Grzegorz, Maksymilian
"Kronika Piotra z Dusburga",
Marzena Pollakówna,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1968 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 607-609
R
E
C
E
N
Z
J
E
I
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
M a rz e n a P o l l a k ó w n a , K r o n ik a P io tra z D u sb u rg a , W ro c ła w W a rs z a w a -- K ra k ó w 1968, ss. 229, I n s t y t u t H is to r ii P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k . Z a k ła d N a ro d o w y im ie n ia O sso liń sk ic h — W y d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k .
B a d a n ia n a d h is to rio g r a f ią p ru s k ą w z b o g a c iły się o jeszcze je d n o c e n n e o p ra c o w a n ie , k tó re g o p rz e d m io te m s ta ł a się z n a n a p o w sz e c h n ie m e d ie w isto m K r o n ik a P io
tr a z D u sb u rg a . Co w a ż n ie js z e , s tu d iu m a n a lity c z n e o K ro n ic e D u sb u r g a je s t g r u n
to w n ą ro z p ra w ą , w k tó r e j a m b ic ją a u to r k i b y ło ja k n a jw s z e c h s tro n n ie js z e u ja w n ie n ie p o w ią z a ń m ię d z y t ą K r o n ik ą a p o p rz e d z a ją c ą ją h is to rio g r a f ią p ru s k ą , d z ię k i cze m u w y ra ź n ie u k a z a n o n a w a r s tw ie n ia f ilia c y jn e is tn ie ją c e w ty m u rz ę d o w y m te k śc ie h is to rio g r a f ic z n y m Z a k o n u . P o d s ta w ę do o p ra c o w a n ia te m a tu s ta n o w iły w z a s a d z ie m a te r ia ły d ru k o w an e- z n a jd u ją c e się w t a k ic h w y d a w n ic tw a c h , ja k S c r ip to r e s r e r u m P r u s sic a r u m i in n e , a ta k ż e o b s z e rn a l i t e r a t u r a n a u k o w a . S tu d iu m M a rz e n y P o l l a k ó w n y n a d f ilia c ja m i i w ia ry g o d n o ś c ią K r o n ik i D u sb u rg a o b e jm u je 14 ro z d z ia łó w p o p rz e d z o n y c h s ło w a m i od a u to r k i i w p ro w a d z e n ie m . K o ń c zy p ra c ę Z a m k n ię c ie , in d e k s y a u to ró w , n a z w o so b o w y ch i m ie js c o w y c h . W e w p ro w a d z e n iu p rz e d s ta w iła a u to r k a s ta n b a d a ń n a d h is to rio g r a f ią p r u s k ą w n a u c e p o ls k ie j i n ie m ie c k ie j o ra z zw ięź le p o in fo r m o w a ła o s a m e j K ro n ic e D u s
b u rg a , o je j a d re s ie , o c e la c h o ra z c zę ściac h , z k tó r y c h się s k ła d a .
W ro z d z ia le I a u to r k a p o d ję ła p r ó b ę p rz e d s ta w ie n ia n a js ta r s z y c h ź ró d e ł o p o w s ta n iu Z a k o n u N ie m ie ck ie g o i o k re ś le n ia ic h s to s u n k u do K r o n ik i D u sb u rg a . W ro z d z ia ła c h I I , I I I i IV z a j ę ła się s p ra w ą c h a r a k t e r u s p o k re w n ie n ia R e la c ji H e n
r y k a z H o h e n lo h e, H a rtm a n a z H e ld r u n g e n i T r a n sla c ji Ś w i ę t e j B a r b a r y . J e j z d a
n ie m w y k lu c z o n e , a b y R e la c ja H e n r y k a z H o h e n lo h e m o g ła b y 6 e k sc e rp te m K r o n ik i
D u sb u rg a . P rz e c iw n ie , w ła ś n ie D u sb u rg w z ią ł R e la c ję H e n r y k a z H o h e n lo h e w p e w
