• Nie Znaleziono Wyników

Historia diety śródziemnomorskiej w prewencji chorób układu krążenia

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Historia diety śródziemnomorskiej w prewencji chorób układu krążenia"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

Klaudia Malikowska, Katarzyna

Grabańska-Martyńska

Historia diety śródziemnomorskiej w

prewencji chorób układu krążenia

Acta Medicorum Polonorum 6/1, 41-49

(2)

Historia diety śródziemnomorskiej w prewencji

chorób układu krążenia

History of the Mediterranean diet in prevention of diseases

of cardiovascular system

Klaudia Malikowska

1

, Katarzyna Grabańska­Martyńska

2 Poznań

Streszczenie: Choroby układu krążenia stanowią jedną z głównych przyczyn umieralności w krajach

rozwiniętych i rozwijających się. Popularyzacja zdrowego stylu życia, w tym szczególnie prawidłowego sposobu żywienia, stała się podstawą prewencji chorób układu sercowo­naczyniowego. Za wzorcową dietę przeciwmiażdżycową oraz utrzymującą właściwą masę ciała uważa się schemat żywienia ludzi zamieszkujących kraje Basenu Morza Śródziemnego. Ponadto dieta śródziemnomorska nie jest tylko ustalonym programem dietetycznym, ale historycznym zbiorem nawyków żywieniowych, które ewo­ luowały od wieków. Kilka badań przeprowadzonych w XX wieku przyczyniło się do zdefiniowania podstaw tej diety i jej korzystnego wpływu na zmniejszenie liczby przypadków choroby niedokrwien­ nej serca.

Abstract: Cardiovascular diseases belong to the main causes of mortality in developed countries as well

as developing ones. Popularization of healthy behaviours, especially a proper nutrition, is a basis for prevention of these diseases. An exemplary antiatherogenic diet, that also maintains a correct weight, are the eating habits from the Mediterranean region. Furthermore, Mediterranean diet is not an artificial finding, but historically established collection of dietary habits that evolved since centuries. Few stud­ ies, which were conducted in the XX century, helped to define the bases of this diet and its beneficial effect namely decreasing the number of ischemic heart disease cases.

Słowa kluczowe: dieta śródziemnomorska, choroby układu krążenia, historia Keywords: Mediterranean diet, cardiovascular disease, history

Wprowadzenie

Choroby układu sercowo­naczyniowego są główną przyczyną umieralności w krajach europejskich, ale również na całym świecie. Ponad 4 mln Europejczy­ ków umiera każdego roku z powodu chorób układu krążenia, a wielu innych jest

1 Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych Uniwersytetu Medycznego im. Karo­

la Marcinkowskiego w Poznaniu.

2 Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uni­

(3)

42

hospitalizowanych z przyczyn ostrych powikłań kardiologicznych3. Styl życia – złe

nawyki żywieniowe (nadmierne spożycie produktów wysokoenergetycznych) oraz brak aktywności fizycznej, zwiększają ryzyko powstawania chorób układu sercowo­ ­naczyniowego4. Z tego względu coraz częściej zwraca się uwagę na promowanie za­

chowań prozdrowotnych, a w szczególności modyfikację sposobu żywienia. Istotne znaczenie w działaniach prewencyjnych chorób układu krążenia ma regularna kon­ sumpcja odpowiednich porcji warzyw oraz owoców, a także zmniejszenie ilości tłusz­ czów nasyconych w diecie i zastąpienie ich jedno­ i wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi. Za wzorcową dietę przeciwmiażdżycową oraz utrzymującą prawidło­ wą masę ciała uważa się schemat żywienia ludzi zamieszkujących kraje Basenu Morza Śródziemnego5. Pierwszych dowodów na to dostarczyło kilka badań, z których na

uwagę zasługuje analiza porównawcza znana pod nazwą Badanie Siedmiu Krajów oraz przeprowadzone wiele lat później badanie eksperymentalne w Lyonie6.

