткого обсуждения различных способов иоаиманкя ценности, после чего автор говорит об основных пробле-мах поддавая их дальнейшему обсуждению. Прйдстпелена экспликация понятия самооценки человека и свя-занных с ним дел с особым учётом творческой активности, благода-ря которой человек самореализуется, морально утверждается и совср- а<истeyeтая.