n y c h p a r tia c h za p o d s ta w ę s w e j K r o n ik i. D u s b u r g z e tk n ą ł się z o ry g in a ln ą w e rs j ą R e la c ji, k tó r a w d o d a tk u , j a k są d z i M a r z e n a P o lla k ó w n a , z o sta ła s p is a n a w ję z y k u n ie m ie c k im (ss. 52— 54). Co s ię zaś ty c z y R e la c ji H a rtm a n a , a u to r k a id ą c za s ta r s z ą l i t e r a t u r ą n ie m ie c k ą i w ła s n y m i b a d a n i a m i u z n a je ją ta k ż e z a je d n o ze ź ró d e ł
K r o n ik i D u sb u rg a . N a to m ia s t w T r a n s la c ji ś w ię te j B a r b a r y d o p a tr u je się f r a g m e n
tó w p o w s ta ły c h n a p o d s ta w ie K r o n ik i D u sb u rg a . W ro z d z ia le V z a ję ła się ro d z a je m p o k re w ie ń s tw a m ię d z y D u sb u rg ie m a K r o n ik ą o liw s k ą , u z n a ją c że t a o s ta t n ia jest. e k s c e rp te m o p a rty m n a tr a d y c ji Z a k o n u N ie m ie ck ie g o , z a w a rty m w K ro n ic e D u s b u rg a i J e ro sch in a . O b sz e rn y ro z d z ia ł V I t r a k t u j e o w z a je m n y c h p o w ią z a n ia c h m ię d z y R o c z n ik a m i p r u s k im i a D u sb u rg ie m . P r z e d m io te m ro z w a ż a ń w ro z d z ia le V II s ta ł a się k w e s tia t a k z w an e g o w y k a z u w ie lk ic h m is trz ó w , k tó r ą a u to r k a u ję ła w k o n te k ś c ie p o w ią z ań K r o n ik i D u sb u r g a z i n n y m i p rz e k a z a m i. R o z p a tr u ją c w ro z d z ia le V III z a g a d n ie n ie w y k o rz y s ta n ia d o k u m e n tó w p rz e z D u sb u r g a , a u to r k a p o tw ie rd z iła z n a n e f a k ty z w c z e ś n ie jsz y c h b a d a ń , a k c e n tu ją c z ap o ż y c z an ie p rz e z k r o n ik a r z a ta k ż e s ty lu d o k u m e n tó w w y s ta w ia n y c h p rz e z k a n c e la rię p a p ie s k ą .
«08 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
t r a d y c j i i a u to p s j i D u s b u rg a . Z a g a d n ie n ie to j e s t t a k w a ż n e d la te g o , że w zasa d zie fa k to g ra fi a , ja k ą p o d a je D u s b u rg w c z te re c h w y p a d k a c h , do je d n e g o n ie p o s ia d a o b e c n ie p o tw ie rd z e n ia w ź ró d ła c h h is to rio g r a f ic z n y c h a n i d o k u m e n to w y c h i m a b e z c e n n ą w a rto ś ć ź ró d ła w y łączn eg o . S tą d n ie sły c h a n ie w a ż n y m p ro b le m e m b y ło u s ta l e n ie w ia ry g o d n o ś c i in fo r m a c ji D u s b u r g a i ic h p o c h o d z e n ia . M a r z e n a P o lla k ó w n a p ro b le m te n p o d ję ła i w z n a c z n e j m ie rz e ro z s trz y g n ę ła , d a ją c h is to ry k o m do r ę k i w a ż k ie a rg u m e n ty .
W ro z d z ia le X z a s y g n a liz o w a n o tło te o lo g ic z n e K ro n ik i i je j a sp e k ty m o r a liz a to r sk ie. U b o czn y m w ą tk o m K r o n ik i p o św ięc o n o r o z d z ia ł X I. Is to tn e d la K r o n ik i tło p o li ty c z n e s ta ło się p rz e d m io te m a n a liz y w ro z d z ia le X I I. Z a g a d n ie n ie p rz e z n a c z e n ia
K r o n ik i i je j a d re s u o m ó w io n o w ro z d z ia le X I I I . R o zd z ia ł X IV w re sz c ie z o sta ł p o
św ię c o n y w c ało ści o so b ie a u to r a K r o n ik i — D u sb u rg o w i. W Z a m k n ię c i u z re k a p i tu - lo w a ła P o lla k ó w n a p o d s ta w o w e w y n ik i s w e j p r a c y o ra z w y s u n ę ła k ilk a c e n n y c h p o s tu la tó w b a d a w c z y c h d o ty c z ąc y c h s p ra w n a jp iln ie js z y c h z p u n k tu w id z e n ia p o trz e b s tu d ió w n a d h is to rio g r a f ią p r u s k ą .