Historia diety śródziemnomorskiej

Określenie dieta śródziemnomorska opisuje sposób odżywiania ludzi zamieszku­ jących kraje Basenu Morza Śródziemnego. Historycy nazywają ten region „kolebką społeczeństwa”, gdyż to stamtąd na cały świat promieniowały nowe osiągnięcia w sztuce i technice. Badania archeologiczne na Cyprze dowodzą, iż dietę śródziemno­ morską stosowali mieszkańcy tych ziem przed tysiącami lat. Świadczą o tym dowody kultury materialnej (naczynia, sztućce, garnki), malarstwo, literatura i rzeźba, wska­ zujące na długoletnią tradycję śródziemnomorskiego stylu życia. Prehistoryczni Cy­ pryjczycy hodowali nasiona roślin strączkowych, figi, migdały, oliwki, kapary oraz ło­ wili ryby i skorupiaki. Na Krecie już w piątym stuleciu przed Chrystusem stosowano oliwę z oliwek, o czym świadczą znalezione w jaskiniach garnki do gotowania. Z ko­ lei odkrycia w różnych miejscach Krety i Grecji kontynentalnej dowodzą spożywania wina od trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem7. Stąd też dieta śródziemnomorska

nie jest specjalnie opracowanym programem dietetycznym, lecz zbiorem nawyków żywieniowych, charakterystycznych dla pewnych populacji, wynikających z uwarun­

3 M. Nichols, N. Townsend, P. Scarborough, M. Rayner, Cardiovascular disease in Europe 2014:

epide-miological update, “Eur. Heart J.” 2014, 35(42), s. 2950­2959; A. Majewicz, J. T. Marcinkowski, Epidemiologia chorób układu krążenia. Dlaczego w Polsce jest tak małe zainteresowanie istniejącymi programami profilaktycznymi?

„Probl. Hig. Epidemiol.”. 2008, s. 322­325.

4 Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation. “World Health

Organ Tech Rep Ser.” 2000, 894:i­xii, s. 1­253.

5 A. Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca, „Endokry­

nol. Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii” 2005, 1(3), s. 30­39.

6 W. B. Szostak, A. Cichocka, B. Cybulska, Zdrowa dieta śródziemnomorska, Warszawa 2001.

7 V. Uylaşer, G. Yildiz, The Historical Development and Nutritional Importance of Olive and Olive Oil

Con-stituted an Important Part of the Mediterranean Diet. “Crit Rev Food Sci Nutr.” 2014, 54(8), s. 1092­1101; R. Al­

tomare, F. Cacciabaudo, G. Damiano et al., The mediterranean diet: a history of health, “Iran J. Public Health” 2013, 42(5), s. 449­457; F. R. Riley, The olive industry of bronze age Crete: evidence for volcanic damage to olive

groves and prosperity in Central and Eastern Crete, “Akroterion” 2012;49. Data wejścia: 2016 mar. [http://

akroterion.journals.ac.za/pub/article/view/82].

(4)

kowań kulturowych, geograficznych, historycznych i religijnych. W związku z tym śródziemnomorski sposób żywienia, powszechny w takich krajach jak: Cypr, Chor­ wacja, Hiszpania, Grecja, Włochy, Maroko, Portugalia, został umieszczony na Liście Reprezentatywnej Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości (UNESCO) w listopadzie 2010 roku8.

Termin „dieta śródziemnomorska” został wprowadzony przez znanego amery­ kańskiego epidemiologa Ancela Keys’a, który zajmował się badaniem wpływu spo­ sobu żywienia na zdrowie. Skupił się on głównie na modelu żywienia krajów Basenu Morza Śródziemnego, z którym skorelował częstotliwość występowania m.in. choro­ by niedokrwiennej serca. Z jego inicjatywy w 1954 r. zorganizowano zjazd w Neapo­ lu, z wiodącymi badaczami z kilku krajów, na którym podjęto decyzję o rozpoczęciu przygotowań do międzynarodowego projektu badawczego, zwanego Badaniem Sied­ miu Krajów (Seven Countries Study)9. Analiza tego badania pomogła scharakteryzować

zasady diety śródziemnomorskiej oraz ocenić jej korzystny wpływ na zmniejszenie zachorowalności z powodu choroby niedokrwiennej serca. Na początku warto wspo­ mnieć o badaniu Framingham zrealizowanym u schyłku lat 40. XX wieku, które po­ zwoliło określić czynniki ryzyka chorób sercowo­naczyniowych.

Badanie Framingham

Badanie to zostało przeprowadzone we Framingham, w Stanach Zjednoczonych. Było ono pierwszym na świecie badaniem prospektywnym stanu zdrowia i dlate­ go znalazło naśladowców. Analiza ta miała na celu identyfikację czynników ryzyka chorób sercowo­naczyniowych10. Jej początek nastąpił w 1948 r. (I faza), przebadano

wtedy 5209 osób w wieku od 30 do 62 lat. W 1971 r. (w II fazie) zbadano dorosłe dzieci uczestników I fazy projektu badawczego. W 2002 r. rozpoczęto III fazę badania i poddano analizie wnuki mieszkańców miasta przebadanych na samym początku. Wieloletnia prospektywna analiza pozwoliła zidentyfikować czynniki ryzyka chorób sercowo­naczyniowych, na które składają się: wysokie wartości ciśnienia tętniczego, palenie papierosów, otyłość, cukrzyca oraz brak aktywności fizycznej. Znaczącą rolę odgrywają również inne parametry, takie jak gospodarka lipidowa, wiek oraz płeć11.

Badanie Siedmiu Krajów

Badanie zostało przeprowadzone w latach 1958­1964 w siedmiu krajach: Japonia, Włochy, Holandia, Grecja, była Jugosławia, Finlandia i Stany Zjednoczone. Z różnych

8 Dieta śródziemnomorska Kraj(e) członkowski(e): Chorwacja, Cypr, Hiszpania, Grecja, Maroko,

Portugalia, Włochy. Wpis na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości 2010. Data wejścia: 2016 mar. [http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo­kulturowe/dziedzictwo­niematerialne].

9 A. Keys, Mediterranean diet and public health: personal reflections, “Am. J. Clin. Nutr.” 1995, 61(6 Suppl),

s. 1321S­1323S.

10 A. Pająk, W. Drygas, Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki, Kraków 2007, s. 118­124.

11 W. B. Kannel, Framingham study insights on diabetes and cardiovascular disease, “Clin. Chem.” 2011,

(5)

44

regionów poszczególnych państw wyodrębniono 16 populacji kontrastujących między sobą sposobem żywienia, stylem życia oraz występowaniem choroby niedokrwien­ nej serca. Przebadano 12770 mężczyzn w wieku 40­59 lat. U wszystkich uczestników przeprowadzono badanie lekarskie oraz dokonano oceny czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca. W kolejnych 25 latach obserwacji, co 5 lat, przeprowadzano po­ wtórną analizę tychże czynników. W okresie tym zmarło 6000 osób badanych, w tym 1500 z powodu choroby niedokrwiennej serca12.

W wyodrębnionych populacjach losowo wybrano grupę uczestników, u których przeprowadzono szczegółowe wywiady żywieniowe, dotyczące m.in. spożycia kwasów tłuszczowych. Procentowa zawartość energii z nasyconych kwasów tłusz­ czowych różniła się najbardziej między populacją japońską a populacją ze wschod­ niej Finlandii (3% vs. 22%)13. W Badaniu Siedmiu Krajów zaobserwowano silną

korelację między występowaniem choroby niedokrwiennej serca i umieralnością z jej powodu a wyższym spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych. Natomiast ujemną korelację wykazano w przypadku wysokiego spożycia jednonienasyconych kwasów tłuszczowych. Dodatkowo udowodniono, że mieszkańcy Basenu Morze Śródziemnego najdłużej żyją i najrzadziej cierpią na choroby układu krążenia oraz niektóre nowotwory. W państwach tj. Finlandia, Holandia oraz Stany Zjednoczone, zaobserwowano największe spożycie tłuszczów zwierzęcych i te populacje charak­ teryzowały się najwyższym odsetkiem występowania chorób układu sercowo­na­ czyniowego14.

Badanie Lyon Heart Study

Kolejnym projektem badawczym oceniającym korelację między stosowaniem die­ ty śródziemnomorskiej a wtórną profilaktyką kardiologiczną było badanie randomi­ zowane, z podwójnie ślepą próbą, przeprowadzone w 1988 r.15. Sposób żywienia ludzi

żyjących w Lyonie znacząco różni się od śródziemnomorskiego modelu żywienia. Mieszkańcy tego francuskiego miasta spożywają wysokotłuszczową śmietanę, masło i duże ilości mięsa czerwonego, natomiast mniej warzyw, owoców oraz nasion roślin strączkowych16.

Do badania Lyon Heart Study włączono 302 pacjentów po przebytym zawale ser­ ca, u których zaproponowano zmianę sposobu żywienia (zbliżonego do diety śród­ ziemnomorskiej) oraz 303 pacjentów bez zastosowanej modyfikacji dietetycznej.

12 T. O. Cheng, Ancel Keys, seven countries study, China connections, and K rations, “J. Am. Diet. Assoc.”

2005, 105(3), s. 349.

13 W. B. Szostak, A. Cichocka, B. Cybulska, dz. cyt.

14 A. Menotti, A. Keys, D. Kromhout et al., Inter-cohort differences in coronary heart disease mortality in the

25-year follow-up of the seven countries study, “Eur. J. Epidemiol.” 1993, 9(5), s. 527­536.

15 A. Leaf, Dietary prevention of coronary heart disease: the Lyon Diet Heart Study, “Circulation” 1999, 99(6),

s. 733­735; M. de Lorgeril, P. Salen, J. L. Martin et al., Mediterranean diet, traditional risk factors, and the rate of

cardiovascular complications after myocardial infarction: final report of the Lyon Diet Heart Study, “Circulation”

1999, 99(6), s. 779­785.

16 W. B. Szostak, A. Cichock, B. Cybulska, dz. cyt.

(6)

W I grupie pacjentów wzbogacono dietę w m.in. olej rzepakowy niskoerukowy, za­ wierający duże ilości kwasów tłuszczowych z rodziny omega­3. Po 27 miesiącach do­ konano analizy wyników, która między innymi wykazała, iż liczba zawałów serca bez zgonów zmniejszyła się o 70% w grupie pacjentów poddanych modyfikacji dietetycz­ nej w porównaniu do grupy pacjentów żywiących się tradycyjnie17. Autorzy wysunęli

wniosek, iż wynika to z niskiego stosunku kwasów omega­6 do omega­3. Badanie Lyon Heart Study wykazało, iż istotna jest nie tylko ilość spożywanego tłuszczu i jego rodzaj, ale również proporcje pomiędzy poszczególnymi kwasami tłuszczowymi. Naj­ bardziej optymalny stosunek kwasów omega­6 do omega­3 powinien wynosić 4:1­5:1, natomiast w zachodniej Europie wzrasta on nawet do 30:118. Naukowcy jednogłośnie

stwierdzili, iż tradycyjna dieta grecka, w szczególności ta stosowana na Krecie, gdzie odnotowano bardzo mały odsetek umieralności na chorobę niedokrwienną serca, jest wzorcowym modelem żywienia19. Badania Siedmiu Krajów i Lyon Heart Study zaowo­

cowały zwołaniem w 1993 r. Międzynarodowej Konferencji na temat „Diet mieszkań­ ców Basenu Morza Śródziemnego” w Harvard School of Public Health w Cambridge. Specjaliści z zakresu żywienia oraz medycyny ustalili tam następującą definicję diety śródziemnomorskiej: „Dieta śródziemnomorska oznacza zwyczaje żywieniowe typo­ we dla Krety, większości pozostałej części Grecji i południowych Włoch we wczesnych latach 60. XX wieku”20.

Zasady diety śródziemnomorskiej

Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku dieta śródziemnomorska zawierała jedynie 7­8% energii pochodzącej z nasyconych kwasów tłuszczowych, natomiast ogólna procentowa zawartość energii z tłuszczu różniła się w zależności od regio­ nu Basenu Morza Śródziemnego i wahała się od 25 do 40%. W 1997 r. Trichopoulou i współautorzy wyodrębnili dziewięć cech diety śródziemnomorskiej21. Są to:

• wysokie spożycie produktów zbożowych (codziennie), • wysokie spożycie warzyw i owoców (codziennie),

• wysokie spożycie oliwy z oliwek (codziennie), natomiast niewielkie spożycie tłuszczów nasyconych (kilka razy w miesiącu),

• wysokie spożycie nasion roślin strączkowych oraz orzechów (codziennie), • średnie spożycie ryb i owoców morza (kilka razy w tygodniu),

• średnie spożycie alkoholu (w szczególności wina),

• niskie spożycie mięsa czerwonego i produktów mięsnych (kilka razy w miesią­ cu).

17 M. de Lorgeril, P. Salen, J. L. Martin et al., dz. cyt.

18 M. Duda, K. M. O’Shea, W. C. Stanley, Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 w niewydolności

serca, „Kardiol. Pol.”. 2010, 68SV, s. 400­404.

19 M. Mizgier, J. Jeszka, G. Jarząbek­Bielecka, Rola diety śródziemnomorskiej w zapobieganiu nadwadze i

otyłości, niektórym chorobom dietozależnym oraz jej wpływ na długość życia, „Now. Lek.” 2010, s. 451­454.

