Klaudia Malikowska, Katarzyna
Grabańska-Martyńska
Historia diety śródziemnomorskiej w
prewencji chorób układu krążenia
Acta Medicorum Polonorum 6/1, 41-49Historia diety śródziemnomorskiej w prewencji
chorób układu krążenia
History of the Mediterranean diet in prevention of diseases
of cardiovascular system
Klaudia Malikowska
1, Katarzyna GrabańskaMartyńska
2 PoznańStreszczenie: Choroby układu krążenia stanowią jedną z głównych przyczyn umieralności w krajach
rozwiniętych i rozwijających się. Popularyzacja zdrowego stylu życia, w tym szczególnie prawidłowego sposobu żywienia, stała się podstawą prewencji chorób układu sercowonaczyniowego. Za wzorcową dietę przeciwmiażdżycową oraz utrzymującą właściwą masę ciała uważa się schemat żywienia ludzi zamieszkujących kraje Basenu Morza Śródziemnego. Ponadto dieta śródziemnomorska nie jest tylko ustalonym programem dietetycznym, ale historycznym zbiorem nawyków żywieniowych, które ewo luowały od wieków. Kilka badań przeprowadzonych w XX wieku przyczyniło się do zdefiniowania podstaw tej diety i jej korzystnego wpływu na zmniejszenie liczby przypadków choroby niedokrwien nej serca.
Abstract: Cardiovascular diseases belong to the main causes of mortality in developed countries as well
as developing ones. Popularization of healthy behaviours, especially a proper nutrition, is a basis for prevention of these diseases. An exemplary antiatherogenic diet, that also maintains a correct weight, are the eating habits from the Mediterranean region. Furthermore, Mediterranean diet is not an artificial finding, but historically established collection of dietary habits that evolved since centuries. Few stud ies, which were conducted in the XX century, helped to define the bases of this diet and its beneficial effect namely decreasing the number of ischemic heart disease cases.
Słowa kluczowe: dieta śródziemnomorska, choroby układu krążenia, historia Keywords: Mediterranean diet, cardiovascular disease, history
Wprowadzenie
Choroby układu sercowonaczyniowego są główną przyczyną umieralności w krajach europejskich, ale również na całym świecie. Ponad 4 mln Europejczy ków umiera każdego roku z powodu chorób układu krążenia, a wielu innych jest
1 Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych Uniwersytetu Medycznego im. Karo
la Marcinkowskiego w Poznaniu.
2 Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uni
42
hospitalizowanych z przyczyn ostrych powikłań kardiologicznych3. Styl życia – złe
nawyki żywieniowe (nadmierne spożycie produktów wysokoenergetycznych) oraz brak aktywności fizycznej, zwiększają ryzyko powstawania chorób układu sercowo naczyniowego4. Z tego względu coraz częściej zwraca się uwagę na promowanie za
chowań prozdrowotnych, a w szczególności modyfikację sposobu żywienia. Istotne znaczenie w działaniach prewencyjnych chorób układu krążenia ma regularna kon sumpcja odpowiednich porcji warzyw oraz owoców, a także zmniejszenie ilości tłusz czów nasyconych w diecie i zastąpienie ich jedno i wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi. Za wzorcową dietę przeciwmiażdżycową oraz utrzymującą prawidło wą masę ciała uważa się schemat żywienia ludzi zamieszkujących kraje Basenu Morza Śródziemnego5. Pierwszych dowodów na to dostarczyło kilka badań, z których na
uwagę zasługuje analiza porównawcza znana pod nazwą Badanie Siedmiu Krajów oraz przeprowadzone wiele lat później badanie eksperymentalne w Lyonie6.