N ie u jm u ją c n ic z d o n io sło śc i p o d ję te g o te m a tu , n a le ż y je d n a k p o d k re ś lić p e w n e , w p ra w d z ie m n ie j is to tn e m a n k a m e n ty o m a w ia n e g o d z ie ła. Z a c z n ijm y o d s p ra w z ew n ę trz n y c h p u b lik a c ji, k tó r e w p e w n y m s to p n iu r a ż ą c z y te ln ik a , c h o ć b y n a jm n ie j n ie o b n iż a ją m e ry to ry c z n e j w a r to ś c i p ra c y . C z y te ln ik a u d e r z a j ą u s te r k i g ra m a ty c z n e i in n e , b ę d ą c e re z u lta te m n ie z b y t d o k ła d n e j re d a k c j i, k tó r e p o ja w ia ją się m ię d z y in n y m i n a s tro n a c h 120, 196 i 203. R e f le k s je b u d z ą ta k ż e n ie k tó r e k w e s tie m e r y to ry c z n e, m im o w id o c zn e g o w y s iłk u a u to r k i i je j w sz e c h stro n n o śc i. N a k o rz y ść a u to r k i p rz e m a w ia w p ra w d z ie szczeg ó ło w e u w z g lę d n ie n ie w sz e lk ic h m o ż liw y c h p ru s k ic h p rz e k a z ó w h is to rio g ra fic z n y c h , a le n ie z m ie n ia to o s ta te c z n ie f a k tu p o m in ię c ia t r a d y c ji p o ls k ie j o p o c z ą tk a c h Z a k o n u n a z ie m i c h e łm iń sk ie j, zw łaszcza, że t a o s ta t n ia łą c zy się w y ra ź n ie z d a n y m i D u sb u rg a . M am t u n a m y ś li w z m ia n k i o V o g e lsa n g u i R y b itw ie p rz e k a z a n e n a m w p ro to k o ła c h z p ro c e su p o ls k o -k rz y ż a c k ie g o z 1339 r. k tó re p o tw ie rd z a ją w z a sa d z ie K r o n ik ę D u sb u r g a w p a r tia c h d o ty c z ąc y c h p ie rw sz y c h u m o c n ie ń k rz y ż a c k ic h n a z ie m iac h p o ls k ic h , o d d a n y c h Z a k o n o w i w fo rm ie u p o s a ż e n ia p rz e z K o n ra d a M azo w ieck ieg o , a je d n o c z e ś n ie p o s z e rz a ją o n o w e e le m e n ty , p o z w a la ją c — j a k się w y d a je — w y s u n ą ć w n io s k i o je j o d rę b n o ś c i i sam o d z ie ln o ści. U sto su n k o w a n ie s ię a u to r k i do te j tr a d y c ji m o g ło b y w n ie ść n o w e c e n n e e le m e n ty do p ra w ie le g e n d a r n y c h p o c z ą tk ó w Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o n a z ie m iac h p o ls k ic h . T a k ie w ła ś n ie p rz e k o n a n ie w y ra z ił w 1933 r . K a ro l G ó r s k i w z b io ro w e j m o n o g ra fii T o r u n i a 2. I n n ą u w a g ą d y s k u s y jn ą p o z o s ta je k w e s tia p o w ią z a ń , n ie k o n ie c z n ie b e z p o ś re d n ic h , a u to ró w k ro n ik z k a n c e la ria m i p ru s k im i. M a rz e n a P o lla k ó w n a w p ra w d z ie , p o d o b n ie ja k n ie k tó rz y a u to rz y n ie m ie c c y , f a k ty t e d o s trz e g a , a le m im o to n ie d o ść w y s ta r c z a ją c o je d o c en ia. Z n a n e je j są p o z y cje z z a k re s u ro z w o ju s to s u n k ó w k a n c e la r y jn y c h w P r u s a c h , z a jm u je się n a w e t k w e s tią a rc h iw u m la n d m is trz ó w , k tó re m ia ło się z n a jd o w a ć n a te re n ie E lb lą g a lu b K w id z y n a i n ie o b ca je s t je j p r a c a E ric h a W e i s e g o o k a n c e la rii s a m b ijs k ie j, a le w ła ś n ie te k w e s tie t r a k t u j e p o b ie ż n ie. A u to r k a n ie w y k o rz y s ta ła w p e łn i l i t e r a t u r y o k a n c e la r ii w ie lk ic h m is trz ó w w M a lb o rk u (ta k z w a n e j k a n c e la r ii o so b iste j w ie lk ic h m is trz ó w ) w czasie r z ą d ó w w ie lk ic h m i strz ó w W e r n e r a v o n O rs e ln (1324— 1330) i L u t r a b ru n s z w ic k ie g o (1331— 1335). P o n a d to a u to r k a u w z g lę d n ia ty lk o n ie k tó re p ra c e d o ty c z ąc a a rc h iw u m w ie lk ic h m is trz ó w o ra z
1 b i t e s ac r e s g e sta e in te r P o lo n o s o r d in e m q u e c ru c ife r o r u m , t. 1, P o s n a n ie 1890, ss. 253, 304.