20 A. Majewicz, J. T. Marcinkowski, dz. cyt.

21 A. Trichopoulou, P. Lagiou, Healthy traditional Mediterranean diet: an expression of culture, history, and

(7)

46

Dodatkowo śródziemnomorski jadłospis charakteryzuje się codziennym (ok. 2 por­ cje/dobę) spożyciem produktów mlecznych, bogatych w wapń, białko pełnowarto­ ściowe, witaminy: A, D i ryboflawinę. Najczęściej wybieranym produktem mlecznym jest jogurt naturalny, spożywany w różnej postaci, jak na przykład w formie znanej greckiej przystawki „tzatziki”, podawanej z posiekanymi ogórkami i czosnkiem. Z ra­ cji tego, iż tłuszcz mleczny zawiera kwasy tłuszczowe nasycone, śródziemnomorski styl życia nakazuje, aby wybierać chude mleko i jego przetwory22.

Reasumując, dieta śródziemnomorska uwzględnia wysoką konsumpcję oliwy z oliwek (zawierającą duże ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych) oraz warzyw, owoców i produktów zbożowych, bogatych w błonnik pokarmowy. Dodat­ kowo charakterystyczne dla takiego typu diety jest spożywanie, zwyczajowo do po­ siłku, młodego wina, które zawiera resweratrol, czyli flawonoid, znany z kardiopro­ tekcyjnego działania23.

Dieta śródziemnomorska na przestrzeni lat 60. i 90. XX wieku

Niepokojące dane wskazują, iż większa część mieszkańców Grecji i Włoch odchodzi od tradycyjnego żywienia śródziemnomorskiego. Jak wynika z raportu Organizacji

22 W. B. Szostak, A. Cichocka, B. Cybulska, dz. cyt.

23 A. Bach­Faig, E. M. Berry, D. Lairon et al., Mediterranean diet pyramid today. Science and cultural

upda-tes, “Public Health Nutr.” 2011, 14(12A), s. 2274­2284; M. Pieszka, P. Szczurek, K. Ropka­Molik, M. Ocz­

kowicz, M. Pieszka, The role of resveratrol in the regulation of cell metabolism – a review, “Postȩpy Hig. Med. Dośw.” Online. 2016, 70(0), s. 117­123.

24 M. Padilla, Evolution of Mediterranean Diet: Facts, Causes, Effects, [w:] Amadò R, Lairon D, Gerber

M, Maiani G (red.). Bioactive micronutrients in Mediterranean diet and health: European scientific conference, Rome, Italy, 23 to 25 March 2000; COST Action 916, Bioactive plant cell wall components in nutrition and health. Luxembourg: Off. for Off. Publ. of the Europ. Communities; 2001, s. 263­272.

Historia diety śródziemnomorskiej w prewencji chorób układu krążenia

(8)

Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (z ang. Food and Agri-culture Organization of the United Nations, FAO) w diecie włoskiej i greckiej znacznie wzrosło spożycie tłuszczów nasyconych, w tym mięsa czerwonego, jaj, a także słody­ czy. Zmalało natomiast przyjmowanie z dietą produktów zbożowych, ryb, owoców morza i nasion roślin strączkowych. Porównano konsumpcję produktów pochodzenia zwierzęcego w 1995 r. i w latach sześćdziesiątych XX wieku, uzyskując odpowied­ nio 30% versus 23% całkowitego zapotrzebowania kalorycznego. W graficzny sposób przedstawiono zmiany ilości poszczególnych składników diety śródziemnomorskiej na przestrzeni lat 1960­1995 (ryc. 1)25.

Przyczynami tych niekorzystnych zmian były, i są do dziś, silny rozwój turysty­ ki oraz wzrost migracji, co skutkuje odbieganiem od tradycyjnego sposobu żywienia regionu Basenu Morza Śródziemnego. Dodatkowo szybkie i stresujące tempo życia, a co za tym idzie brak czasu na przygotowywanie posiłków, skutkuje coraz częstszym wyborem żywności komercyjnej (np. typu fast-food), która jest wysoko przetworzona i nisko wartościowa pod względem odżywczym.

