Szumiłło, Romuald
Księgarstwo województwa
olsztyńskiego w latach 1945-1949
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-4, 399-421
Rom uald SzumUlo
KSIĘGARSTW O WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO
W LATACH 1945—1949
N iniejszy a r ty k u ł m a n a celu om ów ienie w y b r a n y c h z ag a d n ie ń ro zw o ju k s ię g a rs tw a n a te re n ie w o je w ó d ztw a olsztyńskiego w lata ch 1945— 1949. O p ra cow ano go n a p o d sta w ie d o k u m e n tó w z n a jd u ją c y c h się w p o sia d an iu osób p ry w a tn y c h , u s tn y c h i p ise m n y c h rela cji b y ły ch o rg an izato ró w , a tak ż e obec ny ch p ra c o w n ik ó w k się g ars tw a, ich a k t osobow ych oraz p ra s y re g io n aln ej {przede w s zy s tk im za la ta 1945— 1949) i fach o w ej „K się g arz a ”, „ P ra c y K s ię g a r s k ie j” (później: „B iu le ty n K s ię g a rs tw a Spółdzielczego”) w y d a w a n e j przez C e n tra lę Spółdzielni W y d aw n iczy ch i K sięgarskich.
K w e re n d a w W ojew ódzkim A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w O lsztynie i A r c h iw u m S to w a rz y sze n ia K s ięg arzy P o lsk ich w W arszaw ie nie d a ła -pozytyw n y c h re zu lta tó w , co w p ły n ę ło na ogran iczen ie z a k re su o pracow ania.
J a k o cezurę czasow ą p rz y ję to ro k 1949, w ów czas bo w iem zostały pod jęte decyzje, w zasadniczy sposób w p ły w a ją c e n a rozw ój i fu n k c jo n o w an ie k się g a rstw a. 1 sty czn ia 1950 r o k u p o w s ta ła p a ń stw o w a o rg a n iz ac ja k s ię g ars tw a „Dom K s ią ż k i” (pełna nazw a: C e n tra la O b ro tu K sięg arsk ieg o „Dom K s ią ż k i”). T e m a t p o d ję ty w p rz e d sta w io n y m a r ty k u le n ie został dotąd szerzej o p r a cow any, aczkolw iek n iek tó re jego w y c in k i b y ły p rzed m io tem pub lik acji.
S T R U K TU R A O R G A N IZ A C Y JN A K S IĘ G A R S T W A N A T E R E N IE K R A JU W L A T A C H 1945— 1949
O rg a n iza to re m k s ię g a rs tw a w la ta c h 1945— 1949 b y ła przed e w szy stk im spółdzielczość. J u ż w lip cu 1944 ro k u , w Ojcowie, o d b y ła się k o n s p ira c y jn a k u rs o -k o n fe re n c ja i n a r a d a k ierow niczego a k ty w u k s ię g a rs tw a spółdzielczego w ó w czesnym G e n e ra ln y m G u b e rn a to rs tw ie , a p rz ed m io tem o b ra d b y ły za g ad n ie n ia ro z w o ju o rg an iz ac y jn eg o i k ie r u n k i działalności k s ię g a rń spółdziel czych po o d zy sk a n iu n ie p o d le g ło ś c i1.
P r o g r a m p rz e d sta w io n y w Ojcow ie s ta ł się w y ty c zn ą ro zw o ju k się g ar stw a spółdzielczego w p ierw szy c h la ta c h p o w o jen n y ch . P o w y z w o len iu n a s tą p iła re o rg a n iza cja spółdzielczości, p rzed e w s zy s tk im in s ty tu c ji cen traln y c h . N a stą p ił rozdział m ię d z y działalnością re w iz y jn o -in s tru k c y jn ą i o rg a n izacy jn ą a gospodarczą zw iązków spółdzielni; p ow ołano do życia jed e n dla w szystkich Zw iązek R e w izy jn y Spółdzielni R zeczypospolitej P olskiej, k tó ry n ad zo ro w a ł spółdzielnie w szelkiego typu. W t e n sposób zw iązek „S połem ” pozostał cen tra lą gospodarczą spółdzielczości spożywców. N ad zó r o rg a n iz ac y jn o -rew iz y jn y
1 S . M a l a w s k i , P i ą ć l a t k s i ę g a r s t w a s p ó ł d z i e l c z e g o w P R L . W y b r a n e f r a g m e n t y p a m i ę t n i k a , K s i ę g a r z , 1978, n r 3, s . 24.
4 0 0
n a d sp ó łd zieln iam i k się g ars k im i i w y d a w n icz y m i p rz y p a d ł zaś Z w iązk o w i R ew izy jn em u .
Is to tn y m p rz ew o d n ik iem org an izu jąceg o się k s ię g a rs tw a spółdzielczego b y ł „ S ta tu t k s ię g a rn i spółdzielczej” , w y d a n y w czerw cu 1946 2. N a k re ś la ł on cele i z a d a n ia oraz s t r u k t u r ę o rg a n iz ac y jn ą na p o d staw ie u s ta w y o spółdziel niach z 29 p a źd z ie rn ik a 1920 ro k u . M.in. m ó w ił on: „Spółdzielnia zaw iązuje się w celu z as p o k ajan ia w s p ó ln y m i siłam i m a te ria ln y c h i k u ltu r a ln y c h po trzeb sw oich członków . Spó łd zieln ia będzie o rganizow ać i p ro w ad zić w szel kiego ro d z a ju z a k ład y gospodarcze d la d o sta rcz an ia zo rg an izo w an y m człon kom w szelkich a r ty k u łó w p o trzeb k u ltu ra ln y c h , a p rzed e w s zy s tk im książek i in n y c h w y d a w n ic tw oraz p o d ejm o w ać działalność s p o łe c z n o -k u ltu ra ln ą ”.
W in n y c h p a r a g r a f a c h p odaw ano, że spółdzielnie b ę d ą k u p o w a ć n a w ła s n y ra c h u n e k , b ra ć w komis, p rz e ra b ia ć oraz w y tw a rz a ć i o d sp rzed aw ać sw o im członkom a r ty k u ły a s o rty m e n tu k sięgarskiego, p iśm ien n eg o i p a p ie rn ic z e go, p ro w ad zić a n ty k w a ria ty , a g e n tu ry , w ypożyczalnie, kioski księgarskie, sp rzed aż czasopism, a tak że w szelkiego ro d z a ju działalność k u ltu ra ln o -o ś w ia - , to w ą i p ro p a g a n d o w ą zw iąz an ą z d ziałalnością spółdzielni.
D la k s ię g a rn i spółdzielczych s ta tu t p rz e w id y w a ł ró w n ież nazw y , k tó re zazw yczaj b y ły k ró tk ie, zrozum iałe i sy m bolizujące cele i z a d a n ia spółdzielni np. „ K u ltu r a ” , „P o stę p ” , „ O św iata” itp . W ład zę spółdzielni sta n o w iło w a ln e zgrom adzenie, r a d a nad zo rcza i zarząd, k tó r y b y ł o rg a n em k iero w n iczy m i w y k o n a w c zy m spółdzielni.
Spółdzielnie k się g ars k ie oraz o kręgow e Z w iązki R e w izy jn e Spółdzielni R P (które m ia ły in sp iro w ać z a k ład a n ie w te re n ie n o w y c h spółdzielni) m iały tak że o dpow iednią in s tru k c ję o rg a n izacy jn ą, o m aw ia jąc ą m.in. cele, zad a n ia i te r e n działalności: „ K s ię g a rn ia spółdzielcza m a n a celu dostarczan ie zo rg an izo w an y m członkom , m as o m p ra c u ją c y m wsi i m ia s t w szelkich a r ty k u łó w p o trzeb k u ltu ra ln y c h , a przed e w s zy s tk im k siążek i in n y c h w y d a w nictw , a n a s tęp n ie a r ty k u łó w piśm iennych, papiern iczy ch , szkolnych, b iu ro w ych, b ib liotecznych, św ietlicow ych, te a tra ln y c h , m u zy czn y ch itp .” 3.
T a k więc, u tw o rz o n a sieć k s ię g a rń spółdzielczych p ra c u ją c y c h w e d łu g jed n o lity c h zasad i m eto d u tw o rz y ła sy stem ro zp ro w ad z a n ia , „od g ó r y ” in s tr u o w a n y i re w id o w a n y przez Z w iązek R e w iz y jn y Spółdzielni RP, a „od d o łu ” k o n tro lo w a n y przez u ż y tk o w n ik a — członka.
W początkach r o k u 1945 w śró d spółdzielni w y d a w n icz y c h b yło trzech p o ten tató w : S półdzielnia W yd aw n iczo -O św iato w a „C zy teln ik ”, k ie ro w a n a przez Jerze g o B o r e js z ę 4, S półdzielnia W y d aw n icza „ K siążk a” oraz S półdziel n ia W y d aw n icza „W iedza” (spółdzielnie „ K siążk a” i „W iedza” zostały połą czone 15 ■ g ru d n ia 1948 r.), k tó r e w p rz ec iw ie ń stw ie do m a ły c h spółdzielni fo r so w ały ro zb u d o w ę c e n tra ln ie s te ro w an e j sieci k sięg arń . Do r a d nadzorczych ty c h sppłdzielni p o w o ły w an o zn an e osobistości (np. członkiem r a d y n a d zo r czej Spółdzielni W y d aw n iczo -O św iato w ej „ C zy teln ik ” w la ta c h 1944— 1949 b y ł B olesław B ierut). Ich k się g arn ie d z ia łały n a z asad ach sam odzielności gospo darczej i finan so w ej. K ie ro w n icy decy d o w ali o zao p atrzen iu , zaciągali k r e d y ty w b a n k a c h , p ro w ad zili sam odzielną księgowość, sporządzali bilanse, a w y p ra co w an e zyski p rz ek a zy w ali sw oim c en tralo m s.
2 I b i d e m , s . 25.
3 S . M a l a w s k i , K s i ę g a r n i e s p ó ł d z i e l c z e. i n s t r u k c j a d l a o r g a n i z a t o r ó w, Ł ó d ź 1945, s . 4. 4 J e r z y B o r e j s z a (1905— 1952) — - w y d a w c a , p u b l i c y s t a , d z i a ł a c z k u l t u r a l n y i p a r t y j n y , z a ł o ż y c i e l i p r e z e s S p ó ł d z i e l n i W y d a w n i c z o - O ś w i a t o w e j „ C z y t e l n i k ” .
księgarstwo województwa olsztyńskiego 4OI
K s ię g a rs tw o p a ń stw o w e w k ra ju , a tak ż e n a W arm ii i M azu rach , r e p r e zen to w a ła jed y n ie sieć d e le g a tu r P a ń s tw o w y c h Z ak ład ó w W y d a w n ic tw Szkol n y c h (dalej PZW S) (obliczona n a sp rzed aż p o d ręcz n ik ó w h u rte m ) i n iew ie lk a liczba ich k s ię g a rń u tw o rz o n y ch w 1945 ro k u przez M in isters tw o O św iaty i W ych o w an ia. N aczeln y m z ad a n ie m ty ch p lacó w ek było z ao p a try w a n ie dzieci i m łodzieży w p o d ręczn ik i szkolne i pom oce dy d ak ty czn e.
Poza w y m ien io n y m i pow yżej k s ię g a rn ia m i spółdzielczym i i p ań stw o w y m i, f u n k c jo n o w ały ró w n ie ż w la ta c h p o w o je n n y ch k się g arn ie p ry w a tn e , któ re je d n a k pod w zględem g o spodarczym b y ły zróżnicow ane i nie zaw sze w pełn i p o tra fiły sp ro s ta ć zadaniom , ja k ie s ta w iało p rz ed nim i społeczeństw o.
Większość p o w sta ły ch k s ię g arn i b y ła z are je s tro w a n a w Z w iązk u K s ię g a rz y Polskich, co daw ało im p rz y w ile j z a k u p u w h u rto w n ia c h z ra b a te m . W y sokość ra b a tó w k sz tałto w ała się od 10—33% zależnie od ro d z aju zak u p o w a - n y c h w y d a w n ic tw i ich źródeł n abycia. K s ię g a rn ie spółdzielcze i p r y w a tn e z a o p a try w a ły się przede w s zy s tk im w k się g ars k im oddziale „S p o łem ” , k tó ry b y ł p ierw szy m po w ojnie p rzed się b io rs tw em czysto h u rto w y m zao p a tru ją cy m w książki. O trz y m y w ały ta m one 15% r a b a tu , n a to m ias t k się g arn io m „C zytel n i k a ” , „W iedzy”, „ K siążk i” — udzielan o r a b a tu w g ra n ic ac h 15%—25% p rz y zak u p ie w y d a w n ic tw obcych i 33% p rz y w y d a w n ic tw a c h w łasnych.
P r z y z ak u p a ch w p r y w a tn y c h firm a c h w y d aw n iczy ch , ta k ic h ja k E u g e niusz K u n th a n , G e b e th n e r i Wolff, T rzask a, E v e rt i M ichalski, k się g arn ie o trzy m y w a ły b ezp łatn ie tzw. trz y n a s tk i (za d w an aście z ak u p io n y ch e g zem p la r z y jednego t y tu łu k się g arn ia o trzy m y w a ła egzem plarz bezp łatn y , do d yspo zycji k ie ro w n ik a k s i ę g a r n i ) 6.
W ojew ódzkie d e le g a tu ry PZW S, p rz y sprzed aży p o d ręczn ik ó w szkołom bądź k się g arn io m spółdzielczym, u d zie lały ra b a tu w w ysokości 10% 7. R ów nież członkow ie k s ię g a rn i „ C zy teln ik a ” o trzy m y w a li 10% r a b a t u p rz y z ak u p ie w y d a w n ic tw i p ierw szeń stw o w n a b y w a n iu nowości, p raco w n icy n a fcm ia s: o trz y m y w a li p e łn y r a b a t h u r to w y p rz y zak u p ie w y d a w n ic tw w ła sn y c h i 10% od w y d a w n ic tw obcych s.
R O Z W Ó J S IE C I K S IĘ G A R N I W W O JE W Ó D Z TW IE O L SZ T Y Ń S K IM P r z e d s ta w io n a w z ary sie s t r u k t u r a o rg a n iz ac y jn a k s ię g a rs tw a w la ta c h 1945— 1949 zn alaz ła odbicie ró w n ie ż w w o jew ó d ztw ie olsztyńskim . D ziałały tu k się g arn ie spółdzielcze, „ C zy teln ik a ”, „W iedzy”, „ K siążk i”, D e leg a tu ra P Z W S z n ied u ży m p u n k te m sp rzed aży d etaliczn ej oraz k się g arn ie p ry w a tn e .
Z in ic ja ty w y działaczy lu d o w y ch n a czele z W ła d y sław em W achem , B oh d a n em W ilam o w sk im i H ie ro n im em S k u rp s k im u tw o rzo n o w O lsztynie, 11 w rz eś n ia 1945 ro k u , S półdzielnię W y d aw n iczą „Z ag o n ” , n ależącą do C e n tra li Spółdzielni W y d aw n iczy ch i K sięgarskich. Nie posiadała ona w łasn ej k s ię g a r ni, zajm o w ała się ty lk o w y d a w a n ie m m .in. przew o d n ik ó w , in fo rm ato ró w , b ro sz u r 9.
W w y n ik u s ta r a ń i zabiegów nauczycieli p o w s ta ła w O lsztynie, w e w rześ
6 I b i d e m . 7 Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1947, n r 122. 8 R e l a c j a p i s e m n a W . J u r a k a . 9 W . W a c h , S p ó ł d z i e l n i a W y d a w n i c z a « Z a g o n » (1945— 1949), K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1974, n r 3, s . 314. 14 — K o m u n i k a t y . ,
4 0 2
n iu 1945 ro k u , p ierw sza w w o jew ó d ztw ie spółdzielnia „K siążnica M a z u rs k a ”, z siedzibą z arz ąd u i z k s ię g a rn ią p rz y u lic y Z ie n ta ró w n y 2 (obecnie L an c a 2). Z biegiem la t ro z b u d o w y w a ła się i w k ońcu r o k u 1949 m ia ła 11 placó w ek 10. Osiem z n ich z n ajd o w ało się w m ieście O lsztynie. W ym ienioną już k się g arn ią n r 1 (przy obecnej ulicy L a n c a 2) k iero w ał F ra n c is ze k S a jd ak , k s ię g arn ię n r 2 (przy u lic y G ru n w ald zk ie j) p ro w a d ziła E lż b ieta G rem , p u n k t k s ię g ars k o -p a - p iern icz y w H ali T arg o w e j — N o rm a R u tk o w sk a , k sięg arn ie: n r 3 (przy ulicy Jag iello ń sk iej) — H e len a Z ap aśn ik , n r 4 (przy u lic y K o łłątaja) — Jó zefa P o n iato w s k a, n r 5 (przy ulicy P a rty z a n tó w ) — P e la g ia S tra m k o w s k a — p r a cow nica p rz e d w o je n n e j oficyny P ien iężn y ch , n r 6 (przy ulicy 1-go M aja) i n r 7 (przy ulicy W yzw olenia) — M a ria B auhrow icz. T rz y pozostałe placó w k i k sięg ars k ie z n ajd o w a ły się w B arczew ie, D o b ry m Mieście i w O l s z t y n k u 11. T w ó rca m i „ K siążn icy ” b y li ludzie p rz y b y li tu z in n y c h terer.ów k ra ju : F ra n c is ze k S a jd ak , W ła d y sław Z a p a śn ik i A le k s a n d e r B riick n er, k tó r y b y ł p rezesem zarz ąd u „K siążnicy” od p o ło w y 1946 ro k u 1-.
R ów nolegle z „K siążnicą olsztyńską, w p a źd z ie rn ik u 1945 ro k u , p o w s ta ła d r u g a spółdzielnia „K siążnica M a z u rs k a ” w O stródzie. W zarządzie jej za siadali: J a n S te in b a rt, Zofia K o rczyńska, S ta n is ła w C hw atów , a p ierw szy m k iero w n ik iem k s ię g a rn i m ieszczącej się n a ulicy S ta p iń sk ieg o 5 b y ła H elen a B orkow ska. P o w chłonięciu przez spółdzielnię p r y w a tn e j k s ię g a rn i Jó zefa P o - szewieckiego, o b jął on, 15 lutego 1948 roku, k ie ro w n ic tw o tej placów ki, a jego
p ierw szy m p ra c o w n ik ie m b y ł Z y g m u n t F le sz ar l3.
Od ro k u 1946 d a tu je się rozw ój sieci k s ię g arn i spółdzielczych p ro w a d zo nych przez o rg an izacje n au czycielskie i działaczy spółdzielczych p ra w ie ' we w szystkich m ia s ta c h p o w ia to w y ch w o jew ó d ztw a. W m a r c u 1946 r o k u p o w s ta ła k s ię g arn ia spółdzielcza „ W a jd e lo ta ” w P a słę k u , o rg a n iz o w a n a przez E d w a rd a B ieńkow skiego, S ta n is ła w a T u ń sk ieg o i T eo d o ra J a m o n a, a p ro w a d zo n a przez W incentego K rasn o p o lsk ieg o 14. W Szczytnie, 30 p a źd z ie rn ik a 1947 rok u , roz poczęła działalność k s ię g a rn ia spółdzielcza „ J u r a n d ” p rz y ulicy O drodzenia 85, w zarządzie k tó rej p aco w ali R o m u ald K ozikow ski, G u s ta w N ossakow ski, a jej szefem b y ł W itold S w id e r s k i l5. J e d n ą -z p rę żn iejszy ch spółdzielni O k rę g u M a zursk ieg o b y ła ró w n ież S półdzielnia K s ię g a rs k a N auczycielska w K ętrzy n ie, założona w k w ie tn iu 1946 ro k u . P re z ese m spółdzielni b y ł W alen ty P u c h a ls k i ■- głó w n y o rg an izato r, W ac ła w P ie ń k o w s k i — s e k re ta rz i księgow y, S te fan ia B ied rzy ck a — s k a rb n ik i J u l i a n K r u p s k i — k ie ro w n ik h a n d lo w y . Spółdzielnia t a m ia ła c z te ry p lacó w k i księgarskie. Dw ie z n ich z n ajd o w a ły się w K ę trz y nie. W k s ię g arn i p rz y ulicy P o w stań c ó w W arsz a w y p ra co w a ły Zofia B a h atk ie- wicz (kierow niczka), J a n in a S p u re k i J a n in a C zyrkow ska. K s ięg arn ię przy ulicy S ikorskiego p ro w a d ziła I re n a R ożnow ska, m a ją c do w sp ó łp ra cy H elen ę Sokołowską. K ę trz y ń s k a spółdzielnia m ia ła ró w n ież placó w k ę w K orszach p rz y ulicy M ickiew icza, p ro w a d zo n ą przez M arię C zerw iń s k ą i w R eszlu —
10 Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1947, n r 237. 11 R . D r o z d o w s k i , Z d z ie jó w k s ię g a rs tw a na W a r m i i i M azura ch, K s i ę g a r z , 1968, n r 1, s s . 52— 54; W . J u r a k , K s i ę g a r s t w o na W a r m i i i M a zu ra c h w o kresie 25-lecia P R L , K s i ę g a r z , 1970, n r 3, Ms. 38— 40; R e l a c j a P e l a g i i S t r a m b o w s k i e j z 15 I V 1979 r . 12 R e l a c j a p i s e m n a W ł a d y s ł a w a Z a p a ś n i k a z 20 X I 1978 r . ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) . 13 R e l a c j a p i s e m n a ' Z y g m u n t a F l e s z a r a z d n i a 30 1 1979 r . ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) . 14 Sesja n a u k o w a w O ls ztyn ie po św ię co n a 600-leclu p o lskieg o k s i ę f f a r s t i a a , K M W , 1964, n r 3, s . 403.
4 0 3
p rzez I re n ę S zem elfeinik. S półdzielnia ta d y sp o n o w ała ró w n ież in tro lig a to r- nią- i c zy teln ią 16.
W pięcioleciu 1945— 1949 n a te re n ie w o je w ó d ztw a olsztyńskiego pow stały p o n a d to k s ię g arn ie spółdzielcze:
— „ O św ia ta ”, w B artoszycach, p rz y P la c u Z jednoczenia 40, k ie ro w a n a p rzez Otto P uchalskiego;
— „N auczycielska” w B isk u p cu p rz y P la c u Wolności;
— „ O św ia ta ”, w B iskupcu, ul. P io n ieró w 24, k iero w an a przez A n n ę Wei- sm a n n (w ym ienione pow yżej k się g arn ie „N auczycielska” i k sięg arn ia „O św ia
t a ” u legły połączeniu w 1949 r.); — w B ran iew ie, ul. K ościuszki 80;
— „N au czy cielsk a” w Działdow ie, ul. R y n ek 6, p ro w ad zo n a przez K iinast- -R obaczew ską;
— „O św ia ta ”, w Giżycku,,.uj. W arsz a w sk a 13, k iero w n ik — B olesław Sie rosław ski;
— w Iław ie, k iero w n ik — Jó z e f M ierosław ski; .
— „ P ro m ie ń ” , w M rągow ie, ul. A rm ii C zerw onej 12, k iero w an a przez J a n a Siwickiego;
— „O św ia ta ” , w M o rągu, ul. 1-go M aja, p ro w ad zo n a przez W an d ę Obojską; — „O gnisko”, w N ow ym Mieście L u b aw sk im , ul. 19-go S tycznia, k iero w n ik — J o a n n a K ołecka;
•—• w O rnecie p ro w a d zo n a p rzez S ta n is ła w a P re d k iela; — w P ra b u ta c h ;
— nauczycielka, „O św ia ta ” , w Piszu, mieszczącą się p rz y ul. R y n ek 8, a p ro w a d zo n a przez H e n r y k a S te fan iak a ;
— w Suszu, ul. K o lejo w a 2, k ie ro w a n a przez A lb in a Łojew skiego; — „L u d o w a ” w L id z b a rk u W arm iń sk im , mieszczącą się p rz y ul. D ługiej 17;
— „ W a rm ia ” , w L id z b a rk u W arm iń sk im , ul. G en. R oli-Ż ym ierskiego (obecnie P la c K o n sty tu cji), p ro w a d zo n a przez J. Żołobow skiego (kierow nik h a n d lo w y — Ig n a cy Ju ch n o w sk i);
— „W iedza” , w W ęgorzew ie, ul. P io n ieró w 12, k iero w an a przez R y szard a L enczew skiego I7.
R o zb u d o w an ą sieć k s ię g ars tw a spółdzielczego uzupełniały:
— W ojew ódzka D e le g a tu ra P a ń s tw o w y c h Z ak ład ó w W y d aw n ic tw Szkol n y c h w O lsztynie, o tw a r ta 1 lipca 1946 ro k u przy. ulicy K ę trzy ń sk ie g o (mie ściła się w siedzibie K u r a to riu m O k rę g u Szkolnego, a po ro k u p rzeniesiona została do nowo w y b u d o w an e g o lo k alu p rz y ul. M ickiew icza 9 — obecnie sk lep „M ody P o ls k ie j” ). D e leg a tu ra ta została po w o łan a przede w szystkim do sp rzed aży h u rto w e j p o d ręczn ik ó w k sięg arn io m in n y ch ty p ó w w m ieście i w w ojew ództw ie, choć n a m arg in es ie sw ojej działalności P Z W S p ro w ad ził ró w n ież sprzedaż detaliczną, w sw oim n iew ie lk im p u n k c ie p rz y ul. M ickie
wicza 9;
— K s ię g a rn ia S półdzielni W y daw niczo-O św iatow ej „ C zy teln ik ” w O lszty n ie p rz y P la c u W olności 2/3 (obecnie k się g arn ia n r 2 P a ń stw o w eg o P rz e d się b io rstw a „Dom K s ią ż k i”);
— K s ię g a rn ia Spółdzielni W ydaw n iczej „K sią żk a ” w O lsztynie p rz y ulicy
16 K s i ę g a p r o t o k ó ł ó w z e b r a ń z a r z ą d u K s i ę g a r n i S p ó ł d z i e l c z y c h w K ę t r z y n i e .
17 S p is k się g a rń oraz w y p o ż y c z a l n i k s ią ż e k z a r e je s tr o w a n y c h w Z w i ą z k u K s ięg a r z y Po l s kic h , W a r s z a w a 1948; R e l a c j a p i s e m n a W . J u r a k a ; Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1947, n r 57.
4 0 4
S ta lin a 15 (obecnie ul. D ąbrow szczaków , sk lep odzieżow y „ A d am ”), p o w s ta ła w 1946 roku;
— K s ię g a rn ia Spółdzielni W ydaw n iczej „W iedza” p r z y P la c u W olności 2/3 (obecnie k s ię g a rn ia n r 2 ) 18.
P o w s ta ły rów nież, ja k ju ż nadm ien io n o , k się g arn ie p ry w a tn e . W O lszty nie b y ły to: k s ię g a rn ia „ A te n e u m ” p rz y ulicy Pien iężn eg o 12, założona 1 s ie rp n ia 1948 ro k u , a p ro w a d zo n a przez A polonię Jasu to w ic z (istniała do 31 s ie rp nia 1949 r.); d ru g a , założona w 1945 ro k u p rzez S ta n is ła w a i F ra n c is z k a Z ie lińskich, p r z y u lic y R y n e k 24 (istniała do 1 lipca 1949 r.); trzecia, B ro n isław y Szczepańskiej p rz y ul. K rz y w e j 24. W w o je w ó d ztw ie d ziałały k sięg arn ie: J ó zefa K aczyńskiego w L u b aw ie , ul. Z am k o w a 19; M a rii K ra śn ick ie j w Nidzicy, ul. W arsz a w sk a 1; Jó zefa P oszew ieckiego w O stródzie, ul. R e y m o n ta 6; W ik torii Z aorskiej w Szczytnie, ul. S ta lin a 36, założona 15 w rz eś n ia 1945 roku a od k u p io n a 30 p a źd z ie rn ik a 1947 r o k u przez spółdzielnię k się g ars k ą; J a n i n y M eysztowicz w Reszlu, ul. S ta lin a 16 19.
W O lsztynie, 4 p a źd z ie rn ik a 1947 r o k u p rz y ulicy Sw. B a r b a r y 1, o tw a rto W arm iń s k ą K s ię g a rn ię D iecezjaln ą p o dległą K u r ii B iskupiej. P ra c o w n ik ie m jej b y ła E rik a Leszczewicz. „ W arm iń sk ie W iadom ości D iecezjaln e” p odały wów czas w iadom ość o p o w o łan iu tej placów ki: „ p r a g n ie m y bow iem , aby ta in s ty tu c ja s ta ła się o śro d k iem zasp o k o jen ia n aszy ch w ła sn y c h p o trzeb do b re j książk i re lig ijn e j, zw łaszcza tak ie j, k tó r a w n aszej p ra c y d u sz p astersk iej s ta je się n iek ie d y konieczna. A le nie ty lk o n am , ró w n ież ty m w szystkim , k tó rz y od czu w ają głód d o b re j k siążk i p ra g n ie m y przy jść z p om ocą” 20.
L iczba różnego ty p u k s ię g a rn i p o w s ta ły ch w lata ch 1945— 1949 w w o je w ództw ie o lsztyńskim n ie odbieg ała zasadniczo od liczby u ru ch o m io n y ch w in n y ch w ojew ó d ztw ach , p o m ija ją c duże i o b o g a ty c h tra d y c ja c h : w a rs z a w skie, k ra k o w sk ie, łódzkie, g d ań sk ie itp., gdzie d z ia łały liczne k się g arn ie p r y w a tn e, szczególnie w m ia s ta c h w ojew ódzkich, a tak ż e f ir m y w y d aw n icze z w ła s n y m i p u n k ta m i sprzedaży.
M imo je d n a k stosunkow o dobrze ro z w in ię te j sieci k s ię g a rn i w O lsztyń- skiem , książk a sta n o w iła często m arg in es a so rty m e n tu , p rz ew a ż ając a jego czę ścią b y ły a r ty k u ły piśm iennicze. Poza ty m n ie w y starc za jąc a p o w ierzch n ia u ż y tk o w a k s ię g a rn i oraz b r a k p o w ierzch n i m ag a zy n o w ej u tr u d n ia ły p ra w id ło w e ro zp ro w ad z a n ie i u p o w szech n ian ie książki.
K A D R A K S IĘ G A R N I
P o d o b n ie ja k w c ały m k r a ju , ta k i w w o jew ó d ztw ie olsztyńskim , p ie r w sze k się g arn ie z ak ład li przede w szy stk im nauczyciele, działacze ośw iatow i i k u ltu r a ln i o raz księgarze p ra c u ją c y w ty m zaw odzie p rz ed w ojną. N ie rza d ko sa m i s ta w a li za lad ą k sięg arsk ą, najczęściej je d n a k pozo staw ali w zarz ą dzie, w radzie nadzorczej spółdzielni.
18 S p i s k s i ę g a r ń ; W . J u r a k , K s i ę g a r s t w o n a W a r m i i , W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1947, n r 122; R e l a c j a u s t n a I r e n y G r a b o w s k i e j z 15 X I I 1978 ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) . 19 S p i s k s i ę g a r ń; J . K a c z y ń s k i . S t r z ę p y k s i ę g a r s k i c h w s p o m n i e ń , K s i ę g a r z , 1974, n r 2/3, s s . 70—72; O d p i s ż y c i o r y s u S t a n i s ł a w a Z i e l i ń s k i e g o n a d e s ł a n y p r z e z P P „ D o m K s i ą ż k i ” w O p o l u , m a s z y n o p i s ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) ; Z a ś w i a d c z e n i e A l e k s a n d r a B r ü c k n e r a w y d a n e n a ż ą d a n i e A p o l o n i i J a s u t o w i c z , z 25 X 1959 ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) ; K s i ę g a p r o t o k ó ł ó w z e b r a ń z a r z ą d u S p ó ł d z i e l n i K s i ę g a r s k i e j , . J u r a n d ” w S z c z y t n i e . 20 W a r m i ń s k i e W i a d o m o ś c i D i e c e z j a l n e , 1947, n r 5, s s . 27— 26.
4 0 5
W ła d y sła w Z ap aśn ik , m ate m a ty k , k tó r y do O lsztyna p rz y je c h a ł 28 m aja 1945 ro k u ze Św ięcian (W ileńszczyzna), stał się jed n y m z o rg a n iz ato ró w „K siążnicy M a z u rs k ie j” . W e w rz eś n iu 1945 ro k u b y ł członkiem R a d y N ad zo r czej tej spółdzielni. P ra c u ją c w szkole śre d n iej d o datkow o z ajm o w ał się p la n o w a n iem ro z w o ju spółdzielni. W m om encie p o w s ta n ia P a ń stw o w eg o P r z e d się b io rs tw a „Dom K s ią ż k i” przeszedł ta m n a e ta t p lanisty. Na ty m stan o w isk u , a n a stęp n ie w fin a n s a c h p ra c o w a ł do 1957 rok u . W k się g ars tw ie zn alazła ró w nież sw oje m iejsce jego b ra to w a , H e len a Z ap aśn ik , k tó ra p ro w a d ziła k się g a rn ię „K siążnicy M a z u rs k ie j” p rz y u lic y O k r z e i 2I.
W 1946 r o k u d y r e k to r e m „K siążnicy M a z u rs k ie j” został A le k sa n d er B rü c k n e r (30 IX 1895 — 8 IX 1967), k tó r y w ów czas p rz y je ch a ł do O lsztyna z B yd goszczy. Z w y k s zta łc en ia filolog i pedagog, p ra co w a ł w ty m zaw odzie do w y b u c h u d ru g ie j w o jn y św iato w ej. W la ta c h 1920— 1937 b y ł nauczycielem języka polskiego i p r o p e d e u ty k i filozofii w P a ń s tw o w y m G im n az ju m H u m a n is ty c z n y m w Bydgoszczy, gdzie ró w nocześnie p ro w a d ził b ib lio tek ę u czniow ską i n auczycielską. Podczas p o b y tu w Bydgoszczy, poza p ra c ą zaw odow ą, u czest n iczył w w ie lu ak cjac h społecznych i im p re za c h ośw iatow ych, m .in. w tw o rz e n iu szkół społecznych i k u rs ó w d la dorosłych, w a rs z ta tó w d la b ezro b o tn ej m łodzieży, d z iałał czynnie w T o w a rz y stw ie M iłośników Ję z y k a Polskiego. Na p ropozycję Z w iąz k u P o lsk ich T o w a rz y s tw S zkolnych w B erlinie, A le k sa n d er B r ü c k n e r p rzen ió sł się, 1 p a źd z ie rn ik a 1937 rok u , do g im n a z ju m polskiego w B ytom iu, po m iesiącu zaś do polskiego g im n a z ju m w K w id zy n ie. 25 s ie rp n ia 1939 ro k u zo stał w ra z z całym g ro n e m n auczycielskim i uczn iam i areszto w a n y przez gestap o i w y w iezio n y do obozu w T apiau.
P o zako ń czen iu w o jn y o rg an iz o w a ł szkolnictw o polskie i ak cję w y d a w niczą w L u bece. 1 listo p ad a 1945 r o k u w ró cił do k r a ju i p o d jął p racę w I G im n az ju m M ęsk im w B ydgoszczy 2ä. R ok później, a d o k ład n ie 1 lu teg o 1946 ro k u , został p rz en iesio n y do k u r a to r i u m szkolnego w O lsztynie. T u ta j, ucząc w liceum , jednocześnie o rg an izo w ał ak cję ra to w a n ia księgozbiorów i d ru k ó w m a z u rs k ic h oraz p ro w a d ził k u r s y m azu ro zn aw cze dla nauczycieli. J a k już w spom niano, został tak ż e prezesem zarz ąd u „K siążnicy M a z u rs k ie j” . Spół- d zielenia ta, je m u a ta k ż e jego n a jb liższy m w sp ó łp raco w n ik o m , zaw dzięczała szy b k i rozw ój. B r ü c k n e r p rzychodził tak ż e z pom ocą o rg an iz ac y jn ą i fachow ą k sięg arn io m spółdzielczym p o w s ta jąc y m w p o w iatach. W olsztyńskiej k s ię g a r n i „K siążnicy” , p rz y u lic y L a n c a 2, w ydzielo n y b y ł dział książk i a n ty k w a rycznej, o k tó r y z d u ży m p iety zm em d b a ł w łaśn ie A le k sa n d er B rü c k n er. S ta r a ł się u ch ro n ić p rzed zniszczeniem i zaginięciem p rz ed w o je n n e k siążk i pol skie, ja k ró w n ie d ru k i n i e m i e c k ie 2S. 1 lipca 1946 rok u , A le k s a n d e r B r ü c k n e r o b jął jak o k ie ro w n ik D e leg a tu rę P a ń s tw o w y c h Z ak ład ó w W y d a w n ic tw Szkol ny ch w Olsztynie, a po p rzek sz tałc en iu je j w Oddział, został jego d y re k to re m . Na ty m sta n o w isk u sk u teczn ie u s p ra w n ił zaopatrzenie szkół w o je w ó d ztw a w p o d ręczn ik i i pom oce n a u k o w e. W e w szy stk o co robił, w k ła d a ł ogrom p r a cy, e n erg ii i w y s iłk u . P o tra fił, pom im o dużych tru d n o ści, doprow adzić do zbu d o w an ia sp ec ja ln y c h m a g a z y n ó w n a książki, b u d y n k u d la oddziału PZW S, m ieszk ań d la p ra co w n ik ó w , zorganizow ał dobrze d zia łając y t r a n s p o r t sam o chodow y. W k sięg arn iac h , po d o d a tk o w y m p rzeszk o len iu w języ k u polskim,
21 R e l a c j a p i s e m n a w. Z a p a ś n i k a .
22 A k t a p e r s o n a l n e A . B r ü c k n e r a n a d e s ł a n e p r z e z P P , . D o m K s i ą ż k i " w O p o l u ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) .
4 0 6
z a tru d n ia ł w ielu a utochtonów , szczególnie kobiety. W zespołach św ie tn ie k ie ro w a n y ch przez B riic k n e ra , ludzie ci a k lim aty zo w ali się dość szybko w iążąc się z k się g ars tw em na sta łe 21.
K ied y 1 sty czn ia 1950 ro k u p ow ołano do życia P a ń s tw o w e P rz e d sięb io r stw o „Dom K s ią ż k i”, k tó re przejęło w O lszty ń sk iem w szy stk ie spółdzielcze k się g arn ie i oddział P Z W S , A le k s a n d e r B r ü c k n e r w szedł do zespołu o rg a n iz u jącego n o w ą p lacó w k ę i został jej d y re k to re m .
W m a ju 1951 ro k u A le k s a n d e r B rü c k n e r został d ele g o w a n y do Opola na s ta n o w isk o naczelnego d y r e k to r a e k s p o z y tu ry „D om u K s ią ż k i” . W raz z nim opuścili O lsztyn d w a j św ie tn i księgarze: S ta n is ła w Z ieliński i F ra n c is ze k S a j dak.
W la ta c h 1954— 1965 A le k s a n d e r B r ü c k n e r p ro w a d ził a n ty k w a r ia t w K r a kowie. Na e m e r y tu r ę odszedł w 1965 ro k u , ale, m im o choroby, b y n ie u trac ić k o n ta k tu z książk ą p ra co w a ł jeszcze n a pół e ta tu w ty m że a n ty k w a ria c ie jako b ibliograf. Za zasługi i o g ro m n y w k ła d p ra c y w n iesio n y w rozw ój k s ię g a r stw a, odznaczony b y ł d w u k ro tn ie Z łotym K rz y że m Z asłu g i i K rzy żem K a w a lersk im O rd e ru O d ro d zen ia P o lsk i (1949, 1952). 20 listo p a d a 1963 ro k u , P r e zes R ad y M in istró w p rzy zn ał ró w n ież A le k sa n d ro w i B rü c k n ero w i r e n tę sp e c jaln ą dla zasłu żo n y ch !5.
J e d n y m z blisk ich w s p ó łp ra co w n ik ó w B r ü c k n e ra w „K siążnicy M a z u r s k ie j” a później o rg a n iz ato re m „D om u K s ią ż k i” w O lsztynie b y ł F ra n ciszek S a jd ak . Z zaw o d u ró w n ież nauczyciel, jednocześnie in te re s o w a ł się p ro b le m am i k się g ars k im i i bibliotecznym i. W k s ię g a rn i olsztyńskiej „K siążnicy M a z u rs k ie j” b y ł k iero w n ik iem h a n d lo w y m . W raz z B riic k n e re m w 1951 ro k u w y je ch a ł do Opola, gdzie w tam te js z y m „D om u K siążk i” p ra co w a ł na stan o - 7 w isk u k ie ro w n ik a d ziału o b ro tu k sięgarskiego. N a stęp n ie p rz e b y w a ł w R a ciborzu, gdzie b y ł k iero w n ik iem jed n e j z k sięg arń . Z m a rł w ro k u 195'4 2C.
In n y m nauczycielem , k tó ry po w o jn ie rzucił szkołę d la k sięg ars tw a, był W ła d y sław J u r a k (ur. 30 I I I 1908 w L eoninie, pow. puław ski). P rz e d w o jn ą uczył w szkołach p o w szechnych N ałęczow a i G arb o w a. W czasie w o jn y jak o k o m e n d a n t B atalio n ó w C hłopskich w placów ce g m in n e j, w obw odzie 1 — P u ła w y , p ro w a d ził działalność, k o n sp ira cy jn ą. Po w y zw o len iu L u b lin a w s tą p ił do 1 A rm ii W o jsk a Polskiego, z k tó rą przeszedł cały szlak bojow y. Po zakończeniu w o jn y rozpoczął n a u czan ie w w ieczorow ej szkole pow szech n e j d la dorosłych (Lublin), a w godzinach p rzed p o łu d n io w y ch p o d jął p racę jak o b u c h a lte r w lu b elsk iej k s ię g arn i „ C zy teln ik a ” . 1 s ie rp n ia 1948 roku, po trzy m iesięczn y m s ta ż u w ró ż n y ch k s ię g a rn ia c h „ C z y teln ik a ” , został m ia n o w a n y k ie ro w n ik ie m k s ię g a rn i Spółdzielni W y d aw n iczo -O św iato w ej „C zytel n ik ” w Olsztynie. Od 1950 ro k u p ra co w a ł w „D om u K s iążk i” , n a jp ie rw na sta n o w isk u k ie ro w n ik a d ziału sprzedaży, > a od ro k u 1951 aż do e m e r y tu r y (31 X II 1973) jako k ie ro w n ik d ziału k sięg arsk ieg o P a ń s tw o w e g o P rz e d s ię b io rstw a „Dom K s iążk i” . Poza p ra cą zaw odow ą o d d a w ał się p ra c y społecznej w S to w arz y sze n iu K s ię g a rz y Polskich, p rz e k a z y w a ł sw oje w iadom ości m ło dym , s ta w iając y m pierw sze k ro k i w zaw odzie k sięg arsk im . Za działalność
24 I n f o r m a c j e ł r e l a c j e p i s e m n e : A . J a s u t o w i c z , W . J u r a k a i W . Z a p a ś n i k a z O l s z t y n a , ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) . 25 K s i ę g a r s t w o w X X V - l e c l u w y z w o l o n e j O p o l s z c z y z n y , O p o l e 1970, s . 30; T . O r a c k i , T w ó r c y l d z i a ł a c z e k u l t u r y w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m w l a t a c h 1945— 1970. M a t e r i a ł y b i o g r a f i c z n e , O l s z t y n 1975, s . 34; K . T a j b e r , A l e k s a n d e r B r i i c k n e r . W s p o m n i e n i a p o ś m i e r t n e , K s i ę g a r z , 1967; ПГ 4, S . 74. 26 K s i ę g a r s t w o w X X V - 1 e c i u , s . 131,
4 0 7
w czasie w o jn y a tak że w zaw odzie k się g ars k im otrzy m ał: K rzy ż K a w a le rs k i O rd e ru O d ro d zen ia Polski, M edal Z w y c ię stw a i Wolności, M edal za u d z ia ł w w a lk a c h o B erlin, K rzyż P a rty z a n c k i, O dzn ak ę G ru n w ald zk ą , złote odznaki: Zasłużonego D ziałacza K u ltu ry , W zorow ego K sięgarza, M edal' za W arszaw ę, O d rę i Nysę, K rz y ż W alecznych, M edal X X X -lecia P R L 27.
B yli tak że k sięg arze p rz ed w o je n n i. J e d n y m z n ich b y ł S ta n is ła w Z ieliń ski, k tó ry w „służbie k sią żk i” spędził 45 lat.
U ro d ził się (15 X II 1892) w B o rk a ch w woj. tarn o p o lsk im . Po u k o ń czen iu trze ch k las g im n a z ju m k lasycznego w T arn o p o lu , rozpoczął w ty m mieście p r a k ty k ę k s ię g a rs k ą u A lfre d a B ru g g e ra, a n a stęp n ie p ra k ty k o w a ł u M a r ia n a H a s k le ra w S ta n is ław o w ie. J a k o k ilk u n a s to le tn i chłopiec, ' w la ta c h
1912— 1914 p ra co w a ł w c h a ra k te rz e pom ocnika k sięgarskiego w k s ię g arn i A lte n b e rg a w e L w ow ie. T a m w łaśn ie nau czy ł się zaw odu, zdobył „ostrogi” k sięg arsk ie. W lata ch 1914— 1918 b r a ł u d z ia ł w I w o jn ie św iatow ej. J a k o pod p o ru c zn ik I B ry g a d y L eg io n ó w w alcz y ł na ró żn y ch frontach. W 1918 ro k u pow rócił do k s ię g a rn i A lten b e rg a, gdzie do 1921 r o k u p ra co w a ł jak o k ie ro w n ik fro n tu . W n a s tę p n y m r o k u o b jął kiero w n icze stan o w isk o w k s ię g a rn i P o l skiego T o w a rz y stw a Pedagogicznego im. M. A rc ta w Rów nem . W 1927 ro k u n a b y ł tę k s ię g arn ię n a w łasność i p ro w a d ził ją do w rześn ia 1939 rok u . W ty m też czasie założył oddział w K rzem ień cu , k tó ry p ro w ad ził jego b r a t F ranciszek. W czasie o k u p a cji h itle ro w sk ie j, S ta n is ła w Z ieliński z konieczności zm ie n ił zaw ó d z a jm u ją c się d o m o w y m w y ro b e m farb, p a st i in n y c h a rty k u łó w g o sp o d a rstw a dom owego. P o zak ończeniu w o jn y p rz y je ch a li z b r a te m do O l sztyna, gdzie w d ru g ie j połow ie 1945 r o k u założyli w sp o m n ia n ą już p r y w a tn ą k się g arn ię pod f irm ą „B racia Zielińscy” i p ro w ad zili ją do 1 lipca 1949 roku. W okresie lik w id a c ji p r y w a tn y c h k s ię g a rn i S ta n is ła w Z ieliński p o d jął p racę w „K siążnicy M a z u rs k ie j” jak o k iero w n ik .
N astępnie, już n a trw a łe , zw iąz ał się z Opolszczyzną i z ta m te js z y m „Do m em K s iążk i” , d o k ąd sp ro w ad z ił go A le k sa n d er B rü c k n er. W O polu n a j p ie rw p ro w a d ził k s ię g arn ię o g ólnoasortym entow ą, a później, w lata ch 1954— 1967, do p rzejścia n a e m e ry tu rę , k iero w ał a n ty k w a r i a t e m 2S. Z m a rł w O polu 7 I 1978 ro k u . W dow ód u z n a n ia za p ra cę w zakresie k rz ew ie n ia k u l tu r y na ziem iach p rzyłączonych do M acierzy o trzy m ał S r e b r n y K rzyż Z a sługi. B y ł p ierw szy m k sięg arzem O polszczyzny w y ró ż n io n y m złotą O dzn ak ą W zorow ego K s ięgarza. O trz y m a ł ró w n ież K rzy ż W alecznych i K rz y ż N ie podległości. S ta n is ła w Z ieliński p ra co w a ł tak że społecznie w opolskim Z a rządzie O k rę g u S to w arz y sze n ia K s ię g a rz y P o lsk ich jako w iceprzew odniczący. W śro d o w is k u k się g ars k im Opola z n a n y b y ł ze sw y ch zam iło w ań do p ió ra !S. W nielicznej g ru p ie fachow ców księgarzy, k tó ra tr a f iła po w o jn ie n a te r e n y w o je w ó d ztw a olsztyńskiego b y ła też Apolonia Jasutow icz. U rodzona (28 III 1904) w W ilnie, po u k o ń czen iu ś re d n iej szkoły h a n d lo w ej, jako k ilk u
27 R e l a c j a u s t n a W . J u r a k a ; A k t a p e r s o n a l n e P P „ D o m K s i ą ż k i ” w O l s z t y n i e . 28 K s l ą g a r z z 1978 г . , n r 3, s. 58 p o d a j e , ż e S t a n i s l a w Z i e l i ń s k i p r a c o w a ł o d p a ź d z i e r n i k a 1954 r . d o l i p c a 1967 r . j a k o k i e r o w n i k a n t y k w a r i a t u w O p o l u , n a t o m i a s t w i n f o r m a c j i p i s e m n e j n a d e s ł a n e j p r z e z „ D o m K s i ą ż k i ” w O p o l u z 13 I I I 1978 r „ d o t y c z ą c e j p r a c y z a w o d o w e j S t a n i s ł a w a Z i e l i ń s k i e g o c z y t a m y , ż e w a n t y k w a r i a c i e p r a c o w a ł d o 30 V I 1959 r „ a p o p r z e j ś c i u n a e m e r y t u r ą , 1 V I I 1959 г . , z o s t a ł z a t r u d n i o n y w d z i a l e r e k l a m y n a 1/2 e t a t u w o p o l s k i m p r z e d s i ę b i o r s t w i e . W y d a j e s i ę , ż e p r a w d z i w a j e s t r e l a c j a p i s e m n a , p o n i e w a ż z o s t a ł a o p r a c o w a n a n a p o d s t a w i e a k t p e r s o n a l n y c ł i S t . Z i e l i ń s k i e g o z P P „ D o m K s i ą ż k i ” w O p o l u .
29 K sięg a r s tw o w X X V - le c iu , s . 149; S ta n isla w Z ie l iń s k i (1892—1978). W s p o m n i e n ia p o ś m ier tn e, K s i ę g a r z , 1978, n r 3, s . 58; I n f o r m a c j e d o t y c z ą c e p r a c y z a w o d o w e j S t a n i s ł a w a Z i e l i ń s k i e g o n a d e s ł a n e p r z e z „ D o m K s i ą ż k i ” w O p o l u ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) .
4 0 8
n a s to le tn ia dziew czy n a rozpoczyna te rm in o w a n ie w zaw odzie księg arsk im . A rk a n a zaw o d u po zn aw ało się w ów czas d ro g ą d łu g o le tn ie j p ra c y w księgarni, m ozolnego p o k o n y w a n ia — szczebel po szczeblu — h ie ra rc h ii od p r a k ty k a n ta do k sięgarza.
W la ta c h 1919— 1929 p ra co w a ła w- k s ię g arn i S to w arzy szen ia N auczyciel stw a Polskiego, a w la ta c h 1929— 1939 w k s ię g a rn i J. Z aw ad zk ieg o w W ilnie. O k u p ację p r z e tr w a ła w dziale n u t K s ię g a rn i L itew sk iej. W ro k u 1945 A p o lo n ia Jasu to w ic z sp ra w o w a ła fu n k c ję p ełn o m o cn ik a do s p r a w e w ak u a c ji lu d ności polskiej. W lata ch 1947— 1948 b y ła zastępcą k ie ro w n ik a w jed n e j z księ g a rń w B iały m sto k u . Od r o k u 1948 z w iązała się z o lszty ń sk im k sięg arstw em . Rozpoczęła od założenia p r y w a tn e j k s ię g a rn i pod n a z w ą „ A te n e u m ”, k tó r ą p ro w a d ziła w la ta c h 1948— 1949. P o lik w id a c ji p r y w a tn y c h k sięg arn i, p rz e szła do p ra c y w k sięg ars tw ie p a ń s tw o w y m jako zastępca k ie ro w n ik a k s ię g a r n i PZ W S, W „D om u K s ią ż k i” p ra c o w a ła 22 la ta (1950— 1972) jak o n iezap o m n ia n a p ostać k s ię g a rn i p rz y P la c u Wolności.
Za d ługą, 53-letnią p ra c ę w k się g ars tw ie o trzy m ała: K rzy ż K a w a le rsk i O rd e ru O drodzenia P olski, S r e b r n y K rzy ż Zasługi, Z ło tą O dznakę W zorow e go K sięg arza, o dznaki „Zasłu żo n y m d la W arm ii i M a z u r” , i „Z asłużony D zia łacz K u l t u r y ” ao.
T akich, ja k p rz ed sta w ien i w y b itn i p ra co w n ic y olsztyńskiego k s ię g ars tw a p o w o jen n eg o b yło je d n a k niew ielu. W iększość — to ludzie, k tó rz y po raz pierw szy tr a f ili do k się g ars tw a, bez przy g o to w an ia, często z w y k s ztałcen iem p o d staw o w y m . R ek o m p e n so w ał t o zap a ł do p ra c y i chęć p o z n an ia zaw odu.
M iejscow a ludność, po k ró tk im k u rs ie rep o lo n iza c y jn y m sta w a ła za la d a m i k się g ars k im i ucząc się zaw o d u w t r a k c ie p racy . Często sk u teczn ie p o m a gali im w zdobyciu w ie d zy z z a k re s u lit e r a t u r y (ty tu ły książek, autorzy, treść) ich zw ierzchnicy, k tó rz y w k ła d a li w to szkolenie dużo serca i zapału.
Szkolenia, k u r s y d la sp rz ed a w c ó w k się g ars k ic h i k iero w n ik ó w , b y ły o r g a n izo w an e nie ty lk o sam o rzu tn ie, ale ró w n ie ż p lan o w o w r a m a c h w o je w ództw , re g io n ó w i cen traln ie. Działalność Z a rz ą d u G łów nego Z w iąz k u K s ię g a rz y P o lsk ich w la ta c h o d b u d o w y k s ię g ars tw a polskiego b y ła u k ie r u n k o w a n a n a szkolenie m łodego poko len ia k się g arz y i p o staw ien ie zaw o d u k s ię g a r skiego n a o d p o w ied n im poziomie. D a w n a k a d r a k s ię g a rs k a s ta w a ła się b o w iem coraz m n ie j liczna.
S ta r a n ie m Z a rz ą d u G łów nego Z K P , któ reg o prezesem od 1945 ro k u był J e r z y A rct, o d b u d o w an o p rz ed w o je n n e schronisko k sięg arza w Przezm iro w ie.
Miało ono służyć szerokiej ak cji w y p oczynkow o-szkoleniow ej. U roczyste
otw arcie „D om u K s ię g a rz a ” n astąp iło 12 lipca 1949 ro k u . Tego też d n ia i ro k u w P rz e zm iro w ie rozpoczęły się e g zam in y około d w u s tu u cze stn ik ó w k o re s po n d en cy jn y ch k u rs ó w k sięgarskich. W ciąg u trze ch ty g o d n i przew inęło się 89 słu ch aczy pierw szego r o k u n a u cz an ia i 104 drugiego, łącznie 83 k o b iety i 110 m ężczyzn w w iek u od 17 do 55 l a t 31. C h a r a k te r k u rs ó w i egzam inów przezm iro w sk ich poleg ał n a p o w tó rz en iu p rz y pom ocy p y tań , d y s k u s ji i ć w i czeń p odstaw ow ego m a te ria łu n au cz an ia z całego ro k u zajęć. K u r s y u z u p eł nian e b y ły w ycieczkam i. Z te r e n u O lszty n a w k u rs a c h ty c h uczestniczyli m.in.: R y sz a rd D rozdow ski i W ła d y sław J u r a k ze Spółdzielni W y daw niczo- -O św iato w ej „ C zy teln ik ” .
30 J . D u s z k i e w i c z , P ó l w i e k u z a k s i ę g a r s k ą l a d ą . A . J a s u t o w i c z , W a r m i a i M a z u r y , 1971, n r 2, s . 10; T . O r a c k i , o p . c i t . , s s . 336—337; R e l a c j a p i s e m n a A . J a s u t o w i c z z 5 I I 1979 ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) .
4 0 9
N ajliczn iej było re p re z e n to w a n e k s ię g ars tw o spółdzielcze (51% słuchaczy), w dalszej kolejności k się g arn ie p r y w a tn e (35%), n a jm n ie j liczna b y ła g ru p a p ra co w n ik ó w k s ię g a rń p a ń stw o w y c h (18%). W y n ik ało to z dom inacji, w ty m czasie (1945— 1949), spółdzielczej f o rm y k s ię g a rs tw a 32.
O bok P rz e zm iro w a, c e n tra ln e k u r s y o rg a n izo w ała w Spalę Spółdzielnia W y d aw n icza „K siążka i W ied za” 3S.
Do akcji szkoleniow ej w łączyło się, u tw o rz o n e w 1945 ro k u w G d ań sk u , koło w o jew ó d ztw n a d m o rs k ic h Z w iąz k u K s ię g a rz y P o l s k i c h W d niach 16— 24 m a ja 1949 r o k u koło to zorg an izo w ało w Sopocie k u r s dla sp rz ed a w -. ców w o je w ó d ztw g dańskiego, olsztyńskiego, szczecińskiego. K u r s ukończyło 12' p ra co w n ik ó w k sięg ars k ic h z o k rę g u szczecińskiego, 13 z o k ręg u g d ań sk ie go i sied m iu z o k rę g u olsztyńskiego. W śród k u rs a n tó w 50% posiadało w y k ształcenie śred n ie lu b n iep e łn e śred n ie, pozostali n a to m ia s t w ykształcen ie podstaw ow e.
W p ro g ram ie zajęć sopockiego k u r s u 17 godzin pośw ięcono na z ag ad n ien ia społeczno-polityczne i u d ział sp rzed aw có w k się g ars k ic h w p ro p a g an d zie książ ki, po 10 godzin n a o rg a n izację i te c h n ik ę sp rzed aży w dziale k się g ars k im oraz o rg a n izację i tec h n ik ę zao p a trz e n ia i sprzed aży d ziału m a te ria łó w p iśm ien nych. M niej godzin przeznaczono n a n a u k ę księg o zn aw stw a, h isto rii książki, ro d z ajó w w y d a w n ic tw , p ro w a d ze n ie księgow ości i d o k u m en tacji, a tak że zn a jomość p rz ep isó w p r a w n y c h 3S.
Z A O P A T R Z E N IE I OG Ó LN A C H A R A K T E R Y ST Y K A A S O RTYM ENTU D ziałalność gospodarczą spółdzielni k sięg arsk ich (szczególnie zao patrzenie w a r ty k u ł y u ż y tk u k u ltu r a ln e g o — zeszyty, p rz y b o ry p iśm ienne itp.) w s p ie rały w z n aczn y m sto p n iu m iejsco w e placó w k i h u r tu spółdzielczego, o rg a n izo w an e go g łó w n ie przez ZG S „ S połem ” w form ie oddziałów i r e fe r a tó w p a p ie rn i czych i m a te ria łó w p iśm ie n n y c h p rz y o kręgach, jak ró w n ież placó w k i p a ń stw ow e.
H u rto w n ie n a te re n ie w o je w ó d ztw a olsztyńskiego, t a k ja k i w k ra ju , od c zu w a ły duże b r a k i to w a ró w n iez b ęd n y c h dla szkół, a d m in istrac ji p a ń stw o w ej, in sty tu c ji.
D obitnie p rz e d s ta w ia ją to w s p o m n ien ia Józefa K aczyńskiego, k iero w n ik a k s ię g arn i p r y w a tn e j w L u b aw ie, późniejszego k ie ro w n ik a k się g arn i „Domu K s iążk i” w O stródzie: „B ardzo tr u d n e b y ły te pierw sze k sięg arsk ie lata. Zw łaszcza odnosiło się to do zak u p u to w a ru i s p ro w ad z an ia go n a m iejsce. P o czątk o w o dw a, tr z y ra z y w ty g o d n iu w y jeżd żałem po z a k u p y do B ydgosz czy, T o ru n ia , G d ań sk a. P rz y w o ziłem książki i to w a ry p ap iern icze w walizce i po ich sp rz e d a n iu jec h ałe m po n a stęp n ą p artię. T rze b a było w yjeżdżać po z a k u p y nocą, b a rd zo często n a b u fo rach , zw łaszcza n a tra s ie T o ru ń —B y d goszcz. Nocą też trz e b a b yło w racać z zak u p io n y m to w a rem . W d ru g iej poło w ie 1946 ro k u m ożna już b yło w y sy łać to w a r koleją. P a m ię ta m ta k i epizod —
32 A . K l i m o w i c z , T e r e n o w e k u r s y dla s p r z e d a w c ó w ks ię g a rs kich , P r a c a K s i ę g a r s k a , W y d a w n i c t w o i R o z p r o w a d z a n i e , 1949, n r 7, 8.
33 A . K l i m o w i c z , S z k o ła p rzysp o s o b ie n ia księ g a rskieg o w Spalę , P r a c a K s i ę g a r s k a , W y d a w n i c t w o i R o z p r o w a d z a n i e , 1949, n r 10.
34 S . D i p p e l , o p . c i t . , s . 235.
35 R. K lim o w ic z , T e r e n o w e k u r s y , P r a c a K s i ę g a r s k a , W y d a w n i c t w o i R o z p r o w a d z a n i e 1949, n r 7, 8.
4 1 0
w r o k u 1947 p rz y je ch a łem do Bydgoszczy po to w a r i po p o d ręczn ik i szkolne. D zień b y ł za k ró tk i, żeb y w s zy stk o załatw ić, a t u trz e b a b yło w ra ca ć do do m u. Część to w a r u z a b ra łe m ze sobą, a paczki z p o d rę cz n ik a m i sz k o ln y m i m ia ł zaw ieźć z n ajo m y s ta ru sz ek , k tó r y zaw sze w ózkiem tr a n s p o r to w a ł m o je za k u p y n a dw orzec i n a d ać jako p rz esy łk ę kolejow ą. C zekałem po pow rocie do d o m u jeden, d ru g i i trze ci dzień, n auczyciele nalegali, a tu p o d ręczn ik ó w nie b y ł o P o je ch a łem n a c z w a rty dzień znów do Bydgoszczy i p ierw sze k ro k i s k ie ro w ałe m do m ojego s ta ru sz k a. I co się okazało? P a c zk i p o u k ład a n e m ia ł w d re w u tn i, bo zgubił m ój adres, a pam ięć go zaw io d ła ” 30.
Z a o p a trz e n ie w k siążk i p o p ra w iło się znacznie w ra z z u tw o rz e n ie m w O l szty n ie filia ln y c h k s ię g a rń ' spółdzielni „ C zy teln ik ” , „ K siążk a” , „W iedza” oraz k s ię g arn i PZW S.
G łó w n y m i d o sta w c am i książek b y ły działy e k sp e d y cy jn e firm w y d a w n i czych z aró w n o uspołecznionych, ja k i p ry w a tn y c h , z k tó ry c h na zam ów ienie k sięg arzy a s o rty m e n ta lis tó w n a d sy łan o ż ąd a n e książki. N ajw ięk szy m d o s ta w cą b y ła f ir m a G e b e th n e ra i W olffa, k tó ra p ro w a d ziła w y d a w n ic tw o książek i n u t, k się g ars tw o a s o rty m e n to w e i h u r t k się g ars k i ” . H u rto w n ia to słu ży ła sw oim i zap a sa m i k się g arn io m całego k r a j u 38.
W r o k u 1946, z in ic ja ty w y spółdzielni k się g ars k ic h p o w s ta ł w Łodzi od dział k s ię g a rs k i „S połem ” , k tó r y b y ł jed y n y m w o m aw ia n y m okresie p rz ed się b io rstw em czysto h u rto w y m , z a o p a tru ją c y m w książk ę p rzed e w szy stk im k się g ars tw o spółdzielcze ,s.
W ed łu g d a n y c h z 31 g r u d n ia 1947 rok u , 16 spółdzielni k się g a rs k o -p a p ie r- niczych w O lszty ń sk iem w y k a za ło te n d e n c ję do z a o p a try w a n ia się w sektorze go sp o d ark i uspołecznionej (państw ow e i spółdzielcze ź ró d ła z a k u p u sta n o w iły 5 9 % )40. 15 lutego 1947 r o k u w O lsztynie uruch o m io n o , p rz y obecnej ulicy D ąbrow szczaków , sk ład k o n sy g n a c y jn y P a ń stw o w eg o In s ty tu tu W y d aw n icze go w W arszaw ie.1 O d tąd re aliz o w a ł on w szy stk ie zam ów ienia k s ię g a rn i w o je w ó d ztw a n a w y d a w n ic tw a P IW . P r z y - zak u p ie pięciu eg ze m p la rzy każdego z w y d a w n ic tw P IW o trzy m y w a n o k o rz y s tn y ra b a t. K a ż d ą liczbę książek n a u k o w y ch i z b e le try s ty k i m ożna było p obierać n a zasad ach kom isow ych. P o n a d to sk ład p ro w a d ził sprzedaż w y d a w n ic tw odbiorcom zbiorow ym : b ib lio te kom , o rg an izacjo m o św iatow ym , zw iązkom zaw o d o w y m i zw iązkom S am o pom ocy C hłopskiej
36 J . K a c z y ń s k i , o p . c i t .
37 R e l a c j e p i s e m n e A . J a s u t o w i c z . i W . J u r a k a ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) .
38 K ata log s k ła d o w y . N a k ła d i w ła sn o ść 'G eb eth n era i W o lffa , W a r s z a w a 1948, s s . 7— 9. F i r m a G e b e t h n e r i W o l f f p o s i a d a ł a n a k ł a d y t a k i c h z n a n y c h w y d a w c ó w j a k : A l b e r t i n u m k s i ę g a r n i a ś w . W o j c i e c h a — P o z n a ń ; A r c t M . Z a k ł a d y W y d a w n i c z e — W r o c ł a w ; A r c t S . W y d a w n i c t w o — W a r s z a w a ; A w i r — W y d a w n i c t w o — K a t o w i c e ; „ C z y t e l n i k ” S p ó ł d z i e l n i a W y d a w n i c z o - - O ś w i a t o w a — W a r s z a w a ; D u r s k i A n t o n i — W a r s z a w a ; G e b e t h n e r i W o l f f . D z i a ł W y d a w n i c z y — W a r s z a w a ; G l o b . I n s t y t u t W y d a w n i c z y i K a r t o g r a f i c z n y J . C h o d o r o w i c z a — K r a k ó w ; I n s t y t u t z a c h o d n i — P o z n a ń ; K o t M . W y d a w n i c t w o — K r a k ó w ; K s i ą ż k a i W i e d z a — S p ó ł d z i e l n i a W y d a w n i c z a — W a r s z a w a ; k s i ą ż n i c a . A t l a s — Z j e d n o c z o n e Z a k ł a d y K a r t o g r a f i c z n e W y d . W a r s z a w a — W r o c ł a w ; K u t h a n E u g e n i u s z — W a r s z a w a — K r a k ó w ; L e k a r s k i I n s t y t u t N a u k o w o - W y d a w n i c z y — W a r s z a w a ; N a s z a K s i ę g a r n i a . I n s t y t u t W y d a w n i c z y — W a r s z a w a ; P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n i c t w R o l n i c z y c h — W a r s z a w a ; P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n i c z y — W a r s z a w a ; T r z a s k a , E v e r t i M i c h a l s k i — W a r s z a w a ; W e t e r y n a r y j n y I n s t y t u t W y d a w n i c z y — L u b l i n ; W y d a w n i c t w o P o l s k i e — R . W e g n e r — W a r s z a w a ; o r a z w i e l u w y d a w c ó w m n i e j s z y c h t a k i c h j a k m i ę d z y i n n y m i S p ó ł d z i e l n i W y d a w n i c z e j „ Z a g o n ” w O l s z t y n i e .
39 E n c yklo p e d ia w i e d z y o ksią żce, W r o c ł a w 1971, s s . 1322—1323.
40 S . M a l a w s k i , ź r ó d ł a z a k u p u s p ó łd zie ln i ks ię g a rs kich , B i u l e t y n K s i ę g a r s t w a S p ó ł d z i e l c z e g o , 1948, n r 4, s . 63.
Z c h w ilą u ru c h o m ie n ia O d d ziału P Z W S w Olsztynie, aż do r o k u 1947, a s o rty m e n t te j placó w k i s k ła d a ł się w yłącznie z p o d ręczn ik ó w d la szkół pod sta w o w y c h i śre d n ich o raz l e k t u r szkolnych. Z asięgiem działalności O ddział ob e jm o w a ł całe w o jew ó d ztw o olsztyńskie i tzw. m az u rsk ie p o w ia ty w o jew ó d z tw a białostockiego. O b o w iązy w ała sp rzed aż zam k n ięta. P o d rę c zn ik i w ę d ro w a ły do uczniów za p o śre d n ictw e m szkół, in sp e k to ra tó w i k się g arn i spółdziel czych. O ddział ro z p ro w ad z a ł ró w n ież zeszy ty szkolne, k tó ry ch w 1946 ro k u sp rzed an o około 100 ty s. w cenie 4 zł za sztukę.
C en y p o d rę cz n ik ó w b y ły p rz y stęp n e np.: ład n ie w y d a n y e le m en tarz dla p ierw szej k la s y k o szto w ał 34 złote (rów now artość litra m leka). P rz e ciętn a ce na książki do śzkoły p o d sta w o w e j w y n o siła około 100 zł. W ro k u 1948 PZW S w O lsztynie ro z p ro w ad z iły 600 tys. pod ręczn ik ó w 12. Od ro k u 1947 rozszerzył sw ój a s o rty m e n t o lite r a tu r ę p ięk n ą, p o p u la rn o -n a u k o w ą , m ap y , n u ty , in fo r m a to r y tu ry sty cz n e, w y d a w n ic tw a album ow e. R ozw ijając działalność h a n d lo w ą, P Z W S p rz e ję ły p rz ed sta w icie ls tw a PIW , spółdzielni „ Ś w ia to w id ” w W a r szaw ie, w y d a w n ic tw a M. K ota w K ra k o w ie, I n s ty tu tu Zachodniego w P o z n a n iu itd. W y d a w n ic tw a te sp rz e d a w a n o w e w łasn ej k sięg arn i, jak rów nież z r a b a te m o d sp rz ed a w a n o in n y m k sięg arn io m n a te re n ie m ia s ta i w ojew ódz tw a 43.
N a a s o rty m e n t „K siążnicy M a z u rs k ie j” oraz pozostałych k s ię g arn i spół dzielczych i p r y w a tn y c h s k ła d a ły się w d użym sto p n iu a r ty k u ły u ż y tk u k u l tu raln eg o , k a le n d a rz e b iu ro w e oraz d ru k i d la a d m in istrac ji p a ń stw o w ej (szczególnie w k s ię g arn i P e lag ii S tram k o w sk iej). W p ierw szy m okresie dzia łalności stan o w iło to 70% całości a so rty m e n tu . W la ta c h 1947— 1949 te n rodzaj księ g arn i ro zw in ął sw ój a so rty m e n t, k o rz y stając z u słu g firm y G e b eth n e ra i W olffa, o d d ziału księg arsk ieg o „S połem ” w Łodzi i w ie lu in n y ch uspołecz n io n y ch i n ieu społecznionych w y d aw có w . S p rz e d aw a n o też w y d a w n ic tw a Spółdzielni W y d aw n iczej „Z ag o n ” . W y d atn ie podw yższał o b ro ty k olportaż p ra sy re g io n a ln e j oraz czasopism o g ó ln o k ra jo w y c h 44.
G łó w n y m celem działalności p laców ek „C zy teln ik a ” było u pow szechnianie lit e r a t u r y p ięk n e j — klasy czn ej zaró w n o polskiej, jak i obcej (Mickiewicz, S łow acki, Iw aszkiew icz, S z e lb u rg rZ are m b in a , D ąb ro w sk a, Ż erom ski, A polli n a ire , G orki, Tołstoj). P ro w ad z o n o tak że sprzedaż lite r a tu r y w spółczesnej w y d a w a n e j przez „ C zy teln ik a" (m.in. A. W ażyk M ity ro dzinne, W. B ianki, W leś
n y ch d a m k a c h J 4S, jak i in n y ch f irm w y daw niczych, od k tó ry c h o trzy m y w a
42 W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1946, n r 197; Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1947, n r 122, 127; 1948, n r 2bz. 43 R e l a c j a p i s e m n a A . J a s u t o w i c z ; W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945— 1947; Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1947— 1949'. K s i ę g a r n i a P Z W S m i a ł a n a s k ł a d z i e m . i n . n a s t ę p u j ą c e w y d a w n i c t w a : J . Z e y d l e r , W . K r a s i c k i : Z a r y s g o e m e t r i l a n a li ty c z n e j dla liceó w o g ó ln o k szta łcą cyc h , s s . 208, z ł 180; M . T o - b i a n , Ś w ia t o w e j s ła w y p szczela rz pols ki, s s . 38, z ł 70; S t . S k r z e s z e w s k i , P o d s ta w o w e zada nia o ś w ia to w e , s s . 50, z ł 40; J . D u r s k i , A r ia n ie p o ls cy w św ietle w ła s n e j p o ezji, s s . 310, z ł 300; W . S w i e r c z y ń s k i , P r a k t y c z n e u le p szen ie w d o m u i b iu r z e i w w a rszta cie , s s . 63, z ł 100; W s e r i i . . B i b l i o t e k a f i z y c z n o - a s t r o n o m i c z n a ” : S . S z e l i g o w s k i , K o m e t y i m e te o r y , s s . 43, z ł 75; E . R y b k a , S t o n c e , s s . 66, z ł 90; A . O p o l s k i , G w ia z d y, s s . 49, z ł 75. W s e r i i , „ B i b l i o t e k a Z i e m O d z y s k a n y c h ” : W . K o c h a ń s k i , P o e zja M a zu r i W a r m ii, s s . 143, z ł 190; w S e r i i „ B i b l i o t e k a p r z y r o d n i c z a ” : W . G a j e w s k i , T a j e m n i c a k s i ę c i a , s s . 120, z ł 120. 44 K s i ę g i p r o t o k o ł ó w z a r z ą d ó w s p ó ł d z i e l n i w K ę t r z y n i e i S z c z y t n i e ; R e l a c j a p i s e m n a P . S t r a m k o w s k i e j . 45 N a p ó ł k a c h k s i ę g a r n i „ C z y t e l n i k a ” z n a j d o w a ł y s i ę m . i n . n a s t ę p u j ą c e t y t u ł y ; J . I w a s z k i e w i c z , L a to w N o h a n t; A . T o ł s t o j , Z l o t y k l u c z y k c z y l i n i e z w y k l e p r z y g o d y B u ra ti n a , w p r z e k ł a d z i e J . T u w i m a ; E . S z e l b u r g - Z a r e m b i n a , R y c e r z e Tatr ; W . H u g o , H a n z Isla nd ii, z „ B i b l i o t e k i P o w i e ś c i i R o m a n s ó w " ; G . A p o l l i n a i r e , W y b ó r poezji ; M . G o r k i , M a t k a ; J . K r a s z e w s k i , S a s kie o s ta tk i, s ta r o sta W a r sz a w s ki, H ra bina Cosel; I. T u r g i e n i e w , Opo wia dania .
4 1 2
no o fe rty i ty tu ły w y b r a n e przez k ie ro w n ik a placó w k i k u p o w a n o bezp o śred nio z m ag a zy n ó w h u rto w y c h . Część a s o rty m e n tu te j k s ię g a rn i s ta n o w iły in fo rm ato ry i słow niki, np.: J a k u b o w s k i, S ł o w n ik p o lsk o -ro sy jsk i i ro s y js k o - p o l
ski, K a lin a , S ł o w n ik fr a n c u s k o -p o ls k i i p o ls k o - fr a n c u s k i, Jo d ło w sk i i Taszycki, Zasady p is o w n i polskiej i i n te r p u n k c j i ze s ło w n i k i e m o rto g ra ficz n ym , oraz w y
d a w n ic tw a im p o rto w a n e radzieckie, fra n c u s k ie i angielskie. Sprzed aż czaso p ism (k rajo w e i z im portu) s ta n o w iła około 15% o b ro tu k s i ę g a r n i 40.
K s ię g a rn ie spółdzielni w y d a w n icz y c h „ K sią żk a ” oraz „W iedza” z a o p a try w a ły społeczeństw o m ia s ta i w o je w ó d ztw a w lite r a tu r ę społeczno-polityczną 47. W a rm iń s k a K s ię g a rn ia D iecezjalna p ro w a d ziła sprzedaż książek re lig ij nych, ja k ró w n ie ż dew o cjo n alió w i p a ra m e n tó w litu rg iczn y ch . Założenie te j k s ię g arn i było zasłu g ą ks. B e n s c h a 4S. D ążył on do w y d a w a n ia n a m iejscu, w Olsztynie, n a jp o trz e b n ie jsz y c h książek relig ijn y c h . Z ap o c zą tk o w a ł d z ia łal ność, k tó r a później d a ła p o d sta w ę do e ry g o w an ia w y d a w n ic tw a d iecezjaln e go “ .
A s o rty m e n t k s ię g arn i b y ł w ięc częściowo zróżnicow any. T ru d n o jed n a k m ówić o całk o w itej specjalizacji, k tó r a w ta m ty c h lata ch nie b y ła m ożliw a. P olegało to raczej n a p rz ew ad ze działów c h ara k te ry s ty c z n y c h d la danego ty p u p laców ki. W s tr u k tu r z e a s o rty m e n tu , ja k i z ao p a trz e n ia p a n o w a ł je d n a k duży chaos. B ra k o w ało h u rto w n i, o d p o w ie d n ik a obecnej „ S k ład n icy K s ię g a rs k ie j” . P r y w a tn i w y d a w c y w pogoni za zy sk a m i n ie je d n o k ro tn ie d u b lo w a li ty tu ły , a w w ie lu w a żn y c h ' d ziedzinach w ied zy n o to w an o pow ażn e lu k i w ydaw nicze.
W A R S Z T A T B IB L IO G R A F IC Z N O -IN F O R M A C Y JN Y
Szczególnie d o tk liw y dla k się g arz y w la ta c h 1945— 1949 b y ł b ra k in fo r m acji o w y d a w a n y c h k siążkach. „ P rzeg ląd K s ię g a rs k i” zaczął r e g u la rn ie w y chodzić dopiero w d ru g im półroczu 1946 roku. Na łam a ch teg o p ism a w y d a w cy zam ieszczali in fo rm acje o k siążkach. P o d o b n ą fu n k c ję , szczególnie dla księ g a rs tw a spółdzielczego, p e łn ił „B iu le ty n K s ię g a rs tw a Spółdzielczego” u k a z u jąc y się od p a źd ziern ik a 1946 roku. Z aró w n o w „ P rzeg ląd zie K s ię g a rs k im ” — o rg an ie p ra so w y m Z w iąz k u K s ię g a rs tw a Polskiego, ja k „B iu lety n ie K s ię g a r s tw a Spółdzielczego” — org an ie Z w iąz k u R ew izy jn eg o S półdzielni R P , za m ieszczano ad n o ta cje o treś ci książek.
P ro b le m in fo rm a c ji d la k s ię g arz y ro z w iąz y w a ły w p e w n y m sto p n iu b iu
46 R e l a c j a p i s e m n a W . J u r a k a z d n i a 2 7 1 1978 ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) . 47 R e l a c j a p i s e m n a J . T u r o w e r a — k i e r o w n i k a k s i ę g a r n i S p ó ł d z . W y d . „ W i e d z a ” w O l s z t y n i e z 20 X I I 1978 ( w p o s i a d a n i u a u t o r a ) . K s i ę g a r n i e z a r ó w n o „ K s i ą ż k i ” j a k i „ W i e d z y ” p o s i a d a ł y d z i e ł a M a r k s a , E n g e l s a , L e n i n a , S t a l i n a , S t a t u t i K o n s t y t u c j ę R P . Z t y t u ł ó w r e k l a m o w a n y c h n a ł a m a c h d z i e n n i k ó w w y m i e n i ć m o ż n a : W . I . L e n i n a , R e w o lu c y j n a d y k t a t u r a d e m o k r a ty c z n a p r o le ta ria tu i c h ł o p s t w a ; N o w e zada nia a rada d e le g a tó w r o b o tn ic zy c h ; M a r k s iz m i r e w iz jo n izm ; F . E n g e l s , O u p a d k u je u d a - li z m u i p o c z ą tk a c h r o z w o j u b u rżu a z ji; J. S t a l i n , O p o d s ta w a c h le n in iz m u . 48 K s . T e o d o r B e n s c h — a d m i n i s t r a t o r a p o s t o l s k i d l a D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j , p r z y b y ł d o O l s z t y n a 1 I X 1945 i t e g o s a m e g o d n i a o b j ą ł r z ą d y n a d D i e c e z j ą W a r m i ń s k ą . W ł a d z ę s w o j ą s p r a w o w a ł d o 26 I 1951. 49 N a k ł a d e m K u r i i B i s k u p i e j D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w y d a n o i r o z p r o w a d z o n o p o p r z e z k s i ę g a r n i ę d i e c e z j a l n ą , m i ę d z y i n n y m i t a k i e t y t u ł y : N a b o ż e ń s tw o m a jo w e ; K a te c h iz m religii ■katolickiej, Z pieśn ią p r ze d t r o n B o ż y; Sp is ko ś cio łó w i d u c h o w i e ń s tw a D ie c ezji W a r m iń sk ie j. P o r . N a s z a P r z e s z ł o ś ć . S t u d i a z d z i e j ó w k o ś c i o ł a i K u l t u r y K a t o l i c k i e j w P o l s c e , 1965, t . 22, s . 255.
