32 Ziemniak Polski 2006 nr 2
MELOIDOGYNE MINOR KARSSEN ET AL. – NOWE ZAGROŻENIE
DLA UPRAW ZIEMNIAKA W EUROPIE?
dr Witold Karnkowski
Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa,Centralne Laboratorium w Toruniu ul. Żwirki i Wigury 73, 87-100 Toruń, e-mail: w.karnkowski@piorin.gov.pl godnie z rozporządzeniem Ministra
Rol-nictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 kwietnia 2004 w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwaran-tannowych (Dz. U. nr 61, poz. 571) za ga-tunki kwarantannowe uważane są nicienie – guzak amerykański (Meloidogyne chitwoodi Golden et al.) i guzak holenderski
(Melo-idogyne fallax Karssen). Oba szkodniki są
wymienione w załączniku nr 1 do powyż-szego rozporządzenia. Największe szkody wywołują one w uprawach ziemniaka, gdyż mogą być przenoszone z bulwami. Porażają także różne inne rośliny jedno- i dwuliścien-ne. Informacje na temat tych nicieni można znaleźć w artykule zamieszczonym w Ziem-niaku Polskim (Karnkowski 2002). Oba ga-tunki nie zostały jeszcze dobrze zbadane, a znaleziono już inny, podobny do nich gatu-nek guzaka, który może powodować straty w uprawach ziemniaków.
Okoliczności wykrycia nowego gatunku
W roku 2000 w pobliżu miejscowości Zeije-rveld (Holandia) stwierdzono silne porażenie korzeni ziemniaka przez guzaki. Okazało się, że uszkodzenia wywołał nowy, nieopisany dotychczas gatunek guzaka, morfologicznie podobny do amerykańskiego i holenderskie-go. Przez 10 lat poprzedzających znalezie-nie nowego gatunku guzaka na zasiedlonym przez niego gruncie znajdowało się pastwi-sko. W próbach gleby pobranych z porażo-nego pola stwierdzono występowanie za-równo larw nieznanego gatunku guzaka, jak i
Meloidogyne naasi Franklin – pasożyta traw
i zbóż. W latach 2001 i 2002 ten sam nie-znany gatunek nicienia został stwierdzony na polach golfowych w Anglii, Walii i Irlandii, gdzie łącznie z M. naasi wywoływał objawy placowatego żółknięcia trawy z gatunku mie-tlicy rozłogowej (Agrostis stolonifera var. stolonifera L.). Dalsze badania potwierdziły identyczność gatunkową nieopisanych ga-tunków guzaków z terenu Holandii i Wysp Brytyjskich.
A
B
Rys. 1. Meloidogyne minor
A. larwa; B. różny kształt ciała dorosłej samicy (według Karssena i in. 2004)
Z
Ziemniak Polski 2006 nr 2 33 W trakcie szczegółowych badań
stwier-dzono bliskie pokrewieństwo między nowym gatunkiem a guzakiem amerykańskim i ho-lenderskim, zarówno pod względem morfo-logicznym, jak i biochemicznym. Różnice morfologiczne między wspomnianymi gatun-kami są trudne do zauważenia przez osobę nie będącą specjalistą. Jednoznaczne i pewne wyodrębnienie nowego, oddzielnego gatunku guzaka było jednak możliwe. Po-czątkowo nicieniowi temu nadano nazwę
Meloidogyne X. Ostatecznie został on
opisa-ny pod nazwą gatunkową Meloidogyne
mi-nor Karssen et al., ponieważ jego stadia
rozwojowe (rys. 1 A i B) mają mniejsze roz-miary niż u innych gatunków guzaków.
Rośliny żywicielskie
Zakres roślin żywicielskich M. minor jest jeszcze mało znany. W Holandii gatunek ten został stwierdzony tylko na jednym stanowi-sku, gdzie rozwijał się wyłącznie na korze-niach ziemniaka. Nie obserwowano nato-miast porażenia bulw. W warunkach labora-toryjnych nicienie z tej populacji dobrze roz-wijały się również na pomidorze. Na Wy-spach Brytyjskich znanych jest natomiast około 20 stanowisk tego nicienia wyłącznie na mietlicy rozłogowej rosnącej na polach golfowych.
