"Niemiecka działalność wywiadowcza na Pomorzu 1920-1933", Henryk Kopczyk, Gdańsk 1970 : [recenzja]

Lietz, Zygmunt

"Niemiecka działalność

wywiadowcza na Pomorzu

1920-1933", Henryk Kopczyk, Gdańsk

1970 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 367-369

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 367

w orn te r r o r u h itle ro w s k ie g o w o b e c c zło n k ó w S P D w P r u s a c h W sc h o d n ic h , je d n o ­ c ze śn ie je d n a k ,p o m ija z u p e łn y m m ilc z e n ie m o fia ry , ja k ie p o n io s ła w ty m c zasie w sc h ó d ,n io p ru sk a o rg a n iz a c ja K PD .

R e a s u m u ją c s tw ie rd z ić n a le ż y , że p r a c a W. M a tu lla , m im o d o ść b o g a te j n a p ie rw s z y (rzut o k a f a k to g r a fii, d a je n a m w y p a c z o n y i c z ą s tk o w y o b ra z d z ie jó w n ie ty lk o r u c h u ro b o tn ic z e g o w P r u s a c h W sc h o d n ic h , a le i w s c h o d n io p ru s k ie j s o c ja ld e ­ m o k ra c ji. K a z im ie r z W a jd a H e n ry k K o p c z y k , N ie m ie c k a d zia ła ln o ść w y w ia d o w c z a n a P o m o r zu 1920— 1933, W y d a w n ic tw o M o rsk ie, G d a ń s k 1970, ss. 295. P r a c a H e n ry k a K o p c z y k a m a c h a r a k t e r p io n ie rs k i, d o ty c h c z a s b o w ie m u k a ­ z u ją c e się d z ie ła p o św ięc o n e s to su n k o m b i la te r a ln y m p o ls k o -n ie m ie c k im w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m lu b ró ż n o ro d n e j d z ia ła ln o ś c i m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j w P o lsc e, p o ­ m ija ły a k c ję sz p ie g o w s k ą . P o d w z g lęd e m c h ro n o lo g ic z n y m k s ią ż k a o b e jm u je o k re s od sty c z n ia 1920 do k o ń c a 1933 r. W b re w ty tu ło w i a u t o r n a k r e ś li ł ro lę ró ż n y c h w y ­ w ia d ó w n ie ty lk o n a P o m o rz u , lecz ta k ż e częścio w o w W ielk o p o lsce, a n a w e t i w P r u ­ s a c h W sc h o d n ic h , p rz e z co u k a z a ł p o d ję tą p r o b le m a ty k ę n a s z e rs z y m tle.

W e w stę p ie a u to r s c h a r a k te ry z o w a ł p o d s ta w ę ź ró d ło w ą , g łó w n ie p o ls k ą i n ie z b y t b o g a tą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu . N ie ste ty , ź ró d ła n ie m ie c k ie są n a ogół n ie d o s tę p n e d la b a d a c z y p o lsk ic h .