2 P o r. K . G ó r s k i , H isto ria p o lity c z n a T o r u n ia do 1793, D z ieje T o ru n ia , p ra c a z b io ro w a p o d re d . K . T y m i e n i e c k i e g o , T o ru ń 1933, s. 36, p rz y p . 7.
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 609 stu d ió w n a d s to so w a n ie m ję z y k a n ie m ie c k ie g o i ła c iń sk ie g o w k a n c e la r ii Z a k o n u . R ó w n ież s p ra w a o rg a n iz o w a n ia się k a n c e la rii w ie lk ic h m is trz ó w n ie je s t d o s ta te c z n ie p o g łę b io n a , m im o w y k a z a n ia się z n a jo m o śc ią p r a c y E r ic h a W eisego. T e n w ła ś n ie a u t o r d a je k ilk a c e n n y c h w n io s k ó w n a t e m a t p rz e p ły w u w y so k o k w a lifik o w a n e g o p e rs o n e lu k a n c e la ry jn e g o z k a n c e la rii b is k u p s tw a s a m b ijsk ie g o do k a n c e la r ii w ie l k ic h m is trz ó w o ra z p o c h o d z e n ia w y so k o k w a lifik o w a n e j k a d r y k a n c e la r y jn e j, co m ia ło b y z a p e w n e p o w a ż n e z n a c z e n ie p rz y u s ta l a n iu p o c h o d z e n ia a u to ró w k ro n ik , w ty m i D u sb u rg a . U d e rz a ją c e je s t p rz e c ie ż , że D u sb u rg pisze w P r u s a c h w ła ś n ie w ó w c z a s, g d y d z ia ła ła s p ra w n ie z o rg a n iz o w a n a k a n c e la r ia . P o d o b n ie m a się s p ra w a n a S a m b ii, g d zie p o w sta ł u tw ó r p o d ty tu łe m C a n o n ic i S a m b ie n sis e p ito m e g e s to r u m
P r u s s ie . W y d a je się, że n ie m o ż n a p o m ija ć k w e s tii w y s tę p u ją c y c h w czasie ró w n o
c ze śn ie z d z ia ła ln o ś c ią D u s b u rg a . N a p rz y k ła d a u to r k a s k ło n n a je s t p rz y ją ć , że D u s b u r g b y ł k a p e la n e m w ie lk ie g o m is trz a W e r n e r a v o n O rs e ln , a je d n o c z e ś n ie n ie d o s trz e g a , że z fu n k c ją tą łą c zy ło się n ie ja k o a u to m a ty c z n ie s p ra w o w a n ie k ie ro w n ic tw a n a d k a n c e la r ią 3.
U w a g i te, często d y s k u sy jn e , n ie o b n iż a ją d o ro b k u a u to rk i, k tó ry u z n a ć n a le ży •za z asa d n ic zy , ty m b a rd z ie j że d o ty c z y d z ie d zin y w ie d z y n ie s ły c h a n ie w a ż n e j z p u n k t u w id z e n ia d a lsz y c h b a d a ń n a d d z ie ja m i P r u s *.
M a k s y m ilia n G rze g o rz
S tu d ia W a rm iń s k ie , t. 6, W a rm iń s k ie W y d a w n ic tw o D ie ce z ja ln e, O lsz ty n 1969, ss. 638.
J a k zaz w y c za j, ró w n ie ż p o n iższe o m ó w ie n ie o g ra n ic z y się je d y n ie do ty c h ro z p r a w i m a te ria łó w , k tó r e b e z p o ś re d n io lu b p o ś re d n io d o ty c z ą d z ie jó w W a rm ii i M a zu r. T rz e b a n a w s tę p ie z azn aczy ć, że k a ż d y k o le jn y to m „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ” p rz y n o s i m a te r ia ły z a c ie ś n ia ją c e się c o ra z b a rd z ie j — co z re sz tą w y n ik a z c h a r a k t e r u te g o ro c z n ik a — do te m a ty k i r e lig ijn e j. Z a z n a c z a się to szc z eg ó ln ie w o m a w ia n y m to m ie . P rz y ty m a u to rz y c o ra z częściej s ię g a ją w g łą b b a d a n e j te m a ty k i, s k u p ia ją c się n a w ą s k ic h w y c in k a c h cza so w y ch , lu b te ż n a je d n y m ty lk o z a g a d n ie n iu , s ta r a j ą c s ię za to u k a z a ć je w e w sz y s tk ic h m o ż liw y c h a s p e k ta c h . A r ty k u ł b p a J a n a O b ł ą k a , p t. Z ż y c ia e u c h a r y s ty c z n e g o n a W a r m ii w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u o tw ie ra d z ia ł „ R o z p ra w y ” . W o p a rc iu o m a te r ia ły A rc h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k ie j w O lsz ty n ie , a zw łasz cz a a k t a w iz y ta c ji k a n o n ic z n y c h p a r a f ii n a W a rm ii z l a t 1565— 1572 i 1597— 1598 o ra z opis b is k u p s tw a w a rm iń s k ie g o M a rc in a K r o m e ra z 1583 r., a u to r u k a z u je w p ły w re f o r m a c ji n a ży cie re lig ijn e n a W a rm ii o r a z p ró b y p o d e jm o w a n e p rz e z k a r d y n a ła S ta n is ła w a H o z ju sz a i b is k u p a M a rc in a K r o m e ra , z m ie rz a ją c e do o d ro d z e n ia ży cia r e lig ijn e g o n a ty m te re n ie . B y ła to a k c ja w ie lo k ie ru n k o w a . N ie g a rd z o n o w n ie j, ja k z w y k le w ó w c ze sn y ch c zasach , n a w e t n a c isk ie m a d m in is tra c y jn y m . D o w o d em n a to m oże b y ć, s c h a ra k te ry z o w a n y sze ro k o p rz e z a u to ra , e d y k t, w y d a n y p rz e z b is k u p a M a rc in a K r o m e r a 23 lu te g o 1570 r., u s t a n a w ia j ą c y su ro w e k a ry d la ty c h w ie rn y c h , k tó rz y u c h y la li się o d u d z ia łu w n a b o ż e ń s tw a c h . P o n ie w a ż zaś e d y k t ogło szo n y z o sta ł p rz e z K r o m e r a ja k o b is k u p a w a r 3 R. G r i e s e r , D as ä lte s te R e g is te r d e r H o c h m e is te r k a n z le i d es D e u tsc h e n O r
d e n s, M itte ilu n g e n des ö s te r r e ic h is c h e n I n s titu ts f ü r G e sc h ic h tsfo rs c h u n g , B d. 44,
1930, ss. 420, 421; K . F o r s t r e u t e r , Z u r F ra g e d e r R e g is te r fü h r u n g in d e r z e n tr a
le n D e u ts c h o r d e n s k a n z le i, A rc h iv a lis c h e Z e its c h rif t, B d. 52, 1956, s. 50; H . K o e p -
p e n, D ie B e r ic h te d e r G e n e r a lp r o k u r a to r e n d e s D e u tsc h e n O rd e n s a n d e r K u rie , B d . 2, G ö ttin g e n 1960, s. 37.
* O p ró cz n in ie js z e j re c e n z ji, w n r 2/1971 „ K o m u n ik a tó w ” o p u b lik u je m y o b s z e rn y a r t y k u ł re c e n z y jn y p rz y g o to w a n y p rz e z p ro f. G e r a r d a L a b u d ę . (R ed.).