W Holandii przeprowadzono w warunkach szklarniowych badania nad zakresem żywi-cieli szkodnika. Wykazały one, że poza wspomnianymi już ziemniakami, pomidorami i mietlicą rozłogową gatunek ten rozwija się na marchwi, facelii, lucernie, sałacie, życicy wielokwiatowej, życicy trwałej, owsie, sałacie i wyce.
Objawy porażenia na ziemniaku
i potencjalna szkodliwość na tej roślinie
W warunkach naturalnych M. minor porażał tylko korzenie ziemniaka, nie wywołując żadnych objawów na nadziemnych czę-ściach roślin. W testach szklarniowych prze-prowadzonych w Holandii stwierdzono rów-nież silne porażenie bulw. Objawy były po-dobne do wywołanych przez guzaka amery-kańskiego i holenderskiego (rys. 2). Na za-siedlonych przez nicienia bulwach występo-wały płaskie wyrośla przypominające parcha. Wyrośla powstałe w wyniku żerowania M.
minor były jednak bardziej skorkowaciałe, niż
wywołane przez dwa wcześniej wymienione gatunki nicieni. Wydaje się konieczne prze-prowadzenie badań nad rozwojem szkodnika na różnych odmianach ziemniaka, wliczając w to istnienie odmian odpornych.
Rys. 2. Bulwa ziemniaka porażona przez guzaka amerykańskiego (Meloidogyne chitwoodi
Podobne objawy powstają w wyniku porażenia przez Meloidogyne minor (fot. Ewa Hennig)
Uzyskane dotychczas dane pozwalają stwierdzić, że M. minor jest w stanie wywo-ływać szkody w uprawach wielu gatunków roślin jedno- i dwuliściennych, wliczając w to ziemniaki. Dziś trudno jednak powiedzieć, jak duże szkody mógłby on wywoływać na plantacjach ziemniaków.
Zwalczanie
Jak dotąd nie przeprowadzano badań nad zwalczaniem szkodnika na ziemniakach. Natomiast doświadczenia wykonane w wa-runkach szklarniowych wykazały, że zasto-sowanie nematocydu zawierającego oksa-myl przyczyniło się do lepszego wzrostu mie-tlicy rozłogowej oraz zmniejszenia stopnia jej żółknięcia. Nie spowodowało jednak całkowi-tej likwidacji nicienia.
W razie większego rozprzestrzenienia się omawianego gatunku w uprawach ziemnia-ków na terenie krajów europejskich koniecz-ne będzie opracowanie metod jego zwalcza-nia. Prawdopodobnie będą to metody po-dobne do tych, którymi zwalcza się guzaka amerykańskiego i holenderskiego. W Holan-dii oba gatunki nicieni zwalcza się głównie metodami agrotechnicznymi, zwłaszcza po-przez właściwe zmianowanie. W odniesieniu do tych dwóch gatunków została
opracowa-34 Ziemniak Polski 2006 nr 2 na strategia zwalczania nicieni (Nematode
Control Strategy), którą prawdopodobnie będzie można także stosować w odniesieniu do M. minor. W strategii tej metody zwalcza-nia ustala się indywidualnie, stosownie do sytuacji na danym polu. Holenderscy farme-rzy mają do dyspozycji specjalnie w tym celu stworzoną stronę internetową www.digiaal.nl (wyłącznie w języku holenderskim), na której mogą znaleźć informacje, jak skutecznie zwalczać te gatunki w konkretnych warun-kach. Strategię zwalczania nicieni opracowu-je się w oparciu o:
● informacje o rodzaju gleby, poprzednim i planowanym płodozmianie na dany polu; ● informacje o występowaniu i zagęszcze-niu nicieni na polu oraz opłacalności produk-cji;
● dane o występowaniu patogenów glebo-wych takich jak Rhizoctonia solani i
Verticil-lium dahliae;
● informacje o dodatkowych zabiegach wykonanych na polu.
Oczywiście w razie konieczności opraco-wania zabiegów zwalczania M. minor strate-gia ta będzie musiała być dostosowana do tego gatunku.