Historia diety śródziemnomorskiej
Określenie dieta śródziemnomorska opisuje sposób odżywiania ludzi zamieszku jących kraje Basenu Morza Śródziemnego. Historycy nazywają ten region „kolebką społeczeństwa”, gdyż to stamtąd na cały świat promieniowały nowe osiągnięcia w sztuce i technice. Badania archeologiczne na Cyprze dowodzą, iż dietę śródziemno morską stosowali mieszkańcy tych ziem przed tysiącami lat. Świadczą o tym dowody kultury materialnej (naczynia, sztućce, garnki), malarstwo, literatura i rzeźba, wska zujące na długoletnią tradycję śródziemnomorskiego stylu życia. Prehistoryczni Cy pryjczycy hodowali nasiona roślin strączkowych, figi, migdały, oliwki, kapary oraz ło wili ryby i skorupiaki. Na Krecie już w piątym stuleciu przed Chrystusem stosowano oliwę z oliwek, o czym świadczą znalezione w jaskiniach garnki do gotowania. Z ko lei odkrycia w różnych miejscach Krety i Grecji kontynentalnej dowodzą spożywania wina od trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem7. Stąd też dieta śródziemnomorska
nie jest specjalnie opracowanym programem dietetycznym, lecz zbiorem nawyków żywieniowych, charakterystycznych dla pewnych populacji, wynikających z uwarun
3 M. Nichols, N. Townsend, P. Scarborough, M. Rayner, Cardiovascular disease in Europe 2014:
epide-miological update, “Eur. Heart J.” 2014, 35(42), s. 29502959; A. Majewicz, J. T. Marcinkowski, Epidemiologia chorób układu krążenia. Dlaczego w Polsce jest tak małe zainteresowanie istniejącymi programami profilaktycznymi?
„Probl. Hig. Epidemiol.”. 2008, s. 322325.
4 Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation. “World Health
Organ Tech Rep Ser.” 2000, 894:ixii, s. 1253.
5 A. Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca, „Endokry
nol. Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii” 2005, 1(3), s. 3039.
6 W. B. Szostak, A. Cichocka, B. Cybulska, Zdrowa dieta śródziemnomorska, Warszawa 2001.
7 V. Uylaşer, G. Yildiz, The Historical Development and Nutritional Importance of Olive and Olive Oil
Con-stituted an Important Part of the Mediterranean Diet. “Crit Rev Food Sci Nutr.” 2014, 54(8), s. 10921101; R. Al
tomare, F. Cacciabaudo, G. Damiano et al., The mediterranean diet: a history of health, “Iran J. Public Health” 2013, 42(5), s. 449457; F. R. Riley, The olive industry of bronze age Crete: evidence for volcanic damage to olive
groves and prosperity in Central and Eastern Crete, “Akroterion” 2012;49. Data wejścia: 2016 mar. [http://
akroterion.journals.ac.za/pub/article/view/82].
kowań kulturowych, geograficznych, historycznych i religijnych. W związku z tym śródziemnomorski sposób żywienia, powszechny w takich krajach jak: Cypr, Chor wacja, Hiszpania, Grecja, Włochy, Maroko, Portugalia, został umieszczony na Liście Reprezentatywnej Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości (UNESCO) w listopadzie 2010 roku8.
Termin „dieta śródziemnomorska” został wprowadzony przez znanego amery kańskiego epidemiologa Ancela Keys’a, który zajmował się badaniem wpływu spo sobu żywienia na zdrowie. Skupił się on głównie na modelu żywienia krajów Basenu Morza Śródziemnego, z którym skorelował częstotliwość występowania m.in. choro by niedokrwiennej serca. Z jego inicjatywy w 1954 r. zorganizowano zjazd w Neapo lu, z wiodącymi badaczami z kilku krajów, na którym podjęto decyzję o rozpoczęciu przygotowań do międzynarodowego projektu badawczego, zwanego Badaniem Sied miu Krajów (Seven Countries Study)9. Analiza tego badania pomogła scharakteryzować
zasady diety śródziemnomorskiej oraz ocenić jej korzystny wpływ na zmniejszenie zachorowalności z powodu choroby niedokrwiennej serca. Na początku warto wspo mnieć o badaniu Framingham zrealizowanym u schyłku lat 40. XX wieku, które po zwoliło określić czynniki ryzyka chorób sercowonaczyniowych.
Badanie Framingham
Badanie to zostało przeprowadzone we Framingham, w Stanach Zjednoczonych. Było ono pierwszym na świecie badaniem prospektywnym stanu zdrowia i dlate go znalazło naśladowców. Analiza ta miała na celu identyfikację czynników ryzyka chorób sercowonaczyniowych10. Jej początek nastąpił w 1948 r. (I faza), przebadano
wtedy 5209 osób w wieku od 30 do 62 lat. W 1971 r. (w II fazie) zbadano dorosłe dzieci uczestników I fazy projektu badawczego. W 2002 r. rozpoczęto III fazę badania i poddano analizie wnuki mieszkańców miasta przebadanych na samym początku. Wieloletnia prospektywna analiza pozwoliła zidentyfikować czynniki ryzyka chorób sercowonaczyniowych, na które składają się: wysokie wartości ciśnienia tętniczego, palenie papierosów, otyłość, cukrzyca oraz brak aktywności fizycznej. Znaczącą rolę odgrywają również inne parametry, takie jak gospodarka lipidowa, wiek oraz płeć11.
Badanie Siedmiu Krajów
Badanie zostało przeprowadzone w latach 19581964 w siedmiu krajach: Japonia, Włochy, Holandia, Grecja, była Jugosławia, Finlandia i Stany Zjednoczone. Z różnych
8 Dieta śródziemnomorska Kraj(e) członkowski(e): Chorwacja, Cypr, Hiszpania, Grecja, Maroko,
Portugalia, Włochy. Wpis na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości 2010. Data wejścia: 2016 mar. [http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwokulturowe/dziedzictwoniematerialne].
9 A. Keys, Mediterranean diet and public health: personal reflections, “Am. J. Clin. Nutr.” 1995, 61(6 Suppl),
s. 1321S1323S.
10 A. Pająk, W. Drygas, Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki, Kraków 2007, s. 118124.
11 W. B. Kannel, Framingham study insights on diabetes and cardiovascular disease, “Clin. Chem.” 2011,
44
regionów poszczególnych państw wyodrębniono 16 populacji kontrastujących między sobą sposobem żywienia, stylem życia oraz występowaniem choroby niedokrwien nej serca. Przebadano 12770 mężczyzn w wieku 4059 lat. U wszystkich uczestników przeprowadzono badanie lekarskie oraz dokonano oceny czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca. W kolejnych 25 latach obserwacji, co 5 lat, przeprowadzano po wtórną analizę tychże czynników. W okresie tym zmarło 6000 osób badanych, w tym 1500 z powodu choroby niedokrwiennej serca12.
W wyodrębnionych populacjach losowo wybrano grupę uczestników, u których przeprowadzono szczegółowe wywiady żywieniowe, dotyczące m.in. spożycia kwasów tłuszczowych. Procentowa zawartość energii z nasyconych kwasów tłusz czowych różniła się najbardziej między populacją japońską a populacją ze wschod niej Finlandii (3% vs. 22%)13. W Badaniu Siedmiu Krajów zaobserwowano silną
korelację między występowaniem choroby niedokrwiennej serca i umieralnością z jej powodu a wyższym spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych. Natomiast ujemną korelację wykazano w przypadku wysokiego spożycia jednonienasyconych kwasów tłuszczowych. Dodatkowo udowodniono, że mieszkańcy Basenu Morze Śródziemnego najdłużej żyją i najrzadziej cierpią na choroby układu krążenia oraz niektóre nowotwory. W państwach tj. Finlandia, Holandia oraz Stany Zjednoczone, zaobserwowano największe spożycie tłuszczów zwierzęcych i te populacje charak teryzowały się najwyższym odsetkiem występowania chorób układu sercowona czyniowego14.
Badanie Lyon Heart Study
Kolejnym projektem badawczym oceniającym korelację między stosowaniem die ty śródziemnomorskiej a wtórną profilaktyką kardiologiczną było badanie randomi zowane, z podwójnie ślepą próbą, przeprowadzone w 1988 r.15. Sposób żywienia ludzi
żyjących w Lyonie znacząco różni się od śródziemnomorskiego modelu żywienia. Mieszkańcy tego francuskiego miasta spożywają wysokotłuszczową śmietanę, masło i duże ilości mięsa czerwonego, natomiast mniej warzyw, owoców oraz nasion roślin strączkowych16.
Do badania Lyon Heart Study włączono 302 pacjentów po przebytym zawale ser ca, u których zaproponowano zmianę sposobu żywienia (zbliżonego do diety śród ziemnomorskiej) oraz 303 pacjentów bez zastosowanej modyfikacji dietetycznej.
12 T. O. Cheng, Ancel Keys, seven countries study, China connections, and K rations, “J. Am. Diet. Assoc.”
2005, 105(3), s. 349.
13 W. B. Szostak, A. Cichocka, B. Cybulska, dz. cyt.
14 A. Menotti, A. Keys, D. Kromhout et al., Inter-cohort differences in coronary heart disease mortality in the
25-year follow-up of the seven countries study, “Eur. J. Epidemiol.” 1993, 9(5), s. 527536.
15 A. Leaf, Dietary prevention of coronary heart disease: the Lyon Diet Heart Study, “Circulation” 1999, 99(6),
s. 733735; M. de Lorgeril, P. Salen, J. L. Martin et al., Mediterranean diet, traditional risk factors, and the rate of
cardiovascular complications after myocardial infarction: final report of the Lyon Diet Heart Study, “Circulation”
1999, 99(6), s. 779785.
16 W. B. Szostak, A. Cichock, B. Cybulska, dz. cyt.
W I grupie pacjentów wzbogacono dietę w m.in. olej rzepakowy niskoerukowy, za wierający duże ilości kwasów tłuszczowych z rodziny omega3. Po 27 miesiącach do konano analizy wyników, która między innymi wykazała, iż liczba zawałów serca bez zgonów zmniejszyła się o 70% w grupie pacjentów poddanych modyfikacji dietetycz nej w porównaniu do grupy pacjentów żywiących się tradycyjnie17. Autorzy wysunęli
wniosek, iż wynika to z niskiego stosunku kwasów omega6 do omega3. Badanie Lyon Heart Study wykazało, iż istotna jest nie tylko ilość spożywanego tłuszczu i jego rodzaj, ale również proporcje pomiędzy poszczególnymi kwasami tłuszczowymi. Naj bardziej optymalny stosunek kwasów omega6 do omega3 powinien wynosić 4:15:1, natomiast w zachodniej Europie wzrasta on nawet do 30:118. Naukowcy jednogłośnie
stwierdzili, iż tradycyjna dieta grecka, w szczególności ta stosowana na Krecie, gdzie odnotowano bardzo mały odsetek umieralności na chorobę niedokrwienną serca, jest wzorcowym modelem żywienia19. Badania Siedmiu Krajów i Lyon Heart Study zaowo
cowały zwołaniem w 1993 r. Międzynarodowej Konferencji na temat „Diet mieszkań ców Basenu Morza Śródziemnego” w Harvard School of Public Health w Cambridge. Specjaliści z zakresu żywienia oraz medycyny ustalili tam następującą definicję diety śródziemnomorskiej: „Dieta śródziemnomorska oznacza zwyczaje żywieniowe typo we dla Krety, większości pozostałej części Grecji i południowych Włoch we wczesnych latach 60. XX wieku”20.
Zasady diety śródziemnomorskiej
Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku dieta śródziemnomorska zawierała jedynie 78% energii pochodzącej z nasyconych kwasów tłuszczowych, natomiast ogólna procentowa zawartość energii z tłuszczu różniła się w zależności od regio nu Basenu Morza Śródziemnego i wahała się od 25 do 40%. W 1997 r. Trichopoulou i współautorzy wyodrębnili dziewięć cech diety śródziemnomorskiej21. Są to:
• wysokie spożycie produktów zbożowych (codziennie), • wysokie spożycie warzyw i owoców (codziennie),
• wysokie spożycie oliwy z oliwek (codziennie), natomiast niewielkie spożycie tłuszczów nasyconych (kilka razy w miesiącu),
• wysokie spożycie nasion roślin strączkowych oraz orzechów (codziennie), • średnie spożycie ryb i owoców morza (kilka razy w tygodniu),
• średnie spożycie alkoholu (w szczególności wina),
• niskie spożycie mięsa czerwonego i produktów mięsnych (kilka razy w miesią cu).
17 M. de Lorgeril, P. Salen, J. L. Martin et al., dz. cyt.
18 M. Duda, K. M. O’Shea, W. C. Stanley, Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 w niewydolności
serca, „Kardiol. Pol.”. 2010, 68SV, s. 400404.
19 M. Mizgier, J. Jeszka, G. JarząbekBielecka, Rola diety śródziemnomorskiej w zapobieganiu nadwadze i
otyłości, niektórym chorobom dietozależnym oraz jej wpływ na długość życia, „Now. Lek.” 2010, s. 451454.
20 A. Majewicz, J. T. Marcinkowski, dz. cyt.
21 A. Trichopoulou, P. Lagiou, Healthy traditional Mediterranean diet: an expression of culture, history, and
46
Dodatkowo śródziemnomorski jadłospis charakteryzuje się codziennym (ok. 2 por cje/dobę) spożyciem produktów mlecznych, bogatych w wapń, białko pełnowarto ściowe, witaminy: A, D i ryboflawinę. Najczęściej wybieranym produktem mlecznym jest jogurt naturalny, spożywany w różnej postaci, jak na przykład w formie znanej greckiej przystawki „tzatziki”, podawanej z posiekanymi ogórkami i czosnkiem. Z ra cji tego, iż tłuszcz mleczny zawiera kwasy tłuszczowe nasycone, śródziemnomorski styl życia nakazuje, aby wybierać chude mleko i jego przetwory22.