W o p a rc iu o l i t e r a t u r ę u z u p e łn io n ą częścio w o ź ró d ła m i o m ó w ił H . K o p c zy k ro lę m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j p o d w z g lę d e m je j lic z eb n o śc i, p r ę ż n o ś c i e k o n o m ic z n e j, c h a ­ r a k te r y z u ją c je d n o c z e ś n ie fo r m y je j d z ia ła ln o ś c i p ro p a g a n d o w e j. A u to r u k a z a ł r o z ­ w ó j te j m n ie js z o ś c i aż p o o tw a r te w y s tą p ie n ia irr e d e n ty s ty c z n e w 1928 r. J e ż e li c h o ­ dzi o F u n d a c ję N ie m ie c k ą (D e u tsc h e S tiftu n g ) d o d a jm y , że b y ła o n a je d n ą ze 105 o rg a n iz a c ji is tn ie ją c y c h w 1920 r., a p o d p o rz ą d k o w a n y c h Z w ią z k o w i O b ro n y N ie m ­ c zyzny n a P o g ra n ic z u i Z a g ra n ic ą (s. 68). D ru g i ro z d z ia ł d o ty c z y ś c iś le w y w ia d o w c z e j d z ia ła ln o ś c i n ie m ie c k ie j n a o m a ­ w ia n y m te re n ie w la ta c h 1920— 1926. P r z e d s ta w ił w n im a u to r szp ie g o stw o w o js k lą d o w y c h p ro w a d z o n e p rz e z A b w e h r ę , w y w ia d p o lic y jn y p o d p o rz ą d k o w a n y M in is t e r­ s tw u S p r a w W e w n ę trz n y c h i a n a lo g ic z n ą d z ia ła ln o ś ć ró ż n y c h o rg a n iz a c ji sp o łec z ­ n y c h i p a ra m ilita rn y c h . D o o rg a n iz a c ji t r u d n i ą c y c h s ię w y w ia d e m n a le ż a ła ta k ż e W sc h o d n io n ie m ie c k a S łu ż b a O jc zy z n y ( O s td e u tsc h e r H e im a td ie n s t). W o k re s ie p l e ­ b is c y tu n a P o w iś lu i P o m o rz u w ra m a c h H e im a td ie n s tu w y s tę p o w a ł m .in . m j r R. W a g n e r s k a z a n y za s zp ie g o stw o p rz e z s ą d p o lsk i. P o d o b n e z a d a n ia szp ie g o w sk ie w o b e c P o ls k i i m n ie js z o ś c i p o ls k ie j w y p e łn ia ło k ie ro w n ic tw o o k rę g o w e te j o r g a n i­ z a c ji w O ls z ty n ie b A u to r o m ó w ił r ó w n ie ż a n ty p o ls k i c h a r a k t e r w s c h o d n io p ru sk ie g o z w ią z k u S ta h lh e lm , k tó r y z rz e s z a ł 200 ty s ię c y czło n k ó w , p o d k ie ro w n ic tw e m b y łeg o l a n d r a t a sztu m sk ie g o , k a p ita n a re z e r w y A u e rs a (s. 87), o ra z Z w ią z e k b y ły c h w o js k o ­ w y c h , s k u p ia ją c y w p o n a d 700 o rg a n iz a c ja c h 80 ty s ię c y c zło n k ó w . I n te r e s u ją c e w o d ­ n ie sie n iu do n aszeg o re g io n u są in f o r m a c je o ro li S c h u tz p o liz e i (S c h u p o ) w O lsz ty n ie i O stró d z ie i g r u p p o lic y jn y c h w M a lb o r k u , S z tu m ie , K w id z y n ie , S u sz u i Iła w ie , k tó r y c h d z ia ła ln o ś ć s k ie r o w a n a b y ła p rz e c iw k o P o m o rz u . W u z u p e łn ie n iu m o ż n a d o ­ d ać, że a n a lo g ic z n ą ro lę s p e łn ia ła p o lic ja g r a n ic z n a i S c h u p o n a M a z u ra c h , p r o w a ­ d z ąc n a M az o w sz u i P o d la s iu 'tak z w a n y p ł y tk i w y w ia d , d o k tó re g o w y k o rz y sty w a n o k u p c ó w w ę d ro w n y c h , p r z e m y tn ik ó w i sw o ich lu d z i w p o ls k ic h p o s te r u n k a c h g r a ­ n ic z n y c h 2. In te r e s u ją c e są te ż w z m ia n k i o p o s ia d a n iu „ w ty c z e k ” w p o ls k ic h p la c ó w ­ k a c h m ię d z y in n y m i i w K ró le w c u . W t e j s y tu a c ji n ie tr u d n o się d o m y śle ć , że w y ­ w ia d n ie m ie c k i m ia ł r o z p ra c o w a n ą k a d r ę k ie ro w n ic z ą r u c h u p o lsk ie g o w P r u s a c h W sc h o d n ic h , n a s k u te k czego u d a w a ło się N ie m c o m w p ły w a ć n a u s u w a n ie lu d z i n ie ­ w y g o d n y c h , a p o d s u w a n ie sw o ic h z a u fa n y c h , j a k n a p rz y k ła d r e n e g a t a R o b e rta M a c h ta . A u to r p rz e d s ta w ił z a s łu g ę s łu ż b y in fo r m a c y jn e j K o m ite tu O k rę g o w eg o K o ­

1 Z. L i e t z, O s td e u ts c h e r H e im a td ie n s t 1927— 1933, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a r­ m iń s k ie , 1959, n r 2, ss. 198— 206.

2 W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie (d a le j W A P O ) R e j e n c ja O l­ s zty n , 217, k. 55; A lie n s te in e r V o lk s b la tt, 1921, n r 171 z 27 V.

368 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

m u n is ty c z n e j P a r t i i N ie m ie c w K ró le w c u , k t ó r a z d e m a s k o w a ła d z ia ła ln o ś ć sz p ie ­ g o w sk ą H e im a tb u n d u , p rz y c z y n ia ją c s ię d o je g o ro z w ią z a n ia . D o d a ć tu trz e b a , że p o tw ie rd z e n ie m te z y a u to r a o z w ią z k a c h H e im a td ie n s tu i H e im a tb u n d u z a d m in i­ s tr a c j ą i p o lic ją są o k re s o w e r a p o r ty w a c h m is trz ó w i la n d r a tó w o n a s tr o ja c h lu d ­ n o ści p o ls k ie j p rz e k a z y w a n e ty m o rg a n iz a c jo m i o d w ro tn ie — s k ła d a n ie m e ld u n k ó w zw ią z k ó w o jc z y ź n ia n y c h o rg a n o m a d m i n i s t r a c j i 3. W s k ła d Z w ią z k u W a lk i O jc z y ź n ia ­ n e j (V a te r lä n d is c h e r K a m p fv e r b a n d ) w c h o d ziło s ze sn aśc ie ró ż n y c h o rg a n iz a c ji p a r a ­ m ilita r n y c h w P r u s a c h W sch o d n ich . O rg a n iz a c ja t a m ia ła lic z n e o d d z ia ły p o w ia to w e , m ię d z y in n y m i w p o w ie cie lu b a w s k im , k ie ro w a n y iprzez R e in h o ld a H in e g o z J a - m ie ln ik a , k tó r y o trz y m y w a ł b ro ń z P r u s W sc h o d n ic h .