Pochodzenie gatunku M. minor i możliwość wywoływania przez niego szkód w Polsce
W oparciu o morfologię i badania bioche-miczne uznano, że M. minor prawdopodob-nie powstał w wyniku hybrydyzacji dwóch lub większej liczby gatunków guzaków. Jednym z tych gatunków jest najprawdopodobniej M.
naasi, na co wskazują wyniki analizy
elektro-foretycznej oraz fakt, że M. minor w więk-szości dotychczas znanych stanowisk wy-stępował właśnie w towarzystwie tego ga-tunku. Wymaga to jednak dalszych badań.
Trudno jednoznacznie ocenić, czy M.
mi-nor mógłby pojawić się w Polsce i
wywoły-wać szkody o znaczeniu gospodarczym. Należy uznać za prawdopodobne zadomo-wienie się u nas M. minor w wypadku prze-niknięcia wraz z materiałem roślinnym i gle-bą. Trudno jednak ocenić możliwość „wytwo-rzenia się” u nas tego gatunku w wyniku hy-brydyzacji, gdyż jak dotąd nie są znane wszystkie gatunki, które mogły utworzyć taką hybrydę. Należy jednak nadmienić, że gatu-nek M. naasi, jeden z prawdopodobnych
„rodziców” M. minor, był notowany w naszym kraju na nieużytkach w zachodniej części Pomorza.
W wypadku przeniknięcia do naszego kraju M. minor mógłby on wywoływać szkody w uprawach ziemniaków, warzyw, lucerny oraz na łąkach i pastwiskach. Trudno jedno-znacznie określić, jak duże szkody mógłby wywoływać na krajowych plantacjach ziem-niaków. Ze względu na podobieństwa pod względem biologii z guzakiem amerykańskim i holenderskim należy przypuszczać, że szkody te mogłyby być znaczne.
Gatunek M. minor ze względu na niedaw-ne opisanie oraz wykrycie w stosunkowo niedużej liczbie stanowisk jest jeszcze mało znany. Konieczne jest przeprowadzenie wie-lu badań, które pozwolą na określenie rze-czywistego zagrożenia, jakie może stwarzać ten gatunek dla upraw różnych roślin.
Potencjalne zagrożenie stwarzane przez
M. minor zostało już dostrzeżone w Europie.
Dlatego rozważa się umieszczenie tego ga-tunku na Liście Alertowej Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin EPPO (EPPO Alert List), która obej-muje gatunki obecnie niekwarantannowe, lecz stwarzające potencjalne zagrożenie dla upraw na obszarze EPPO i tym samym bę-dące „kandydatami” na organizmy kwaran-tannowe. Możliwe, że z czasem zostanie on uznany za organizm kwarantannowy zarów-no przez EPPO, jak i Unię Europejską. Jest to uzależnione od liczby ognisk szkodnika, które zostaną jeszcze wykryte oraz wielkości szkód, jakie będzie on wywoływał w miejscu występowania. Ewentualne uznanie M.
mi-nor za szkodnika kwarantannowego będzie
miało wpływ na ograniczenia fitosanitarne, które będą dotyczyły eksportu określonego materiału roślinnego, w tym ziemniaków, z krajów, gdzie nicień ten zostanie wykryty. Literatura
1. Karnkowski W. 2002. Guzak amerykański
(Melo-idogyne chitwoodi) i holenderski (Melo(Melo-idogyne fallax) –
potencjalne zagrożenie dla upraw ziemniaka w Polsce. – Ziemn. Pol. 4: 31-39; 2. Karssen G., Bolk R. J.,
Aelst A. C. van, Beld I. van den, Kox L.F.F., Kor-thals G., Molendijk L., Zijlstra C., Hoof R. van, Cook R. 2004. Description of Meloidogyne minor n. sp.
(Ne-matoda: Meloidogynidae), a root-knot nematode acco-ciated with yellow patch disease in golf courses. – Nematology 6, 1: 59-72; 3. Rozporządzenie MRiRW z
Ziemniak Polski 2006 nr 2 35
dnia 13 kwietnia 2004 w sprawie zapobiegania wpro-wadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów
