Przyczynek do końcowego okresu Wiosny Ludów na Mazurach

Sukertowa-Biedrawina, Emilia

Przyczynek do końcowego okresu

Wiosny Ludów na Mazurach

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 46-60

1959

M A T E R I A Ł Y

PRZYCZYNEK DO KO Ń CO W EG O OKRESU W IOSNY LUDÖW

NA MAZURACH

N ID Z IC K I „K R E IS -B L A T T ” I JEGO „P R Z Y D A T E K ”

W artykule zamieszczonym w roku 1950 na lamach „Przeglądu

Zachodniego” x) nakreśliłam przebieg „Wiosny Ludów” na Mazurach

w oparciu o rocznik szczycieńskiego „Kreis-Blatt’u”. W zakończeniu

zmuszona byłam zaznaczyć: „Co przyniósł rok następny — nie wiado­

mo, bowiem Kreis-Blatt’u z roku 1849 dotąd na terenie nie znaleziono”.

Otóż w końcu ubiegłego roku w Wojewódzkim Archiwum P ań stw o­

wym w Olsztynie udało się odnaleźć rocznik 1849 organu starostwa

nidzickiego 2) .

„Kreis-Blatt” ten liczy 56 numerów, zawierających 220 stron

20 X 17 cm. Jest on oprawiony, brak jednak numerów: 13 (4 str.),

24 (4 str.), 52 (2 str.). Egzemplarz ten zawiera wewnątrz nieznane

dotąd dwa „okazowe” numery „Przyjaciela ludu”, który począł wycho­

dzić jako tygodnik redagowany w Olsztynku przez nauczyciela gim naz­

jalnego Dudka (Dudeck, imię nie jest wiadome). Tekst niemiecki do­

słow nie — fatalną polszczyzną —- tłumaczył niejaki G r y g u ć 3). Tym

dwom numerom „Przyjaciela” należy poświęcić nieco miejsca, gdyż są

one dopełnieniem „Kreis-Blatt’u” nidzickiego. Tytuł podobnie jak cały

tekst jest dwujęzyczny. Nad tytułem napis: „Probeblatt. Der Volks­

freund”. „Przyjaciel ludu”. Nr 1 ukazał się w sobotę dnia 2 czerwca

1849 r. Nr 2 — w sobotę 9 czerwca. Rozmiar „Przyjaciela” 22 X 20.

Oba czterostronicowe egzemplarze załączone zostały do Nr 24 „Kreis-

B latt’u” w którym na ostatniej — 102 stronie — zamieszczono notatkę

w języku niemieckim i polskim następującej treści:

„W O lsztyn k u co sobota gazeta b ęd zie d rukow ana, P r z y ja c ie l lu d u zw an a. O p ow iad ać b ędzie w sz y stk ie w ażn e w iad om ości z P ru s i in szy ch k ra jó w w n iem ieck im i p o lsk im języku. K osztu je na m iesią c trojak. K to ją ch ce m ieć, n iech się m eld u je u P an a K sięgarza L ö fflera w N id b ork u ”.

Wojciech Kętrzyński4), który musiał znać to pisemko, orzekł,

że tendencja jego była „antydemokratyczna i wiernopoddańcza”

2) W A PO , B ib liotek a nr ew id. 2453, K reisb la tt d es K ön igl. P reu ss. L a n d ­ ra th sa m te s N eid en b u rg 1849.

3) A . K aw eck a -G ry czo w a , Z arys d ziejó w p iśm ie n n ic tw a p o lsk ieg o w P r u ­ sach W schodnich. W arszaw a 1946 r. s. 76.

4) Zob. art. prof. dr T. C ieślaka: P rob lem „g a d zin ó w ek ” na M azurach, K o­ m u n ik a ty nr 1 (63) s. 38.

с czym świadczą też dobitnie zachowane 2 numery. Według Kętrzyń­

skiego i Estreichera mial ten „Przyjaciel ludu” wychodzić do 30 marca

1850 r., zaś według Ossowskiego ostatni numer ukazał się w kwiet­

niu 1850 r. s).

W ostatnim numerze polecał Dudeck swoim czytelnikom czasopismo

„Preussischer Volksfreund e).

Te dwa numery „Przyjaciela ludu” dają nam pojęcie, jak otuma­

niano biedny mazurski lud.

.

Kreis-Blatt nidzicki drukowany byl w języku niemieckim „u A ugu­

sta W eissa” bez podania miejsca drukarni. Rocznik 1849, w łasność

Archiwum w Olsztynie, nosi starą pieczęć „Magistrat der Stadt

Soldau”, a więc był niegdyś wiasnością magistratu w Działdowie.

Wiadomości, które powinny były zdaniem władz lokalnych dochodzić

do ludności mazurskiej, zamieszczano w języku polskim. (Wiadomości

charakterystyczne, związane z likwidacją rewolucji, zostaną poniżej

przytoczone).

W czasopiśmie tym znajdują się ciekawe i cenne wzmianki oraz

ogłoszenia. Na stronie 34, w numerze 8 zamieszczono notatkę:

„W yjednałem , że na teraz do k u p ien ia są p o lsk ie k alen d arze na 1849 roić u tu tejszego drukarza P ana W eissa, co m ieszk ań com tu tejszeg o p o w ia tu ob św iad czyć trzym am za potrzebę.

D e m b s k i

pisarz ob w od ow y w N id b ork u ”.

Tak niniejsze ogłoszenie, jak i różne inne wiadomości są dosłow­

nym tłumaczeniem z języka niemieckiego i roją się od germanizmów

1 btędów zecerskich.

W nr 9 mieści się ponowne ogłoszenie o kalendarzu:

„K alendarzów p olsk ich na 1849 rok są 200 E x em p la rzô w u tu tejszeg o d ru k a­ rza P ana W eissa i k o sztu je jeden k alen d arz 6 srebr. groszy.

W N idborku

D em b sk i”.

To samo ogłoszenie powtarza się w nr 10.

W nr 55 na str. 218 z dnia 22 grudnia Dembski zamieści! następu­

jące zawiadomienie:

„O bznajm iam n in iejszym : że są u P ana W eissa drukarza tu tejszeg o K a l e n ­ dar z e Pol ski e na 1850 rok i k osztu je k alen d arz jeden 6 sr. g r .”.

Nasuwa się pytanie, jaki kalendarz reklamowano i starano się roz­

prowadzić? W latach 1848 i następnych wychodziły na Mazurach

2 polskie kalendarze. W końcu roku 1847 ukazał się „Kalendarz na rok

1848” wydany przez M. Gerssa, rektora w Wielkich Steriawkach 7)

z obrazkami Gubitza”, nakładem Lemkego w Gąbinie. Drugi wydano

na rok 1849 8). Były to tylko tłumaczenia „Gubitz, deutscher Volks­

kalender”.

Od roku 1848 do 1862 wychodził w Ełku „Kalendarz Królewsko-

Pruski”. Wydawał go Menzel, nauczyciel gimnazjalny, właściciel dru­

karni. Jest bardzo prawdopodobne, że inicjatorem tego wydawnictwa

6) Zob. T. C ieślak. P ro b lem „g a d zin ó w ek ”, s. 38. _

7) Wł. C hojnacki, S p raw a M azur i W arm ii w k oresp on d en cji W. K ętrzy ń ­ skiego, W rocław 1952 s. X V II.

8) Wł. C hojnacki w liśc ie z dn. 19.11. 1959 r.: „i n a stęp n e roczniki, przy czy m m am pew ność co do p ierw szeg o i d ru giego roczn ik a”.

f i ? « i *

P r

_{w w}

ж v i а с i e l l n i n «

*

M.

<£ттШЬ> Iw Д. ^mi

m

m

i _

Ba#*f??888fe I t Ь%жШ p ? I8?ktr«at fcfe

Ш&Ы «88t i l few?«? ш ф J88 НРт Шаш^тп

*fe f?|? ïfefSfe?? %ЖЪ. Ш $ ШвЯЖ, *«$ |» ШШ:ю< ®ФШт тъ афт* ШгфШ* %*»1Швш » a l f ï* # * s Sntst?« «al 1«к»|? p æ f f e tjf, т* Ш $ssaafe? ШыЩгя, krfeafetk gaslkfefe

Ыт

8Й8Т ^*?«f%ÎS8 »«!*«» |й*?Й. SÜN* frfefe« lata» I t У?!*; $1 $кк? f f e k , II? m in fefe Ш т т и

b ti Æ pm ïrm tët$m m t fer?» «»?»?« Sk<ri|?k

î»&e?q Ы ф |al?» кдаф grtag?» «al ШИ» tat

- Ш m*88 $ fekj fesfe as%?Mfe tfefc Ik ??«« gfe*fek« №Щ < ш й lia Ф%иъ ш ? tfe«» | ф fef? Ш ШШ maf?rs kt 1?$» i» 1** S?in?8, I» Ы Ш*шт$ , l a t I? fail# tfekfe» »sitias

Ш Ш ЫЩ Ш> 3* |«lt|î kfes t* ifs, al?? #1« ats» f|aï «ta?«. D m fe?k Ш аШ т |D * <

ftiks» paena?) ssrtf?!?» la |к?|ф fe« »?»??« j»

ШжЫ i» wt?«, | « | ж ш |k fü? II? ht$m Шт*

Щеп tak ?» s»&|t?< 11?? tall $щт ÇïU tM im fti

' « « i J |t|s ? Ф ш » türmt, l a t <t Ш к * ш 6 ф # к

ßrit*?» waw», al?? afl Pxilfk

DtllntI ш?1? 1ф «rptS?», wat Щ

> »ШФ

«al lau» p |ак?а îjf ->*■

‘

fülfe Шм wal aSt в»»ва&?8к «ßfeftfe?0?