W 1923 r. zało żo n o w P r u s a c h W sc h o d n ic h n a w z ó r Z a k o n u N ie m ie ck ie g o o rg a ­ n iz a c ję o c h a r a k t e r z e e lita r n y m — Z a k o n M ło d o n ie m ie c k i (J u n g d e u ts c h e r O rden). P r o w i n c ja P r u s y W sc h o d n ie s ta n o w iła w ie lk ą k o m tu r ię . J e j z a d a n ie m b y ło śle d z e n ie o rg a n iz a c ji d e m o k ra ty c z n y c h i le w ic o w y c h w e w n ą tr z k r a j u o ra z w y w ia d p rz e c iw k o P o lsc e. T a m a f ijn a o rg a n iz a c ja o c elac h szp ie g o w sk ic h u trz y m y w a ła ścisłe k o n ta k ty z w y d z ia łe m w y w ia d o w c z y m p o lic ji k r y m i n a ln e j w K ró le w c u . R ó w n ież te ry to r iu m W o ln eg o M ia s ta G d a ń ś k a s ta n o w iło b a zę w y p a d o w ą d la w y w ia d u a n ty p o ls k ie g o , p o d le g a ją c k ie ro w n ic tw u A b w e h r y w K ró le w c u (k p t. W a l te r W eiss, o b e c n y n a s tę p c a G e h len a ). N a P o m o rz u ro z p ra c o w y w a n o p o ls k ie o rg a n iz a c je 'n iep o d le g ło ścio w e , ś le ­ dzono p o ls k ie p rz y g o to w a n ia o b ro n n e , u ja w n ia n o p o ls k ic h a g e n tó w w y sy ła n y c h do G d a ń s k a — i d o d a jm y — do P r u s W s c h o d n ic h 4. W G d a ń s k u je d n y m z k o m is a rz y p o lic ji b y ł d e z e r t e r z a rm ii p o ls k ie j, F r y d e r y k S o w a z p o w ia tu d z ia łd o w sk ie g o . S w ó j s zy b k i a w a n s zaw d z ię c za ł o n z d ra d z e n iu p o ls k ie j o rg a n iz a c ji, n a S k u te k czego a re s z ­ to w a n o o siem o só b w P r u s a c h W sc h o d n ic h . H . K o p c zy k u w y p u k lił szczeg ó ln ie s y l­ w e tk ę d y r e k to r a K ra jo w e j P o lic ji K ry m in a ln e j w K ró le w c u , k a p i t a n a O sw a ld a V ogla, k tó r y d la celó w s z p ie g o s tw a w o js k o w e g o i p o lity c z n e g o w w o je w ó d z tw a c h : p o m o rsk im , w a rsz a w sk im , b ia ło s to c k im i w ile ń sk im z o rg a n iz o w a ł fir m ę e k sp o rto w o - - im p o rto w ą M a k s B en g s. P o n a d to a u to r o m ó w ił w y w ia d ek o n o m ic zn y , j a k ró w n ie ż z m u sz a n y c h do sz p ie g o stw a p o ls k ic h d e z e rte r ó w i p rz e m y tn ik ó w . R o zd ział trz e c i d o ty c z y n ie m ie c k ie j a k c ji sz p ie g o w s k ie j w w o je w ó d z tw ie p o m o r­ sk im w la ta c h 1927— 1933. A u to r s c h a ra k te ry z o w a ł ta jn e z b r o je n ia i a n ty p o ls k ie p l a ­ n y w o je n n e w o b ec P o ls k i, a w ię c o rg a n iz o w a n ie p ro w o k a c y jn y c h m a n e w r ó w w r e ­ jo n ie O lsz ty n — O s tró d a w 1925 r. z z a d a n ie m ta k ty c z n y m a ta k u n a W a rsz a w ę , zw ię k sz a n ie z d o ln o śc i p r o d u k c y jn e j f a b r y k z b ro je n io w y c h i sp rz e c z n ą z d u c h e m W e r s a lu ro z b u d o w ę fo r ty f ik a c ji w z d łu ż P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1925—4926. N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je fa'k t, ż e d a tu ją się o ne ju ż od p o c z ą tk u la t d w u d z ie s ty c h , g d y k o ła w sc h o d n io p ru sk ie g o j u n k ie r s tw a sp ro w o k o w a ły w o jn ę c e ln ą . S p o w o d o w a ło to w z ro st w y s tą p ie ń w o b e c P o ls k i, j a k i m a n e w r y p o d n a z w ą „ a t a k n a g ra n ic ę P o ls k i” w 1923 η w Su-szu p o d e g id ą h ra b ie g o D oh n y , k t ó r e m ia ły ta k ż e — d o d a jm y — s w o je o s trz e a n ty k o m u n is ty c z n e , w w y n ik u w z ro s tu f a l i re w o lu c y jn e j w P r u s a c h W sc h o d ­ n ic h (s. 129). A u to r d o p u ś c ił s ię p e w n y c h u p ro sz cz e ń , s tw ie r d z a ją c b r a k w P o lsc e p la n u w o jn y . P o d k r e ś la p r z y ty m z a l i t e r a t u r ą n ie m ie c k ą , ja k o b y w 1930 r . is tn ia ły p la n y z a ję c ia P r u s W sc h o d n ic h (s. 136), g d y s a m n ie c o d a le j p isze , że d o p ie ro w 1932 r. w z w ią z k u ze s p ra w ą W o ln eg o M ia s ta G d a ń s k a n a s tą p iła k o n c e n t r a c ja w o js k p o lsk ic h . P o le m iz u ją c z l i t e r a t u r ą n.a te m a t sze fa I I O d d z ia łu E k s p o z y tu ry 3 w B ydgoszczy m a jo ra Ż y c h o n ia , a u to r n ie d o s ta rc z y ł n o w y c h d o w o d ó w z a p r z e c z a ją ­

cych je g o p o w ią z a ń z A b w e h r ą . T y m cz a se m n a s k u te k je g o z d ra d y , z łe j w o li czy słab o śc i p o lsk ie g o w y w ia d u , n ie m ie c k a A b w e h r a ro z p ra c o w a ła w sp ó łp ra c o w n ik ó w w y w ia d u w N ie m c ze c h łą c z n ie z P r u s a m i W sc h o d n im i (s. 144). Z p rz e d sta w io n e g o b o w ie m m a te r ia łu w y n ik a , że e k s p o z y tu ra k ró le w ie c k a p o s ia d a ła sze ro k o ro z b u d o w a ­ n ą sieć a g e n t u r n ie ty lk o n a P o m o rz u , lecz ta k ż e w P ło c k u , Ł o m ży , B ia ły m sto k u i G ro d n ie , n ie lic z ąc d ro b n ie js z y c h p o s te r u n k ó w k o n fid e n tó w z o rg a n iz o w a n y c h p rz e z H . R a u c h e i H . H o ra c z k a w M a lb o r k u i L o e s s n e ra w O lszty n ie. H . K o p c z y k p o d ­ k r e ś lił, że e k s p o z y tu ra k ró le w ie c k a b y ła n a js iln ie js z ą p la c ó w k ą n ie m ie c k ie g o w y ­ w ia d u p rz e c iw k o P o lsc e. S y tu a c ję je j u ł a tw ia ła w sp ó łp ra c a z t a j n ą s łu ż b ą w y w ia ­ d ow czą lite w s k ie g o I I O d d ziału . W obec n ie p rz e p ro w a d z o n e j k o n f r o n ta c ji ze ź ró d ­ ła m i n ie m ie c k im i, tr u d n o j e s t b liż e j o k re ś lić s k u te c z n o ść p o ls k ie g o k o n trw y w ia d u , a z w łasz cz a tw ie rd z ić , że z lik w id o w a ł o n o d 10— 20% s ie c i n ie p r z y ja c ie ls k ie j. W sp o ­ só b i n te r e s u ją c y p rz e d s ta w ił a u to r lik w id a c ję s ia t e k s zp ie g o w sk ich : P io n tk a , U r b a ­ 3 (W A PO , la n d r a t u r a O lszty n ) I r a p o r ty w a c h m istr z ó w ż a n d a rm e r ii o n a s tr o ja c h lu d n o ś c i p o ls k ie j p o w ia tu o lszty ń sk ie g o .

r e c e n z j e i o m ó w i e n i a ₃₆₉

n ia k a , P li tta , P ie c h o c k ieg o , b ra o i H a ftk ó w , R u d o lp h a , T u ło d zie c k ie g o , H ęcia k ó w , K r e f ft a i L u b ie ń s k ie g o . W k o le jn y c h p o d ro z d z ia ła c h o m ó w ił H . K o p c zy k d z ia ła ln o ś ć w y w ia d o w c z ą p o lic ji k r y m i n a ln e j i s tra ż y c e ln e j p o ic h p o łą c z e n iu w 1927 r. w s k a ­ z u ją c n a s z e ro k o ro z b u d o w a n e o d d z ia ły I— I I I do s p r a w p o ls k ic h w K ró le w o u (s. 181). W c z w a rty m ro z d z ia le H . K o p c zy k z o b ra z o w a ł p o w ią z a n ia n ie m ie c k ic h z w ią z ­ k ó w i o rg a n iz a c ji w la ta c h 1920— 1933 w W ie lk o p o lsc e i n a P o m o r z u , k tó r e p o m im o ro z b ic ia n a ró ż n e je d n o s tk i o rg a n iz a c y jn e j a k N ie m ie c k ie R a d y L u d o w e , Z je d n o c z e ­ n ie N ie m ie ck ie , W sp ó ln o ta P r a c y i ró ż n e u g ru p o w a n ia p o lity c z n e , b y ły z in te g ro w a n e w e w n ę trz n ie . A u to r w s k a z u je , iż D e u ts c h tu m s b u n d d z ię k i w y p ró b o w a n e j k a d rz e o f i­ c e rsk ie j p rz y s to s o w a ł s ię do p ra c y in fo rm a c y jn o -w y w ia d o w c z e j n a p o lu d y p lo m a ­ ty c z n y m , e k o n o m ic zn y m i w o jsk o w y m . D o p ro w a d z iło to w p ra w d z ie d o r o z w ią z a n ia te j o rg a n iz a c ji, le c z n ie p r z e rw a ło d z ia ła ln o ś c i szp ie g o w s k ie j m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j, k o n ty n u o w a n e j p rz e z a g e n tó w Z je d n o c z e n ia N ie m ie ck ie g o i k o n s u la ty .

W z a k o ń c z e n iu p o d k r e ś lił a u to r, że o ile do 1927 r. r z ą d n ie m ie c k i s k rę p o w a n y b y ł o b e cn o śc ią S o ju s z n ic z e j K o m is ji K o n tro ln e j w B e r lin ie i sz c z u p ło śc ią śro d k ó w fin a n s o w y c h , to w la ta c h n a s tę p n y c h fo r m y s z p ie g o s tw a u le g ły ro z s z e rz e n iu . T y m ­ cza sem zaś a k ty w n o ś ć p o ls k ie g o k o n trw y w ia d u d ą ż ą c e g o d o w y k ry c ia ich d z ia ła l­ n o ści h a m o w a n a b y ła p o lity k ą M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h .