Podsumowanie

Z danych literaturowych wynika, iż zaletą diety sródziemnomorskiej jest nie tylko zmniejszenie ryzyka występowania chorób układu krążenia, ale również niektórych nowotworów26. Ponadto aktualne i randomizowane badania kliniczne potwierdzają,

iż śródziemnomorski sposób żywienia wraz ze zwiększeniem aktywności fizycznej może być głównym narzędziem w utrzymaniu prawidłowej masy ciała27. Dlatego też

zasady diety śródziemnomorskiej powinny być wzorem do naśladowania we wszyst­ kich populacjach na świecie. Stosowanie śródziemnomorskiego modelu żywienia w polskich warunkach jest możliwe poprzez wykorzystanie rodzimych potraw i pro­ duktów we właściwych proporcjach28. Taki odpowiedni jadłospis można skompono­

wać z typowo polskich produktów zawierających składniki pokarmowe zbliżone pod względem wartości odżywczej do diety śródziemnomorskiej.

25 N. Alexandratos, The Mediterranean diet in a world context, “Public Health Nutr.” 2006, 9(1A), s. 111­

117.

26 R. Ostan, C. Lanzarini, E. Pini et al., Inflammaging and cancer: a challenge for the Mediterranean diet,

“Nutrients” 2015, 7(4), s. 2589­2621; E. Potentas, A. M. Witkowska, M. E. Zujko, Mediterranean diet for breast

cancer prevention and treatment in postmenopausal women, “Menopause Rev.” 2015, 14(4), s. 247­253.

27 K. Esposito, C­M. Kastorini, D. B. Panagiotakos, G. Giugliano, Mediterranean diet and weight loss:

meta-analysis of randomized controlled trials, “Metab. Syndr. Relat. Disord.” 2011, 9(1), s. 1­12.

(9)

48

Piśmiennictwo:

1. Alexandratos N. The Mediterranean diet in a world context. “Public Health Nutr.” 2006, 9(1A), s. 111­7. 2. Altomare R., Cacciabaudo F., Damiano G., Palumbo V.D., Gioviale M.C., Bellavia M., i in. The

mediter-ranean diet: a history of health. “Iran J Public Health.” 2013, 42(5), s. 449­57.

3. Bach­Faig A., Berry E.M., Lairon D., Reguant J., Trichopoulou A., Dernini S., i in. Mediterranean diet

pyramid today. Science and cultural updates. “Public Health Nutr.” 2011, 14(12A), s. 2274­84.

4. Cheng T.O. Ancel Keys, seven countries study, China connections, and K rations. “J Am Diet Assoc.” 2005, 105(3), s. 349.

5. Cichocka A. Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca. „Endokrynol Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii” 2005, 1(3), s. 30­9.

6. COST Action 916, Bioactive plant cell wall components in nutrition and health. Luxembourg: Off. for Off. Publ. of the Europ. Communities; 2001, s. 263­72.

7. Dieta śródziemnomorska Kraj(e) członkowski(e): Chorwacja, Cypr, Hiszpania, Grecja, Maroko, Por­ tugalia, Włochy. Wpis na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości 2010. Data wejścia: 2016 mar. [http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo­kulturowe/dziedzictwo­nie­ materialne].

8. Duda M., O’Shea K.M., Stanley W.C. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 w niewydolności serca. „Kardiol Pol.” 2010, 68SV, s. 400­4.

9. Esposito K., Kastorini C­M., Panagiotakos D.B., Giugliano D. Mediterranean diet and weight loss:

meta--analysis of randomized controlled trials. “Metab Syndr Relat Disord.” 2011, 9(1), s. 1­12.

10. Kannel W.B. Framingham study insights on diabetes and cardiovascular disease. “Clin Chem.” 2011, 57(2), s. 338­9.

11. Keys A. Mediterranean diet and public health: personal reflections. “Am J Clin Nutr.” 1995, 61(6 Suppl), s. 1321S­1323S.

12. Leaf A. Dietary prevention of coronary heart disease: the Lyon Diet Heart Study. “Circulation.” 1999, 99(6), s. 733­5.

13. de Lorgeril M., Salen P., Martin J.L., Monjaud I., Delaye J., Mamelle N. Mediterranean diet, traditional

risk factors, and the rate of cardiovascular complications after myocardial infarction: final report of the Lyon Diet Heart Study. “Circulation.” 1999, 99(6), s. 779­85.

14. Majewicz A., Marcinkowski J.T. Epidemiologia chorób układu krążenia. Dlaczego w Polsce jest tak małe

zainteresowanie istniejącymi programami profilaktycznymi? „Probl Hig Epidemiol.” 2008, s. 322­5.