I fefir? т ш Ш I %? ; 1»гф lia f a t «к5?>Ф*

' 4 ffm'%* mbt-

i ...

_{Ш? klkl*» Ш?#?| aal Щ}

_хг

Sw ffestml?? aoHg?» Sfesrk, all ?l t»|M*

„ « t f ??ö§?» « ta t f???«»t щ1тъ fei, « fik «

Ф*? SSfeg tfe f>Pt fetfffe M â m tt Ш к?* Dsl»

%тщ ш Èifel? «к? rr |??txé?l?s< f l а?а??а Ik

^śaśta? ^?а»1<а1а«а

®tl т>,Фш

ЩШ ФфйШ, »ßl lia fak?8?ala?traw8al»»3aaa

ш? |1?р£Ш«а pi Ыщ*щ bn pMm Щ& #*»?

legasz«»? HtHtp^îfïk

кшш®?й& t)al

StH $i|ïi» fk f*ifcs шф #as|« ' x '■

» .

-at <ß |î»|à>?kl 1»|я Ш |?i?N?«at??aw là s!»k? к ш a al«»« ta' a rp l t? » a lla i|n É f » ü | ,M &W&**. Щф&МЩ® I? » ^ ô îa a k , a? fk e» ? iß? sß tß f I?aśa4 ?€шк?ааф t f a a l k f łask- ? ??п?аФп lę?&*: I t p i îtaf? »?i?k ä»l^> «tw аф|ф i wttt*klö8a |ß?w s k a ш ф яШ i*$» *Ф wfe ; $?Ф » k k к» l?arj» ?еЪщ»гт $ф Н щ о н т <afe śssw? wiala» »a|.ß??i f i bttäm&timi »a> j??aw< I wawaw? fet»? ßrp?«8 k a k s a li a?a«88 ęal|ar|»Si; a Jalk? Ш ЫтФ* Hß Щ* |? w?a» « « Щ р ä ta»».««!« »i? Ila k *ф k|k?> » » at|ti ■щ&щ p fa»?j рцтх-Ą $? Ш m m t a lШ la« ?a?l<?, frn w ia | f p'P'Aß ala k l ?s| l§la |a t p | k f l к jtaat.jß!??? {tk?»»k»!a«8ii pstwi) ta t ißffat? tf'p sa itp l«!$kw la рЩ tata* |«

Iß t tmiUP I? Iß kil?;awk tk? |a

fs?kca »ак|»?а »ajß?| ? §?*i ? aa§a«| |? ФШ* m la» га mtj?m « 1 к ф ; a k k r t* ja щж>

Din wa» к t<j»ks« « »? « a tß?k?8? ß?*w« l»m < Ijki?« a atak»»;? ta » f i s f a f e I <* a la i» t| krawi? щ4Ш щ<Ьа,

??» i k l k a k l felü ?a fala? i fefet? k |lß » »

I fa^ak »» wk»a<

Шт$!тк ШйрщI? f Щ

жрщШНе-Ш Ыщ‘Щ » fit» fei fai w alk»»

I? fet»;« bti т тЫ тф*Ь saaw«i, »taä sa«» Irai r-ß?« ?<aiè s!f|?w. «fe ??rfek?l lassas l?tw Skanl- SBak ia »««?§?<•»?? f?a??l?«l»rg iÉ e » * t?afri< Skk> fk fefe |»«?»n»!fe a ffe8? »rp»ä?ga rai» kl»? glafefew |s> Ifefekfe |l? » l? l Ш âsrtn ssk , I&i w $ h $ mк Й? alç fe lfn k i ife l a ?«}»»?» »s^rassaljîâ! $ a k т рЫ а щ fei æganw lksk «» im»» gkfet .«»r?«ak Да»»? î » |l | fek: feçk la fcaw« |?»ia»fe »a?al |?»pl i | i 8»p«8skttf8» «k im p feffefe?? feifekk m т ф iiL Ш ф т » т

był Gustaw Gizewiusz, uczeń Menzla, współredaktor „Przyjaciela

Ludu Łęckiego”. Kalendarz ten wzorowany byl na „Kalendarzu Pru-

sko-Polskim” Mrongowiusza: posiadał ten sam układ, prócz calen­

darium i jarmarków zawierał dodatek literacki, artykuły polityczne

i fa c h o w e9).

Nic nie przemawia za tym, że Weiss w Nidzicy kalendarz wyda­

wał. Wiadomo, że kalendarze Gerssa rozchodziły się przeważnie we

wschodniej części Mazur. W zachodniej żywa byłaby pamięć przed­

wcześnie zmarłego Gizewiusza 10). Kto wie, czy właśnie tego ełckiego

kalendarza nie sprzedawano w Nidzicy.

PRZEBIEG R EW O LUCJI W SZ C ZY TN IE

Nie rozporządzając Kreis-Blatt’em z roku 1848, który prawdo­

podobnie zawierał podobne rozporządzenia władz nidzickich, jak szczy-

cieński, zamieszcza się streszczone wiadomości, podane przez szczycień-

ski „Kreis-Blatt”, który drukowany był w Olsztynku u C. H. Ha-

richa. Jako miejsce wydania figurowała Jabłonka, majątek landrata

von Fabecka, gdzie dla braku reprezentacyjnego gmachu w Szczytnie

ulokowano urząd starościński.

Rewolucja, która wybuchła w Niemczech 14 marca 1848 r„ mimo

odległości od stolicy i złej komunikacji z zapadłą prowincją, jaką była

ziemia mazurska — nie pozostała bez e c h a 11). Król pruski Fryderyk

Wilhelm IV, który na ogół posiadał opinię liberała, z chwilą wybuchu

rewolucji w Berlinie, jak się wyraził historyk Ranke, „przezwyciężył

w sobie antypatię do konstytucji i zdecydował się zostać królem kon-.

stytucyjnym” 12), obiecał 18. III. między innymi wolność prasy, zw o­

łanie natychmiast Landtagu oraz przyrzekł konstytucję na najbardziej

wolnościowym podłożu.

") A. K aw eck a-G ryczow a, Z arys s. 76; E. S u k erto w a -B ied ra w in a , Z d ziejów k alen d arza na M azurach, K alen d arz E w an gelick i, W arszaw a 1957 s. 284. . 10) I. P ie tr za k -P a w ło w sk a , lata p rzełom u na M azurach 1840 — 1848, W iosna I. P ie lr z a k -P a w ło w sk a , la ta przełom u na M azurcah 1840 — 1848, W iosna L u d ów na ziem iach p olsk ich t. I, 1948 s. 209:

„L egalne form y w a lk i stw o rzy ć m ógł n o w y S ejm pru sk i. P ierw sze w yb ory 1 — 8 m aja 1848 r. zorgan izow ała w W. Ks. P ozn ań sk im „C entralna K om isja do

sp ra w w yb orczych ”. B rał w n iej u d ział m. in. M ichał S ło m czew sk i i m ożna po­ d ejrzew ać, że z jego in sp ira cji uzysk an o poparcie lib e r a łó w n iem ieck ich w P r u ­ sach W schodnich dla k a n d y d a tu ry G izew iu sza na posła.

G izew iu sz sam podjął w a lk ę w yb orczą m im o ogrom nego w yczerp an ia pracą... U zysk ał zw y cięstw o . L ecz n iesp o d ziew a n ie zask oczyła go śm ierć. P ierw szy n ie ­ doszły p oseł ziem i m azu rsk iej, trybun p arlam en tarn y i o sta tn i z rom antyków m ijającej epoki um arł dn. 7 m aja 1848 r.”....

A utorce artyk u łu zw rócił u w a g ę m gr W. A lek sa n d ro w icz na to, że p ierw sza tu ra w yb orów w yzn aczon a b yła na dn. 1 — 8 m aja. D rugą w yzn aczon o na 10 m aja. W ybory — ob ejm u jące p o w ia ty n idzicki i ostródzki (liczące 80.743 m ieszkańców ), sta n o w ią ce jeden p o d sta w o w y X II okręg w yb orczy — od b yły się w O lsztynku pod p rzew o d n ictw em kom isarza, lan d rata v . P eg u ilh en (A u sser­ ord entliche B eila g e Nr 4 zu Nr 17 des A m tsb la ttes der K önigl. O stpreüss. R egierung v om 26. A pril 1848), s. 60, K önigsberg.