R o z p r a w a H e n ry k a K o p c z y k a j e s t c e n n y m w k ła d e m do b a d a ń n a d d z ie ja m i P o ls k i i w n o si s ze re g n o w y c h n a ś w ie tle ń do ro li m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j w P o lsce. Ż a ło w a ć n a le ż y je d y n ie , że w y d a w n ic tw o n ie d a ło ch o ciaż k r ó tk ie g o s tre sz c z e n ia ob co języ czn eg o . Z y g m u n t L i e t z W ik to r L e m i e s z , P ra ca p r z y m u s o w a je ń c ó w w o je n n y c h w la ta c h I I w o jn y ś w ia to w e j, L u b u s k ie T o w a rz y s tw o N a u k o w e , Z ie lo n a G ó ra 1969, ss. 235, i l u s t r a ­ c je w te k śc ie . W d o ty c h c z a so w y c h b a d a n i a c h n a d z a g a d n ie n ie m p ra c y p rz y m u s o w e j w N ie m ­ czech w la ta c h II w o jn y ś w ia to w e j p r o b le m p rz y m u s o w e g o z a t r u d n ia n ia je ń c ó w w o je n n y c h tr a k to w a n y b y ł m a rg in e s o w o . J a k o p ie rw s z y p o św ięc ił m u o s o b n ą ro z ­ p r a w ę S z y m o n D a t m e r 1, k ła d ą c p rz e d e w s z y s tk im n a c i s k n a z b ro d n ie p o p e łn io n e p rz e z W e h r m a c h t p rz y z a t r u d n ia n iu je ń c ó w w o je n n y c h . R ó w n o c z e śn ie z S. D a tn e r e m b a d a ł te n p ro b le m W ik to r L e m i e s z . W y n ik ie m ty c h b a d a ń j e s t o m a w ia n a p r a c a . P r a c a W . L e m ie s z a z ło żo n a z o sta ła do d r u k u w c z e rw c u 1967 r., a w y d a n a d o p ie ro w lip c u 1969 r. S tą d te ż a u t o r n ie m ó g ł w y k o rz y sta ć w n ie j w y n ik ó w b a d a ń S. D a t- n e ra . O ile S. D a tn e r in te re s o w a ł się z a g a d n ie n ie m o d p o w ie d z ia ln o ś c i W e h r m a c h tu za z b ro d n ie p o p e łn io n e n a je ń c a c h w o je n n y c h w z a k r e s ie p ra c y , u k a z u ją c w s p ó ł­ p r a c ę W e h r m a c h tu z SS, słu żb ą b e z p ie c z e ń s tw a (SD) i ta jn ą p o lic ją p a ń s tw o w ą (ge­ s ta p o ) w d z ie d z in ie e k s te r m in a c ji je ń c ó w w o je n n y c h , o ty le W. L e m ie s z p o s ta w ił so b ie a m b itn y cel „ o m ó w ie n ia p ra c y p rz y m u s o w e j je ń c ó w w N ie m c z e c h ” (s. 5). A u ­ to r słu sz n ie p o d k re ś lił w e w s tę p ie , że z a ró w n o p r o b le m a ty k a je n ie c k a , j a k i w ogóle z a g a d n ie n ie k o rz y s ta n ia p rz e z N ie m c y h itle r o w s k ie z p ra c y p rz y m u s o w e j m ilio n ó w o b c o k ra jo w c ó w , t r a k to w a n e j e s t p rz e z z a c h o d n io n ie m ie c k ą h is to rio g r a f ię z d aw k o w o . Z a c h o d n io n ie m ie c c y b a d a c z e d z ie jó w I I I R zeszy p rz y p o m o c y ró ż n o ra k ic h m e to d u s i ­ ł u ją o b ro n ić z a ró w n o W e h r m a c h t, j a k i a d m in is tr a c j ę p rz e d o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za z b ro d n ie p o p e łn io n e n a je ń c a c h w o je n n y c h , z rz u c a ją c j ą p rz e d e w sz y s tk im n a a p a r a t p o lic y jn y , k ie ro w a n y p rz e z H e y d ric h a i H im m le ra . I ta k np . b a d a c z n ie m ie c k i K . P f e f f e r w p ra c y p t . N ie m c y i in n e n a r o d y w cza sie d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j w n a s tę p u ją c y sp o só b u s p r a w i e d li w i a n ie lu d z k ie tr a k to w a n ie je ń c ó w w o je n n y c h : „ C ięż k ie w a r u n k i p ra c y i k ie p s k ie w y ż y w ie n ie w ob o zach b y ły ty lk o o d b ic ie m teg o lo su , k tó r y m ógł o c z e k iw a ć n a s s a m y c h w Z w ią z k u R a d z ie c k im , g d y b y ś m y się ta m z n a le ź li w c h a r a k t e r z e je ń c ó w ” (c y tu ję za W . L e m ie sze m , s. 9). C o w ię c e j, d o a k c ji t e j w łą c z y li się ró w n ie ż n ie k tó rz y h is to ry c y z ac h o d n i, j a k np. A m e r y k a n in L o u is P . L o c h n e r , k t ó r y w p ra c y D ie M ä c h tig e n u n d d e r T y r a n n . D ie d e u ts c h e In d u s tr ie

v o n H itle r bis A d e n a u e r , d ą ży zn ó w do o czy szczen ia p rz e d s ta w ic ie li n ie m ie c k ic h k o n

-1 S. D a t n e r , Z b r o d n ie W e h r m a c h tu n a je ń c a c h w o je n n y c h w z a k r e s ie p ra cy, B iu le ty n G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o lsc e, t. 17, W a rsz a w a 1967, ss. 7—ilOO.