15. Menotti A., Keys A., Kromhout D., Blackburn H., Aravanis C., Bloemberg B., i in. Inter-cohort

differen-ces in coronary heart disease mortality in the 25-year follow-up of the seven countries study. “Eur J Epide­

miol.” 1993, 9(5), s. 527­36.

16. Mizgier M., Jeszka J., Jarząbek­Bielecka G. Rola diety śródziemnomorskiej w zapobieganiu nadwa­ dze i otyłości, niektórym chorobom dietozależnym oraz jej wpływ na długość życia. „Now Lek.” (79), s. 451­4.

17. Nichols M., Townsend N., Scarborough P., Rayner M. Cardiovascular disease in Europe 2014:

epidemio-logical update. “Eur Heart J.” 2014, 35(42), s. 2950­9.

18. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation. World Health Organ Tech Rep Ser. 2000, 894:i­xii, s. 1­253.

19. Ostan R., Lanzarini C., Pini E., Scurti M., Vianello D., Bertarelli C., i in. Inflammaging and cancer: a

challenge for the Mediterranean diet. “Nutrients.” 2015, 7(4), s. 2589­621.5.

(10)

20. Padilla M. Evolution of Mediterranean Diet: Facts, Causes, Effects. [w:] Amadò R, Lairon D, Gerber M, Maiani G (red.). Bioactive micronutrients in Mediterranean diet and health: European scientific conference, Rome, Italy, 23 to 25 March 2000.

21. Pająk A, Drygas W. Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki. „Medycyna Praktyczna” Kraków 2007, s. 118­124.

22. Pieszka M., Szczurek P., Ropka­Molik K., Oczkowicz M., Pieszka M. The role of resveratrol in the

regu-lation of cell metabolism – a review. „Postȩpy Hig. Med. Dośw. Online.” 2016, 70(0), s. 117­23.

23. Potentas E., Witkowska A.M., Zujko M.E. Mediterranean diet for breast cancer prevention and treatment

in postmenopausal women. “Menopause Rev.” 2015, 14(4), s. 247­53.

24. Riley F.R. The olive industry of bronze age Crete: evidence for volcanic damage to olive groves and properity

in Central and Eastern Crete. Akroterion 2012;49. Data wejścia: 2016 mar. [http://akroterion.journals.

ac.za/pub/article/view/82].

25. Szostak W.B., Cichocka A., Cybulska B. Zdrowa dieta śródziemnomorska. Warszawa 2001.

26. Trichopoulou A., Lagiou P. Healthy traditional Mediterranean diet: an expression of culture, history, and

lifestyle. “Nutr Rev.” 1997, 55(11 Pt 1), s. 383­9.

27. Uylaşer V., Yildiz G. The Historical Development and Nutritional Importance of Olive and Olive Oil

Cytaty

Powiązane dokumenty

Badaniom podlega także polimorfizm genu receptora angiotensyny typu I (AT1R, angiotensin II type 1 receptor), który znajdu- je się na chromosomie 3. Zauważono, że polimorfizm

W badaniu sprawdzono także wiedzę ankietowa- nych o realizowanych w naszym kraju programach pro- filaktycznych. Pytanie wielokrotnego wyboru zostało skonstruowane na

Tonometria tętnic obwodowych w warunkach reaktywnego przekrwienia (RH-PAT) charakteryzuje się mniej więcej 80-90% czułością oraz podobną swoistością przewidywania

Górna granica dla wysokiej wartości prawidłowego ciśnienia skurczowego 140 mmHg Górna granica dla wysokiej wartości prawidłowego ciśnienia rozkurczowego 90 mmHg. Dolna

Podstawowe wartości określające czynność serca (objętość wyrzutowa, pojemność minutowa, częstość pracy serca, wskaźnik sercowy, powrót żylny).. Tony serca,

Górna granica dla wysokiej wartości prawidłowego ciśnienia skurczowego 140 mmHg Górna granica dla wysokiej wartości prawidłowego ciśnienia rozkurczowego 90 mmHg. Dolna

Budowa obwodowego układu krążenia: krążenie duże i małe; zbiorniki: ciśnieniowy, pojemnościowy; różnice w budowie naczyń tętniczych, żylnych i włosowatych; gradient

Z podanego opisu wynika, że krążenie wieńcowe jest częścią (małego / dużego) obiegu krwi. b) Regularne ćwiczenia fizyczne są jednym ze sposobów zapobiegania i leczenia