A zatem G u staw G izew iu sz nie m ógł jeszcze być w y b ra n y p osłem . Z agad­ n ien ie to w ym aga op racow an ia.

u ) B. Schum acher, G esch ich te O st-u n d W estp reu ssen s, B erlin 1937 s. 258, tw ierdzi, że rew olu cja n a M azurach w yp ad ła blado, bow iem F ryd eryk W il­ helm IV cieszy ł się tam sy m p a tią , k ilk a k ro tn ie o d w ied ził tę p row in cję, poznał ją i był p ierw szym , k tó ry o cen ił p ięk n o jezior m azurskich.

13) Tim K lein, 1848 D er V orkam pf d eu tsch er E inheit, F reih eit, E rin n eru n ­ gen, U rkunden, B erich te, B riefe, L ipsk 1914, s. 142 i 157.

4 K o m u n i k a t y

Demokraci w wielu miasteczkach i skupiskach mazurskich po­

częli się krzątać. Osiadły w Szczytnie drukarz i księgarz Antoni Gąsio-

rowski, pochodzący z Polski, otrzymał dn. 1 lipca prawo druku i reda­

gowania „Kreis-Blatt’u”, oznajmia w języku urzędowym, że wydawać

będzie czasopismo polskie pn. „Przyjaciel Mazurów”, w którym tak on,

jak i Klub Konstytucyjny prowincji, stawiają sobie za zadanie uświa­

domienie polityczne ludu miejscowego.

Na skutek agitacji w terenie, ludność przestała uiszczać wpłatę po­

datków, zaczęła żądać parcelacji majątków królewskich dla chłopów

bezrolnych i małorolnych. Do nr 35 Kreis-Blalfu załączona została

odezwa Klubu Konstytucyjnego. Po dłuższym wstępie wyluszczono,

czego się organizacja domagała:

1. monarchii konstytucyjnej, która się na uznaniu narodowej god­

ności zasadza,

2. samorządów, wyznaczania podatków przez gminy tak mniejsze

jak większe,

3. uwolnienia kościoła spod opieki rządowej oraz konsystorza, wy­

jęcia szkolnictwa spod opieki kościoła,

4. równości wszystkich obywateli, publicznycli sądów, a „sprzy-

siężnych” sądów dla zbrodniarzy,

5. zmniejszenia wojska podczas pokoju, zmniejszenia wydatków

na ten ceł.

Odezwa nosiła datę 12 sierpnia 1848 roku.

Wielka nadzieja wstąpiła w serca chłopów, kiedy w nr 39 „Kreis-

Blatt’u” ukazało się ogłoszenie,

że w drukarni

Gąsiorowskiego

w Szczytnie można kupić za pół trojaka wiadomość deputowanego

pana Rychtera o podziale gruntów królewskich, którą przesłał do p. ka­

pitana Uklańskiego w Bartnej wsi (przedmieście Szczytna).

Te wiadomości wywołały oczywiście oddźwięk w społeczeństwie, na

co landrat zareagował cofnięciem swego zezwolenia na składanie ogło­

szeń na ręce Gąsiorowskiego: odtąd — przywraca się.... cenzurę: nic

bez zezwolenia kancelarii landrata nie może znaleźć się na łamach

Kreis-Blatt'u.

Nikt się tym nie wzruszył. Klub Konstytucyjny działał, w „Kreis-

Blat’cie” zamieszczono ogłoszenie, iż niebawem „Przyjaciel Mazurów,

albo Gazeta (Ceitung) mazursko-polska wychodzić zacznie 1 listopada

„uprasza się panów nauczycieli, sołtysów i wszystkich przyjaciół na­

rodu, ażeby się starali ile możności, aby zamiar ten doszedł do skutku”.

I otóż ludność mazurska, żyjąca pod znakiem nadziei, zostaje

22. XI. powiadomiona przez landrata, że „wszystkie ziemie, które mają

przejść na własność prywatną, zostaną sprzedane w drodze licytacji

publicznej”. Wójtom polecono nie przyjmować nadal wniosków o na­

danie ziemi bezpłatnie. Landrat grozi karami wszystkim, którzy słu­

chają „nienawistnych podszeptów”.

W Berlinie wybuchły ponowne rozruchy. Król przeniósł się do

Brandenburga, ogłosił orędzie do narodu, nawołujące do uległości w o ­

bec majestatu i do posłuszeństwa. Dnia 2 grudnia landrat v. Fabeck

oznajmia, że „dobrze myślący obywatele miejscowi zamierzają rozpę­

dzić Klub Demokratyczny, uważając go za przyczynę zaburzenia ludu” .

Spowodowany tym landrat wyraża nadzieję, „że uczciwa część człon ­

ków Klubu starać się będzie, ażeby takowych bezpraw i namów do nie-

Macenia podatków z tej strony nadal nie rozsiewano”.

„Wierni poddani” królewscy zaczynają zbierać podpisy, iż Najjaś­

niejszego Króla i Ojca do zgonu kochać i wiernie służyć mu będą, g o ­

towi krew za niego przelać i nazwisko Prusaków na wieki zatrzymać.

Dn. 2. XII. landrat oznajmia, że zmuszony jest sprowadzić wojsko ce­

lem zobligowania krnąbrnych i nieposłusznych do płacenia podatków.

Przeglądającemu „Kreis-Blatt” rzuca się w oczy, że redaktor i dru­

karz Antoni Gąsiorowski, który osiadlszy w Szczytnie, rozgłasza!

wszędzie, że pragnie kontynuować dzieło zmarłego w Ostródzie nie­

zapomnianego szermierza Gustawa Gizewiusza — od nr 49 poczynając

zniemczył

ortografię

swego

nazwiska i zaczął

podpisywać się:

„A. Gonschorowski”.

Widoczne są represje. W numerze 51 na str. 221 dodatku (B eilage)

z dn. 16. XII. pojawia się lakoniczna lecz wymowna notatka G ąsiorow­

skiego: „Przyjaciel Mazurów” nie będzie drukowany, zatem proszę

tych, „co zapłacili, aby mi kwity oddali, a pieniądze odebrali” 123).

Ostatni numer 1848 r. zamyka odezwa landrata z dnia 23 grudnia

w języku polskim „Do wiernych mieszkańców obwodu”, wyjaśniająca

im, dlaczego synowie ich i bracia, odsługujący powinność wojskową

w Berlinie na urlop świąteczny do domów nie przybyli. Miało to być

radosne obwieszczenie, że „nasz Monarcha oburzającym działaniom

części deputowanych naszych w Berlinie przez dzielne zapobieżanie

koniec zrobił.... nasze obrońcy ojczyzny, pomiędzy którymi wielu z W as

synów, braci lub krewnych ma, do przywrócenia pokoju nie mało się

przyczynili...” za to należy im się nagroda. Czyni przeto propozycję,

aby przyjść im z pewną pomocą. „Konieczne oblężenie Berlina wymaga,

że nasi waleczni żołnierze po większej części dzień i noc w tak przykrej

porze pod gołym niebem leżeć muszą...”. Powstało towarzystwo, które

zbiera dary... każdy najmniejszy dar z wdzięcznością przyjęty zostanie.

Na tym kończy się szczycieński Kreis-Blatt z 1848 r.

W orędowniku z r. 1849 na str. 3 zamieszczono w języku urzędo­

wym odezwę Komitetu berlińskiego, który zajął się dożywianiem i opie­

ką nad załogą 13) . W odezwie zaznaczono, że nietylko „wszyscy m iesz­

kańcy Berlina, którym głównie zależy na wykorzystaniu sił oddziałów

wojskowych” , ale w szyscy obywatele Prus, którym zależy na odzyska­

niu pokoju i porządku w stolicy oraz w całej ojczyźnie — winni dostar­

czać darów w pieniądzach i naturaliach. Prowiant składać się mia!

z szynek, słoniny, kiełbas, ziemniaków, masła, sera, piwa, tabaki, cygar,

cieplej odzieży, „jaka żołnierzowi potrzebna” (wełniane skarpety, w e ł­

niane kalesony itd .).

Odezwa nosiła datę 25 listopada 1848 roku. Czy i jak zareagowała

ludność ziemi mazurskiej na tę odezwę — nie wiadomo, w roczniku

nidzickim nie ma o tym ani słowa. Jednak troska o życie i zdrowie

12a) Zob. W. C hojnacki, K urek M azurski, W arm ia i M azury 1958, n r 5, s. 14 i 16. Od 1. IV. 1849 r. zaczął G ą sio ro w sk i w y d a w a ć w d u ch u p olsk im le c z w języku p olsk im i n iem ieck im ty g o d n ik „K urek M azu rsk i”, n a jp ie r w w Szczytn ie, potem w P isz u . P rzesta ł on jednak w y ch o d zić tegoż roku w p a ź ­ dzierniku.

I3) D as C om ité zur V erab reich u n g v o n E rfrisch u n gen an d ie B e r lin e r B esatzung.

ojców, synów i braci niewątpliwie spędzała sen z oczu wielu rodzin

mazurskich.

W nr 3 z dn. 13 stycznia znajduje się odezwa landrata v. Peguil-

lien H). Pod ogólnym tytułem w języku niemieckim dwujęzyczna odez­

wa wywołana została powstrzymywaniem się mieszkańców od wzięcia

udziału w ogłoszonych wyborach do Sejmu. Tekst polski, drukowany

antykwą, brzmi 15) :

,,Z różnych stron m ię d oszły ozn ajm ien ia, że po w ię k sz e j części okręgach — w y b o rcó w tu tejszeg o p ow iatu m ieszk an ce m ający p raw o do g ło so w a n ia , n ie c h c ą przy teraz nadchodzących obierań m ężó w -w y b o rn y ch i w y sła ń c ó w p o ­ d z ia ł m ieć, gd yż o św ia d czy li się, że oni w iern e p o d d a ń ce naszego N a jja śn ie j­ sz e g o K róla i że oni z rządzeniem K róla N a jja śn ie jsz e g o spokojni są. W tym że o b ja ś n ie n iu pop raw d zie leży bardzo u czciw y u m ysł, lecz w zb ra n ia n ie onych

ob iera ń za leży na zu p ełn ie m y ln y m u ch w y cen iu rzeczy.

K to w iern y m poddańcem K róla N a jja śn iejszeg o być i p ok azać chce, że on z rząd zen iem Jego sp ok ojn ym jest, ten m u si też pod d ań cem p o słu szn y m być, i p rzyk azy K róla N a jja śn iejszeg o p o słu szn ie w y p ełn ia ć.

T eraz a le K ról N a jja śn iejszy przez S w o je rozporządzenia i p raw a z dnia 5 -g o i 6-g o grudnia b. r., które m ieszk ań com już ob św ia czó n e są, te n a d ch o ­ d zące ob ierania m ężó w -w y b o rn y ch i za stęp ców lu d u rozkazał, p rzeto żaden P ru sak , który w iern ie z K rólem i z ojczyzną m yśli, n ap rzeciw teg o ż n a jw y ż ­ s z e g o rozporządzenia n iep o słu szn y m być nie m oże.

Ja oczek iw a m przeto, że m ieszk ań ce obw odu od. ich p o w in n o ści nie o d w ró ­ cą się i im p rzyn ależące p raw a zan iech ają, że oni raczej przed sob n ym in te r e sie w ie lk ą baczność darow ać i w ob ieraniu z tak ow ą p ow agą p o stęp o w a ć będą, k tó rą ta w ie lk a w ażn ość rzeczy żąda.

W N idborku, dnia 8-go styczn ia 1849 r.

R adca z ie m ia ń s k i1S)

(podpis) v. P e g u i l h e n

Dnia 29 stycznia ogłoszono instrukcję odnośnie wyborów do parla­

mentu, a 3 lutego nadzwyczajne rozporządzenie o powołaniu na ćw i­

czenia wojskowe czterech roczników (z 1. 1 8 2 5 — 1828) obowiązanych

do służby wojskowej. Poza tymi ogłoszeniami w Kreis-Blat’cie nie ma

śladów jakichkolwiek przygotowań wojennych (brak wprawdzie w tym

okresie czterech stron tekstu do nr 13).

Dnia 16 maja ukazuje się ulotka rozmiarów 34 X 21 cm włączona

do kompletu. Tekst jej brzmi:

ODEZW A DO W O JSK A

Ż ołnierze z L in ii i z obrony kraju (Landw er)! G dym przed sześciu m ie się c y W as na obronę p raw a zapozw ał, ted y na w id o k sta ło śc i i w iern o ści W a szej n ie ­ p rz y ja c ie lo w i odw aga znikła. B ez p o ty czk i stro n n ictw o w c elu w y w ra ca n ia p o ­ rząd k u zb u n tow an e przed W am i ustąp iło. P o ta jem n ie zaś ono się k u siło w s z e l­ k ich zw od zen ia p o d stęp k ó w i ch y tro ści u żyw ając, aby p o d k op yw ać W asz u m y sł p o w in n o śc i i sła w ie i w o jsk o w em u p o słu szeń stw u oddany, a tern sam em W ojsko

14) J. G regorovius, D ie O rd en sstad t N eidenburg. N id zica, 1883 s. 220; A le k ­ sa n d er La V ergne de P eg u ilh en b y ł p otom k iem em ig ra n tó w fra n cu sk ich i p o ło ­ ż y ł duże zasługi około od w od n ien ia m ok rad eł pod N id zicą i b u d o w y szos.

,5) W e w szy stk ich przedrukach zach ow an o język bez zm ian, o rto g ra fię za k tu a lizo w a n o .

ie) P od w szy stk im i u rzęd ow ym i p ism am i i rozporządzeniam i zam ieszczan o ,,D er L an d rath ”.

P r u sk ie — tę n ajm o cn iejszą pod p orę Tronu i porządku p raw n ego — z n is z c z y ć . Z brodnicze te u siło w a n ia zo sta ły shańbione. D ni D rezna, W rocław ia, D y s s e l - d orfu, gd zie p o w sta n ia k rw a w y ch b u n to w n ik ó w przez W asze i braci W a szy ch zw y c ię sk ie oręże p rzytłu m ion e zostały, św ia d ectw o w y sta w ia ją o n iezw ątlon ej. w iern o ści i w a leczn o ści W ojska P ru sk iego. T eraz w zachodnich M on arch ii częścia ch , tu d zież w n iek tó ry ch in szych krajach n iem ieck ich znow u rozru ­ ch y się w szczyn ają. Pod pozorem jedności rzeszy n iem ieck iej bój w z n ie c a ją p rzeciw p raw u i p orządkow i, p rzeciw w sz e lk ie j p raw n ej zw ierzch n ości, bój p rzeciw n aszym sła w n y m P ru som , które n iep rzy ja ciele chcą zniszczyć, bój p rzeciw K róla W aszego T ron ow i, k tórego chcą obalić. K u odpieraniu ta k o w y c h n a p a ści zbrodniczych Ja w tej c h w ili zn ow u w ezw a łem W ojsko M oje i za - p o zw a łem Mój L andw er. C hodzi o to, a b y ście z w a lczy li i p r z e z w y c ię ż y li z ła ­ m a n ie p rzysięgi, kłam , zdradę i ch ytry p od stęp n y zabój. Idzie o to, T ronu b ro­ nić od n a jza ciętszy ch jego n iep rzyjaciół. Id zie o to, ra tow ać O jczyznę od b e z ­ p raw ia i rep u b lik i. Idzie o to, P ru sk ą potęgę, P ru sk ą sła w ę w dobrym z a ch o ­ w y w a ć sta n ie a tern sam em też i jedność i w ielk o ść ojczyzn y n iem ieck iej sta le

u gru n tow ać. To jest cel dla którego Ja zw y c ię sk ie W ojsko M oje do w a lk i w z y ­ w am . Żołnierze! B ąd źcie i n ad al pom ni sła w y w a leczn o ści P ru sk iej i w ie r n o śc i w o jsk o w ej, pom ni d zied zictw a od w ie k ó w W am od ojców zgotow anego! P a m ię ­ ta jcie na zw y cięstw a , jak ie W ojsko P ru sk ie w latach 1813, 14 i 15 o d n io sło . - cu d zych odpędzając cie m ię ż y c ie ló w , a p row adzić się b ęd ziecie i teraz jako' r zeteln i W ojow n icy P ru scy cn o tą w ojsk ow ą, w obronie i ochronie n a jz a c n ie j­ szych dóbr L udu w o ln eg o i w y k szta łco n eg o , p ro m ien ieją cą ku w ie c z n e j c h w a ­ le i P ru sk iej i N iem ieck iej O jczyzny.

Szarlotten b u rg, d. 16 m aja roku 1849.

F r y d e r y k W i l h e l m de Strotha

Odezwa ta odznacza się możliwą

polszczyzną, drukowano ją

u Schulza w Królewcu. Jak sądzić można — wśród ludności mazurskiej

nie wywołała ona zapału, w „Kreis-Blat’cie” dopatrzeć się nie można.

W nr 22, dnia 26 maja na stronie 93 znajduje się wiadomość w ję­

zyku urzędowym, że król dekretem z dnia 6 maja ogłosił mobilizację

,.Landwehr Infanterie-Batallions und der Garde” czyli batalionów pie­

choty i gwardii. Jako pierwszy p o w o ła ń / został I batalion

p. stacjo­

nujący w Ostródzie.

"

Król, poczuwając się widocznie do obowiązku wytłumaczenia się

przed ludem ze sw ego czynu, ogłosił odezwę w nr 22 „Kreis-Blalt’u”.

Wobec tego, że odezwa ta jest dosłownym tłumaczeniem z języka

niemieckiego przez kogoś, kto bardzo słabo wladal mową polską, posił­

kował się słownikiem, tekst wykoszlawił — poprzestanę na streszczeniu

oryginału: „Do ludu m ego”.

— Pod płaszczykiem sprawy niemieckiej nieprzyjaciele Ojczyzny

wywołali zaburzenia najpierw w Dreźnie, potem w południowych

Niemczech. Na przyjęcie ofiarowanej mu korony cesarskiej ze strony

Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie w marcu 1849 r. nie mógł

król przystać, gdyż zgromadzenie to nie miało prawa ofiarować jej bez

uzgodnienia z rządem niemieckim, a postawiony mu został warunek,

który z prawami i bezpieczeństwem stanów niemieckicli k o lid o w a ł17).

17) F. Eberty, G esch ich te des p reu ssisch en S ta a tes. W rocław 1873, t. V II, s. 4 4 7 — 4 5 1 podaje, że koron ę cesa rsk ą p rzyzn ała F ryd eryk ow i W ilh elm o w i IV

n ieliczn a w ięk szo ść p a rla m en tu po jego rozp ad n ięciu się. K ról uw ażał, że g d y ­ b y ją p rzyjął z rąk le w ic y , w y n ik ła b y w o jn a dom ow a („B ü rgerk rieg”). D o sw e

Bezowocnie stara! się król wszelkimi sposobami dojść do porozu­

mienia ze Zgromadzeniem Narodowym. Wobec tego, że udzielił pomo­

cy sąsiadowi, spotkał się z zarzutem złamania pokoju — obecnie Zgro­

madzenie zerwało z Prusami. Nie jest to już Zgromadzenie Narodowe,

na które Niemcy z dumą i ufnością spoglądali. Panuje tam obecnie

partia, która stoi w związku z ludźmi terroru. „Okropności, które mia­

ły miejsce w Dreźnie, Wrocławiu, Elberfeldzie, a które zostały w yw o­

łane w imię jedności Niemiec, dostarczają smutnych dowodów”.

Rząd udzielił królowi pełnomocnictwa na nowo podjęte dzieło,

w szczęte we Frankfurcie. Nonsensem jest i kłamstwem, że on, król,

wyrzekł się sprawy niemieckiej, że sprzeniewierzył się swoim dawnym

przekonaniom i przyrzeczeniom.

Prusy są powołane w tak ciężkich dla Niemiec czasach chronić

Niemcy przed wrogiem zewnętrznym i obowiązek swój spełnią. Dlatego

król wzywa naród swój do broni. Należy przywrócić porządek i prawo

we własnym kraju i w innych niemieckich państwach, należy ugrunto­

wać zjednoczenie całych Niemiec, bronić wolności przed panowaniem

terroru (Schreckensherrschaft) jednej partii, która chce podporządko­

w a ć swoim namiętnościom dobre obyczaje, honor i wierność, tej partii,

której udało się narzucić sieć otumanienia i obłędu na cześć narodu.

Niebezpieczeństwo jest wielkie, ale naród Fryderyka Wilhelma nie

poprze dzieła kłamstwa. Na jego zew stara pruska wolność i sława

pruskiej broni zadośćuczyni głosowi Króla swego. Lud stoi za nimi,

jako on, król za ludem, a błogosławieństw o boże spowoduje zwy­

cięstwo.

PR Z Y JA C IE L LUD U

Pierwszy numer P rzyja ciela ludu, pierwszy „oglupiciel ludu”, jak

gad zinow e pisma powszechnie na Mazurach nazywano, miał wyjaśniać

ludowi, czego ten z niemieckich gazet ani wyczytać, ani zrozumieć nie

jest w możności. Oto, jak tłumaczy Gryguć po polsku to, co redaktor

Dudeck w języku urzędowym wykoncypowal:

„Ten p rzy ja ciel lu d u je s t p rzeznaczony do o św ie c e n ia lu du, a abym to p r z e d się w z ią ł, pobudza m n ie w ażn a przyczyna. W iedzą w sz y sc y , że w S ak son ii, w S ile z ji i w in szych k rajach N iem ieck ich i P ru sk ich b u n ty i rozru ch y były, p rzez które w ie le lu d zi o so b liw ie prostych i w ie śn ia k ó w życie a lb o m ajętn ość stra cili... P rzyczyn a tego b yła taka: J est w ie le ludzi, którzy pod pozorem p ospo­ lite g o dobra tylk o sw ój w ła sn y p ożytek u p atryw ają. Ci d ru k o w a n y m i gazetam i

i m o w a m i lu d zi p rzeciw k ró lo w i i p raw u podburzali, a lu d zie im w ie r z y li, dla le g o że rozu m n iejszy i c n o tliw sz y n ie d b a li ich lep iej n au czyć m y ślą c , że sam i p ozn ają, że oni im n ie dobrze doradzą. P raw d a, że p o zn a li, a le jak już b yło po c z a sie . B o ci zw o d ziciele (D em ok ratam i zw ani) tak p ię k n ie rozu m ieją ludziom •do g ęb y gadać, że byś m yślał, że n a jlep szy m i są lu d zia m i. A le p o c h w ilc e p o­

k a zu ją pazury i zęb y i poznasz, że w ilk a m i b y li w o w czy m u biorze, a le często ^a późno.

D la tego ja pow iem , co się w e św ie c ie p ra w d ziw ie d zieje, a o so b liw ie co w P ru sach , i co w każdej sp ra w ie m y śle ć trzeba.

T en p rzyjaciel lu d u co sobota b ęd zie w y d a n y i k o sztu je na m ie sią c trojak. •go p rzy ja ciela v. B u n sen a w y r a z ił się F ryd eryk W ilh elm w liśc ie , że „korona

ta cu ch n ie ścierw em re w o lu c ji 1848 r. T ak iego d iad em u z k ału i g lin y u p ieczo­ n eg o żaden p raw orząd n y k ról ,,z b ożej ła s k i” przyjąć n ie m oże... (D ie K rone... m it ih rem L u dergeruch der R ev o lu tio n vom 1848... E inen so lch en R e if aus D r e c k und L etten gebacken, d a rf k ein le g itim e r K önig v o n G ottes G n ad en sich g e b e n la ssen . G egen D em o k ra ten h e lfe n nur Sold aten ).

W listo p a d z ie p rzeszłeg o roku jak już m y śla n o , że P ru sy b ez ra tu n k u m u ­ sia ły za g in ą ć, K ról w y b ra ł parę tęg ich m ężów , aby porządek d a w n y p rzy w ró ­ cili. B y li to m in istro w ie B randenburg i M a n teu ffel. Z lęk li się tych w sz y sc y b u n to w n ic y , a sejm p rzeszłeg o roku jed n o g łu p stw o po drugim porobił. M in i­ stro w ie, jak m o g li sta ra li się, a b y dobrocią ich do rozum u p rzyp row ad zili, ale w ię k sz a c z ę ść jak uporne d zieci, n a sw oją g ło w ę u p ierała się. K on iec k ażd y w ie : b y li do dom u p o sła n i, naród p ru sk i b y ł rozu m n iejszym n iż sw o je p o ­ sła n ce: w id z ie li w szy scy , że ta k d alej nie m ogło iść. M in istrow ie w ty m c za sie w y r o b ili K o n sty tu c ję c z y li n o w y rząd K ró lestw a i n o w e w yb ory b y ły o w ie le lep sze, jak n a p rzyk ład w c a łej W arm ii i n aszych k rajach rozum ni lu d zie b y li w y b ra n i, a le jed n ak w n o w y m se jm ie b yło siła zły ch b u rzy cieló w starego s e j­ m u , a c i n ie m ogli zabaczyć, że m in istr o w ie ich w y g n a li z B erlin a, a d la te g o u s iło w a li się m in istro m to sam o u czyn ić i z urzędu ich zepchnąć, a p o tem m y ­ śle li: zrob im y jak p ierw , c o b ęd ziem y ch cieli.

D la teg o m in istró w cod zień g orszyli, m ó w ili że ca ły ląd (kraj) im n ie d o w ie ­ rza, a n ie b ę d z ie p ok oju i sp oczyn k u , póki c i panują.

A b y śc ie w ie d z ie li co to znaczy, p ow iem w am starą b ajkę. P r z y sz li raz d o ow czarza w ilc y i w o ła li: „ow czarzu, to b ie i trzodzie tw o jej nic złeg o u czy n ić n ie ch cem y , b o w y śc ie n a s n ie u k rzy w d zili, a le p sy są n asze n ie p r z y ja c ie le od m a łe g o ży w o ta , a nie b ęd zie pokoju i sp oczyn k u m ięd zy nam i, p ók i n am p só w n ie w y d a sz . K ied y to u czyn isz, to m y -sa m i tw o je o w ce b ęd ziem y ob ran iać od w s z e g o z łe g o ”. O w czarz u czy n ił, co w ilk i żąd ały i w y d a ł im psy. A co się stało? Jak p sy b y ły precz, p o ża rły w ilk i ow czarza i trzodę.

W iecie co to znaczy? O w czarz to jest K ról, trzoda to sw ó j lud, p sy to są m i­ n is tr o w ie , a w ilk i ich n iep rzy ja ciele. Ci m ów ią p ra w ie ta k jak w ilc y w t e j b ajce: K ró lo w i m y n ie ch cem y n ic złeg o uczynić, a nasz lu d — bardzo m iłu je ­ m y n asz lu d , ch cem y jeg o dobra, ab y p od atk i u m n iejszyć, ub ogiem u p om óc i o p ra w o i sp r a w ie d liw o ść się starać, a le ci m in istro w ie n ie godni, m a ją V / n ie n a w iś c i sejm n aro d o w y i nie chcą p ożytk u lu d u prostego, ty lk o p a n ó w i b ogatych : ci k ró lo w i n ie dobrą radę dają, c i m uszą p recz z urzędu i in s i m a ją

ich za stą p ić, k tórym ląd d ow ierza.

P o n ie w a ż i d ru giego sejm u duża część się b yła dała n am ów ić p rzeciw k ró ­ lo w i być, a lb o jak on i m ó w ili n ie p rzeciw k ró lo w i ty lk o p rzeciw m in istrom , m y ś le li teraz: m in istry pójdą. A le sta ło się inaczej: K ról ich drugi raz do dom u

p osłał. T ego się n ie b y li sp o d ziew a li, a p oszli jak w łeb uderzeni.

A le te d y ich ja d o w ito ść tak a b yła, aż się trzym ać nie m ogli, w szęd zie się u siłu ją lu d zi podburzać, a w ie le b y li tak głu p i im p osłu ch ać, a p ła cili to śm ie r ­ cią . N iech k r e w tych n ie sz c z ę śliw y c h p rzyjd zie na g ło w ę tych b u rzycielów : m i­ n is tr o w ie b ęd ą u sp r a w ie d liw ie n i u B oga, ale on i n ie będą.

Jak tę g i k u czer k o n ie g w a łte m przytrzym a, k ied y się zb iegły, tak n a sz m in isteriu m b u rzy ciele w porządku trzym a. K ied y on n ie trzym a le jc z y k i m ocn ą ręką i w oz p rzep ad n ie i k tórzy w nim siedzą. A le nasze D em ok raty n ie ch cą być w porządku trzym ani: d la teg o cała złość.

D la teg o k ie d y b ęd ziecie słu ch ać, alb o czy ta ć g d ziek o lw iek , że m in istro w ie n ie robią d la p o sp o liteg o dobra, m ożecie w ied zieć , że to ty lk o z nierozum u jest m ó w io n e, a lb o ze złości.

U n aju n iep rzy ja ciele K róla i m in istró w n ie w sk órają jeszcze nic, bo ży je jeszcze m ięd zy nam i p o czciw o ść i w iara, a le jest ich k ilk u , którzy jak p sy ich c h c ie lib y k ą sa ć i rozszarpać, alb o p rzyn ajm n iej szczek ają i w arczą. J est i ta k i p sia c z e k w O lsztynku: n azyw a się N eu e D orfzeitu n g. K ąsać dotąd jeszcze n ie m ógł, bo b ył za m ały, ale już szczek ać m oże jak sta r y i ząbki m u rosną.

Ministrowie teraźniejsze i ich nieprzyjaciele

Ja n ie m am czasu w szy stk o fa łsz y w e popraw ić, co ta m pisano, bo jest s ło ­ w o p ra w d ziw e, że jeden w ię c e j m oże łgać n iżeli sto m ogą pop raw ić. A le jest b ezb ożn ie w ta k dużym n ieb ezp ieczeń stw ie ojczyzny, k ied y m y w sz y sc y m ie ­ liśm y w iern ie do króla n aszego stoić, lu d zie n iep ra w d ziw y m i p om ow am i p rze­ c iw m in istro m n abechtać. Ja nie w iem co to za su m ien ie jest! D ow ód, że- w s z y stk o to, c o w jego Nro 11 stoi fa łsz y w e jest, czy ta jcie k ró lew sk ie sło w o „Do m ego lu d u ”, co w K reisb latach stoi, a ja utrzym u ję, że ten lże jak szelm a, k to m ów i, że to nie praw da, co król sam św ia d czy .

Wi ad o mo ś c i z Prus

R ozruch w p ruskich krajach n ad reń sk ich już je s t skoń czon y. T eraz lu d zie n a d reń sk ie p rzyzn ają, że ty lk o n ik czem n e szelm y i ła jd a k i to zrobili, a n ie p o c z c iw y lu d . W E lb erfeld zie w ię z ie n i z cu ch th au zu b y li u w o ln ien i i d ostali broń. Jak żołn ierze k ró lew scy p rzyb liżali się, oni od eb rali m ieszczan in om sześć ty s ią c e ta la ró w i u ciek li, i część rozeszła się na rabunek. A le k ilk u ich już są p o jm a n i od żo łn ierzó w i w ło śc ia n in ó w i m ięd zy ty m i w od zący, k tóry jeszcze 5000 ta la r ó w p rzy sobie m iał. Cóż teraz n asza D o rfzeitu n g b ęd zie m ów ić, która n a m ca łe stru m ien ie k rw i ry ń sk iej ob iecyw ała?

M in istro w ie u sta w ą ozn ajm ili (10 M aja), że fo lw a rk i szla ch eck ie od w łó k i m a ją te n sam p od atek p łacić jak gospodarskie, i że b ogaci m ają w ię c e j k la s se n ste ir u i że d u ch ow n i i w sz y sc y w k ró lew sk iej słu żb ie m ają p łacić, a co z teg o w ię c e j przychodzi, ty le tym którzy m n iej m ają i w c a le ubogim lu d zia m u p u szczo n e 1S).

O stródzki b a ta lio n la n d w ery m aszeru je do B yd goszczy. C zęsto w ia d o m o ści od n ieg o będą donosić. I cala lan d w era ryń sk a jest p ow ołan a.

W K ró lew cu też 30 k ilk u panów , k tórzy bodaj w ię c e j m ie li czasu niż rozu ­ m u, z e sz li się i jak do śm iech u na m in istró w sark ali. To oni n a z y w a li sejm m ie jsk i.

Wi a d o mo ś c i z o b c y c h k r a j ó w

W N iem czech p o łu d n iow ych , w B ad en i B a w a rii ry ń sk iej, taka jest s w a ­ w o la , że n ik t nie w ie, k to pan, k to słu ga. B od ajci i tam n a sz k ról m u si p orzą­ d ek zrobić. Oprócz tego ci b u n to w n icy nam P ru sak om w o jn ę w y p o w ie d z ie li. C esarzow ie M osk iew sk i i A u striack i w W arszaw ie się zeszli, aby się u m ó w ić w e d łu g rozru ch ów w ęg iersk ich . Co m ów iono, że M oskale w z ię li w sk órę od W ęgrów , to łgano. A ż dotąd p rzyn ajm n iej M oskale i W ęgry się w c a le n ie w i­ d zieli.

T ak że też h an ieb n e jest łgano, że n a si żołnierze w D reźn ie srogo i źle się z lu d em obchodzą, jak nasza D orfzeitu n g m ów i. N asi żołn ierze b y li w a le c z n y ­ m i w b itw ie , a le lito śc iw y m i n ap rzeciw sp ok ojn ych o b y w a teló w . A to n ie p ię k ­ n ie, k ie d y k to o sw oim w ła sn y m lu d zie źle m ów i, a zw ła szcza g d y to n ie p raw d a.

P e w n y p raw ie w tym czasie w D reźn ie b y w a ją cy p o w ied zia ł, jak n a si ż o ł­ n ierze u b ogiem u czło w ie k u , kóry już przez parę dni nic n ie zarob ił i d la teg o z zoną i dziećm i głód m ial, lito śc iw ie od sw eg o ch leb a od d ali i parę tro ja k ó w do tego: i że n iek tórzy fizy lierzy n iew ia sto m , które ze strach u p ła k a ły z a w o ­ ła li: n ie b ójcie się: toć m y też je ste śm y lu d zie, a nie d zik ie z w ie r z ę ta ”. A le z b u n to w n ik a m i, którzy na nich strzela li, n ie będą żartow ać, sam o się rozu m ie.

18) W ed łu g te k stu n iem ieck ieg o — „bogatym m ia ły b yć p o d w y ższo n e p o ­ d atk i, u rzęd n icy i d u ch o w ień stw o m ieli rów n ież p łacić p odatki. N a d w y żk a , która by stąd w y n ik ła , m iała być potrącona od sum y, jaką w y n o siły p o d a tk i u b o g ich ”.

S a sy d ziękują w reszcie P anu Bogu, że n asi w a le c z n i żołn ierze im do p o m o cy w c z a sie przyszli. B u n to w n icy z ja d o w ito ści K ró lew sk i zam ek prochem c h c ie li rozsadzić, a k ilk a b u d yn k ów za p a lili, teatr i in sze dom y k ró lew sk ie ze w s z y s t­ kim co w nich było, a to nie m ała szkoda i c h c ie li jeszcze w ię c e j zapalić, a le już n ie m ieli czasu. I z tak im i lu d źm i m ielib y cerem on ie robić? U ciek li te r a z w s z y sc y z S ak son ii i p oszli d o B ad en i do B a w a r ii”.

Na zakończenie szpalty notatka w języku urzędowym nawołuje

wszystkich, którym zależy na tym, żeby lud nie błądził, a prawdziwe

wiadomości otrzymywał, aby zainteresowali się rozszerzeniem niniej­

szej gazety i w sprawie zamówienia egzemplarzy zwrócili się do dru­

karni pana Haricha w O lsztyn ku 18a) i w Olsztynie albo też do

redaktora.

Nr 2 P R Z Y JA C IE L A LUD U

Redaktor w słowie wstępnym — bez tytułu — stara się w ytłum a­

czyć czytelnikom, jaki dotąd „z konstytucji za pożytek mieli”. Jako

pierwszy punkt porusza wolność słowa.

„To jest p ięk n e p raw o — tw ierd zi — ale w ła śc iw ie to ty lk o uczonym słu ży : b o roln ik i rzem ieśln ik nie będą p isać, ani co dać d rukow ać. A le m ów ią r o l­ n icy: p ro sty lu d teraz d ostan ie do czytan ia ta n ie pism a, n a w et D orfzeitu n gi, a to za trojak. C zy to n ie p iękne? — E odaj ci p ięk n ie, a le jeszcze p ięk n iej by b yło, gd y b y za trojak b yło rozum u w nich i praw d y. A le cóż, k ied y ty lk o łg a r stw o i bredy?”...

P ierw ty lk o to b yło w o ln o dru k ow ać co nie było przeciw praw om i d o ­ brym obyczajom : a le teraz b y le k tóry p ism am i m oże lud przeciw K rólow i, zw ierzch n o ści i sw em u b liźn iem u podszczuw ać. K ied y jeno tak sposobnie ro zu ­ m ie zrobić, aby go do sądu n ie m ożna podać. D la teg o w ejcie, to p raw o ma i sw o je dobro i sw o je n ie dobre”.

Dalej zastanawia się autor nad ustawami, które „nasi posłance w y ­

robili:

1) U sta w ę dla b y rg erw ery to jest u sta w ę uzbrojenia w szy stk ich m ie sz c z a - n ów i w ieśn ia k ó w , 2) u sta w ę, że żaden dom od policji nie m oże być p rzeszu k i­

w a n y bez rozkazu sąd ow ego, 3) zn iesien ie p raw a polow an ia na cudzych g r u n ­ tach i jeszcze parę m n iejszy ch u staw . A tych u staw , m nie się w idzi, n iem a co c h w a lić ”.

„Bo ta b yrgerw era, jak w sz y sc y teraz m ów ią, jest ca łe g łu p stw o: a w n a ­ szych m iastach już n ik t się n ie ch ce fuzją trapić, a to po w sia ch jeszcze m n ie j”.

Odnośnie drugiej ustawy, na mocy której żandarmom i policji ode­

brano prawo dokonywania rewizji po domach prywatnych na własną

rękę „Przyjaciel” zapytuje: „a wiecie, kto na tym zyskuje? — Złodzieje

i zbójcy — oni będą bezpieczni”.

„D latego teraz ty le byw a k radzieży, d latego już z k ilk u m iejsco w o ści w y ­ sła n o do m in isteriu m prośbę o z n iesien ie tej u s ta w y ”.

Najcharakterystyczniejsze jest rozumowanie odnośnie zniesienia

prawa polowania na cudzych gruntach.

.

„P ierw ło w y na ca ły m ląd zie (kraju) b y ły zaaren d ow an e, a król z teg o m ia ł ze sto ty sięcy talarów , a le te p ien iąd ze nie b y ły zap łacon e od roln ik ów ty lk o od arendarzów ło w ó w . R ozu m n iejsi m ięd zy p o sła ń ca m i p ierw szeg o sejm u m ó

-18a) D ruck der C. H. H a rich ’sch en B u ch d ru ck erei in H oh en stein — z a m iesz­ czon e na końcu o sta tn ie j szp a lty tak nr 1, jak nr 2 „P rzy ja ciela L u d u ”.

w ili: toć w id zicie, że w ielm o żn y K ról w ta k b u rzliw y m c za sie n ie m oże u p u śc ić (stracić) jed n ego grosza, a jakże b y się m ó g ł teraz ob ejść bez tych 100 000 talarów ? D oradzam y, n iech aj roln icy to p ra w o odkupią: n ie będą się w zb ra n ia ć, boć m ało co tr a fi na w łókę, a k ról tak d o sta n ie 2 m ilio n y talarów , k tó ry ch m u teraz bardzo b rak ”. W iedzą w szy scy , że w p rzeszły m roku K ról p o­

ż y c z y ć m u sia ł 15 m ilion ów , gd yb y b ył dostał za p ra w o p o lo w a n ia 2 m ilion y, trzeb a b y b yło ty lk o 13 m ilion ów . A teraz m am y 2 m ilio n y d łu gu w ięcej, m u ­

sim y za p ła cić ten k a p ita ł i odsetki.

T o w e y c ie aż dotąd: u sta w y , które n a si p osłań ce w y r o b ili n ie są n a jp rzed ­ n ie js z y m i”.

„Przyjaciel” biada nad długami, które na wojny napoleońskie

zaciągnięto:

„w p rzeszły m roku b yło jeszcze d łu gu 1 1 2 m ilion ów , rat n ie zapłacono, a p r z e sz ły rok siła k osztow ał. O w e 15 m ilio n ó w n ie zo sta ły zap łacon e, i w s z y s t­ k o co b y ło w sk arb ie k ró lew sk im w yd an o. R ok 1849 n ie b ędzie lep szy , rozruchy w P ru sa ch , w N iem czech i na W ęgrach dużo kosztują.

„A k ie d y by to jeszcze d łużej m iało trw a ć i n asz K ról W rzeszczom n ie za - t u lił ta k zaraz g ęb y — jeszcze w ię c e j b ędzie kosztow ało... a le o to troszczą się m in istr o w ie nie db ając o w rzeszczen ie w sz y stk ic h szelm ów , n iesp o k o jn ik ó w i g łu p a k ó w . P ien ięd zy brak, h an d el i rzem iosła n ie idą w sz y stk ie . N ie m ożem y d la te g o m ów ić, że dotąd z ty ch n ow ych rząd ów co się sta ło lep iej... Ja w a m p o w iem : tu jest przyczyna złego sta n u rzeczy: że w w ie lu k rajach n iegod n i p o sła ń c e b y li w yb ran i...”.

„W edług o sta tn ich w ia d o m o ści P rusy, S ak son ia i H an n ow er z a w a r ły przy­ m ierze d la przełam an ia n iesp o k o jn ik ó w w sw y ch krajach , k ról p ru sk i o trzy­ m a ł p ełn o m o cn ictw o i kom en d ę nad w o jsk iem sa sk im i h a n n o w ersk im ....”.

Dalej wyjaśnia „Przyjaciel”, na czym polega nowa Konstytucja:

I tu następują pochwały nowego ustroju...

Ńa zakończenie szpalty w języku niemieckim do czytelników skie­

rowano zapylanie, czy tekst polski drukować frakturą czy antykwą.

Zamówienia na prenumeratę należy kierować nie tylko do redaktora

i drukarni C. H. Haricha w Olsztynku i Olsztynie, ale do pana Heinicke,

cukiernika w Ostródzie, oraz introligatora Lófflera w Nidborku.

Z A K O Ń C Z E N I E

Tymczasem 2 czerwca opuścił Ostródę pierwszy batalion (ostródz-

ki) 4 pułku piechoty (Landwery) skierowany w Poznańskie. Pod datą

5 czerwca na postoju w Oslrowitem dowódca batalionu major Gärtner

przesiał odezwę pożegnalną do Kreis-Blatt’ów 19) , w której w gorących

słowach polecił społeczeństwu miejscowemu opiekę nad ubogimi rodzi­

nami rezerwistów, które pozostały w bardzo ciężkich warunkach m a­

terialnych.

Dnia 14 czerwca na lamach Kreis-Blatt’u oznajmił radca ziemski

Peguilhen, że rodziny żołnierzy powołanych i wysianych na front otrzy­

mają drzewo na opal po

części ceny normalnej, wolno im również

paść krowy czy kozy w lasach państwowych... bezpłatnie. W tydzień

później ogłoszona została odezwa landrata z której wynika, że sejm

10) K r e is -B la tt z 23 czerw ca, s. 111.

(„Kreistag”) dn. 26. V. uchwalił, ażeby nałożyć specjalny podatek do­

datkowy na tych właścicieli gruntów, którzy płacą rocznie podatku

„ g ło w n e g o ” („kłassensteyer”) więcej niż osiem talarów rocznie. Jed­

nakże rejencja królewska owemu „ojcowską miłość pokazującemu ura­

dzeniu podług teraźniejszego prawodawstwa potwierdzenie swe wzbro­

n iła”. To też Peguilhen ’’widział się zniewolony” do ogłoszenia zezw o­

lenia na zbieranie dobrowolnych ofiar. Proponuje on, aby posiadacze

roli wpłacali od włóki pierwszej klasy dwa trojaki, a od drugiej klasy

jeden trojak (tj. tyle, ile wynosiła miesięczna prenumerata „Przyjaciela

Ludu” — przyp. E. S.-B.).

„Toż sam o będą i in n e podarunki, jako te ż i zboże, z p od zięk iem p rzy jm o ­ w a n e ” — zaznacza „radca ziem ia ń sk i”. — „W zyw am u przejm ie M agistraty, F a n y , A m tm an y, dozorcę p o licji w ie jsk ie j i so łty sy : podjąć się do zb ieran ia w sz e lk ic h skład k ów , i tak ow e, to jest p ien ięd zn e sk ła d k i do tu tejszej k o m u n a l­ n e j k a sy , in n e zaś ofiary, do P. X ięd zy p a ra fia ln y ch o d sta w ić dać, do m n ie, ale aż do 15-go sierp n ia r. b. o w y p a d k u ich u siło w a ń ob zn ajm ien ie zrobić, k tóre w te d j przez tu te jsz y K r e is-B la tt o b w ieszczon e z o sta n ie”.

Wezwał też księży, aby przyjmowali odstawiane dary w naturaliach

i rozdawali je podług jego polecenia, zaznaczył, że życzy sobie, aby tak

p. księża jak i „Pany Nauczyciele” szkól przy zbieraniu ofiar najusil­

niej się starali. Do społeczeństwa zwrócił się v. Peguilhen „z zaufa­

niem i prośbą, ażeby przynajmniej z repartycji wyznaczone składki

wpłacało, bowiem przez to pomoże wesprzeć nędzę i trwogę wśród w ie ­

lu rodzin, których żywiciele powołani zostali pod broń”.

Ogłoszono również „Repatrycję” wykazującą ilość włók I i II klasy

w miejscowościach powiatu nidzickiego (łącznie z obecnym powiatem

działdowskim) oraz wykaz osób, których podatek „glowny” wynosi

S i więcej talarów rocznie.

Widocznie wielu powołanych pod broń starało się o urlopy kilku­

tygodniowe, podając różne powody nieuzasadnione (często nie odpo­

wiadające prawdzie), skoro major dowodzący 4 pułkiem piechotv

v. Olberg zwrócił się 4 sierpnia (z Bydgoszczy) do starostwa w N i­

dzicy z oznajmieniem, że wszystkie podania proszących o urlop muszą

być poświadczone przez urząd starościński i tylko w ważnych w ypad­

kach (śmierci lub ciężkiej choroby najbliższych członków rodziny)

mogą być uwzględnione. Wobec tego, że procedura ta jest przewlekła —

zezwolenie bywa spóźnione i staje się nieaktualne — stąd odmowne

odpowiedzi. (Kr.-BI. s. 143).

Ponieważ straty w żołnierzach walczących były znaczne, a przy tym

epidemia cholery pociągała ofiary, królewskie nadprezydium oraz kró­

lewskie generalne dowództwo wojsk uważały za konieczne ogłosić po­

nowny pobór landwery i rezerwy, który wyznaczony został na dzień

9 października. Spis wezwanych do stawienia się przed komisją obej­

muje setki nazwisk mężczyzn z miasteczek i wiosek powiatu nidzickie­

go. Kobiety i dziewczęta w Nidzickiem, podobnie jak wszędzie na M a­

zurach, zajęte były przygotowywaniem szarpi, bandaży, ciepłych poń­

czoch dla swych walczących i rannych ziomków. Sytuacja rodzin land-

werzystów i rezerwistów, poległych, rannych i walczących, stawała się

coraz cięższa, a jak widać z zamieszczonych sprawozdań o napływaniu*

składek — zasobna część społeczeństwa miejscowego nie wykazywała

zapału i hojności w dostarczaniu darów oraz opłacaniu sk ład ek 20).

20) Ibidem , s. 191, 197.

Junkrzy i obszarnicy-nowonabywcy

majątków,

którzy w tzw.

„wściekłym” roku 1848, po wybuchu rewolucji „głowy potracili” w i­

dząc zbuntowanych robotników rolnych, domagających się ziemi, spra­

wiedliwości i ludzkich praw — po uśmierzeniu rozruchów podnieśli na

nowo butnie głowy. Rozwiały się wszelkie nadzieje upośledzonego ludu

mazurskiego: parcelacja włości królewskich i nadanie ziemi ludowi jak

również żądania Klubu Konstytucyjnego nie ziściły się.

Z oburzeniem patrzyli na nędzę chłopów tych do niedawna współto­

warzysze pracy Gustawa Gizewiusza, którzy wraz z nim podpisali

odezwę do konsystorza w obronie uciśnionych polskich p arafian21)'.

Superintendent Brachvogel z Ostródy doniósł swym władzom, że do­

bra rycerskie są rozsadnikami proletariatu: tam uznaje się tylko silę

loboczą, a nie człowieczeństwo. Pastor Triebensee z D ąb rów n a22)

orzekł, że w majątkach szlacheckich istnieje specjalny kunszt zagra­

biania przez panów gospodarstw chłopskich jako dług powstały na

skutek udzielania pożyczek.

Takie stosunki istniały na całej ziemi mazurskiej, tym samym

i w nidzickim powiecie, chociaż J. Gregorovius w monografii swej po­

minął milczeniem.

Król pruski odniósł zwycięstwo, żołnierze jego „pokonali demokra­

tów”. W państwie pruskim nastąpił okres długotrwałej reakcji.

MATERIAŁY DO KWESTII POLSKIEJ NA WARMII I MAZURACH

PO PLEBISCYCIE (1 9 2 0 — 1921)

Powstanie państwa polskiego w 1918 roku oraz postanowienia

Traktatu Wersalskiego wobec Prus Wschodnich — przyznanie Dział-

dowszczyzny Polsce i plebiscyt — zaciążyły w sposób zasadniczy na

sytuacji polskiej ludności na Warmii i Mazurach. W innych warunkach

i z innym programem politycznym i społecznym działały i rozwijały się

polskie organizacje, inaczej też kształtowała się polityka władz nie­

mieckich wobec ruchu polskiego. Odmiennie rozwijał się też proces w y ­

twarzania świadomości narodowej u rodzimej ludności. Wszystkie te

pioblemy, jak i cały szereg innych z okresu międzywojennego są do

dnia dzisiejszego nieopracowane. Wyjątek stanowi jedynie artykuł T a­

deusza Grygiera omawiaiacy w sposób szkicowy rozwój politycznych

form ruchu polskiego na Warmii i Mazurach w latach 1 9 2 0 — 1923 1 ).

Zasadnicza wiedza o ludności polskiej na terenach b. Prus Wschodnich

w okresie międzywojennym kształtowała się pod wpływem wspomnień

i publikacji opartych na wrażeniach płynących z własnej a u top sji2).

21) E. S u k erto w a -B ied ra w in a , G izew iu sz w św ie tle arch iw u m p a ra fia ln eg o w O stródzie. In sty tu t M azurski w O lsztyn ie. K om u n ik aty D ziału In form acji N au k ow ej, 1947 s. 11.

ss) Joh. M ü ller, O sterode in O stp reu ssen . O stróda 1905 s. 152.

!) T ad eu sz G rygier, Z zagad n ień ruchu p o lsk ieg o na W arm ii i M azurach w latach 1920 — 1923, P rzegląd H istoryczn y t. X LV , zeszy t 4, s. 764 — 780.

2) N ajbardziej p ełn y obraz życia lu d n ości etn iczn ie p o lsk iej na teren ie b. P rus W schodnich dają nam w sp o m n ien ia Jana B oen igk a, k tóre w w ie lu w y ­ padkach trac^ ch arak ter osob istych w sp om n ień , a n ab ierają cech op racow an ia źródłow ego. Jan B oenigk, M in ęły w ie k i a m y śm y o sta li, L u d ow a S p ó łd zieln ia W yd aw n icza, W arszaw a 1958. Por. ta k że Jędrzej G iertych , Za p ó łn o cn y m k o r­ d onem (P rusy W schodnie), W arszaw a b. r., M elchior W ańkow icz, N a tropach S m ętk a, C zy teln ik