Reasumując, dieta śródziemnomorska uwzględnia wysoką konsumpcję oliwy z oliwek (zawierającą duże ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych) oraz warzyw, owoców i produktów zbożowych, bogatych w błonnik pokarmowy. Dodat kowo charakterystyczne dla takiego typu diety jest spożywanie, zwyczajowo do po siłku, młodego wina, które zawiera resweratrol, czyli flawonoid, znany z kardiopro tekcyjnego działania23.
Dieta śródziemnomorska na przestrzeni lat 60. i 90. XX wieku
Niepokojące dane wskazują, iż większa część mieszkańców Grecji i Włoch odchodzi od tradycyjnego żywienia śródziemnomorskiego. Jak wynika z raportu Organizacji
22 W. B. Szostak, A. Cichocka, B. Cybulska, dz. cyt.
23 A. BachFaig, E. M. Berry, D. Lairon et al., Mediterranean diet pyramid today. Science and cultural
upda-tes, “Public Health Nutr.” 2011, 14(12A), s. 22742284; M. Pieszka, P. Szczurek, K. RopkaMolik, M. Ocz
kowicz, M. Pieszka, The role of resveratrol in the regulation of cell metabolism – a review, “Postȩpy Hig. Med. Dośw.” Online. 2016, 70(0), s. 117123.
24 M. Padilla, Evolution of Mediterranean Diet: Facts, Causes, Effects, [w:] Amadò R, Lairon D, Gerber
M, Maiani G (red.). Bioactive micronutrients in Mediterranean diet and health: European scientific conference, Rome, Italy, 23 to 25 March 2000; COST Action 916, Bioactive plant cell wall components in nutrition and health. Luxembourg: Off. for Off. Publ. of the Europ. Communities; 2001, s. 263272.
Historia diety śródziemnomorskiej w prewencji chorób układu krążenia
Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (z ang. Food and Agri-culture Organization of the United Nations, FAO) w diecie włoskiej i greckiej znacznie wzrosło spożycie tłuszczów nasyconych, w tym mięsa czerwonego, jaj, a także słody czy. Zmalało natomiast przyjmowanie z dietą produktów zbożowych, ryb, owoców morza i nasion roślin strączkowych. Porównano konsumpcję produktów pochodzenia zwierzęcego w 1995 r. i w latach sześćdziesiątych XX wieku, uzyskując odpowied nio 30% versus 23% całkowitego zapotrzebowania kalorycznego. W graficzny sposób przedstawiono zmiany ilości poszczególnych składników diety śródziemnomorskiej na przestrzeni lat 19601995 (ryc. 1)25.
Przyczynami tych niekorzystnych zmian były, i są do dziś, silny rozwój turysty ki oraz wzrost migracji, co skutkuje odbieganiem od tradycyjnego sposobu żywienia regionu Basenu Morza Śródziemnego. Dodatkowo szybkie i stresujące tempo życia, a co za tym idzie brak czasu na przygotowywanie posiłków, skutkuje coraz częstszym wyborem żywności komercyjnej (np. typu fast-food), która jest wysoko przetworzona i nisko wartościowa pod względem odżywczym.
Podsumowanie
Z danych literaturowych wynika, iż zaletą diety sródziemnomorskiej jest nie tylko zmniejszenie ryzyka występowania chorób układu krążenia, ale również niektórych nowotworów26. Ponadto aktualne i randomizowane badania kliniczne potwierdzają,
iż śródziemnomorski sposób żywienia wraz ze zwiększeniem aktywności fizycznej może być głównym narzędziem w utrzymaniu prawidłowej masy ciała27. Dlatego też
zasady diety śródziemnomorskiej powinny być wzorem do naśladowania we wszyst kich populacjach na świecie. Stosowanie śródziemnomorskiego modelu żywienia w polskich warunkach jest możliwe poprzez wykorzystanie rodzimych potraw i pro duktów we właściwych proporcjach28. Taki odpowiedni jadłospis można skompono
wać z typowo polskich produktów zawierających składniki pokarmowe zbliżone pod względem wartości odżywczej do diety śródziemnomorskiej.
25 N. Alexandratos, The Mediterranean diet in a world context, “Public Health Nutr.” 2006, 9(1A), s. 111
117.
26 R. Ostan, C. Lanzarini, E. Pini et al., Inflammaging and cancer: a challenge for the Mediterranean diet,
“Nutrients” 2015, 7(4), s. 25892621; E. Potentas, A. M. Witkowska, M. E. Zujko, Mediterranean diet for breast
cancer prevention and treatment in postmenopausal women, “Menopause Rev.” 2015, 14(4), s. 247253.
27 K. Esposito, CM. Kastorini, D. B. Panagiotakos, G. Giugliano, Mediterranean diet and weight loss:
meta-analysis of randomized controlled trials, “Metab. Syndr. Relat. Disord.” 2011, 9(1), s. 112.
48
Piśmiennictwo:
1. Alexandratos N. The Mediterranean diet in a world context. “Public Health Nutr.” 2006, 9(1A), s. 1117. 2. Altomare R., Cacciabaudo F., Damiano G., Palumbo V.D., Gioviale M.C., Bellavia M., i in. The
mediter-ranean diet: a history of health. “Iran J Public Health.” 2013, 42(5), s. 44957.
3. BachFaig A., Berry E.M., Lairon D., Reguant J., Trichopoulou A., Dernini S., i in. Mediterranean diet
pyramid today. Science and cultural updates. “Public Health Nutr.” 2011, 14(12A), s. 227484.
4. Cheng T.O. Ancel Keys, seven countries study, China connections, and K rations. “J Am Diet Assoc.” 2005, 105(3), s. 349.
5. Cichocka A. Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca. „Endokrynol Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii” 2005, 1(3), s. 309.
6. COST Action 916, Bioactive plant cell wall components in nutrition and health. Luxembourg: Off. for Off. Publ. of the Europ. Communities; 2001, s. 26372.
7. Dieta śródziemnomorska Kraj(e) członkowski(e): Chorwacja, Cypr, Hiszpania, Grecja, Maroko, Por tugalia, Włochy. Wpis na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości 2010. Data wejścia: 2016 mar. [http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwokulturowe/dziedzictwonie materialne].
8. Duda M., O’Shea K.M., Stanley W.C. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 w niewydolności serca. „Kardiol Pol.” 2010, 68SV, s. 4004.
9. Esposito K., Kastorini CM., Panagiotakos D.B., Giugliano D. Mediterranean diet and weight loss:
meta--analysis of randomized controlled trials. “Metab Syndr Relat Disord.” 2011, 9(1), s. 112.
10. Kannel W.B. Framingham study insights on diabetes and cardiovascular disease. “Clin Chem.” 2011, 57(2), s. 3389.
11. Keys A. Mediterranean diet and public health: personal reflections. “Am J Clin Nutr.” 1995, 61(6 Suppl), s. 1321S1323S.
12. Leaf A. Dietary prevention of coronary heart disease: the Lyon Diet Heart Study. “Circulation.” 1999, 99(6), s. 7335.
13. de Lorgeril M., Salen P., Martin J.L., Monjaud I., Delaye J., Mamelle N. Mediterranean diet, traditional
risk factors, and the rate of cardiovascular complications after myocardial infarction: final report of the Lyon Diet Heart Study. “Circulation.” 1999, 99(6), s. 77985.
14. Majewicz A., Marcinkowski J.T. Epidemiologia chorób układu krążenia. Dlaczego w Polsce jest tak małe
zainteresowanie istniejącymi programami profilaktycznymi? „Probl Hig Epidemiol.” 2008, s. 3225.
15. Menotti A., Keys A., Kromhout D., Blackburn H., Aravanis C., Bloemberg B., i in. Inter-cohort
differen-ces in coronary heart disease mortality in the 25-year follow-up of the seven countries study. “Eur J Epide
miol.” 1993, 9(5), s. 52736.
16. Mizgier M., Jeszka J., JarząbekBielecka G. Rola diety śródziemnomorskiej w zapobieganiu nadwa dze i otyłości, niektórym chorobom dietozależnym oraz jej wpływ na długość życia. „Now Lek.” (79), s. 4514.
17. Nichols M., Townsend N., Scarborough P., Rayner M. Cardiovascular disease in Europe 2014:
epidemio-logical update. “Eur Heart J.” 2014, 35(42), s. 29509.
18. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation. World Health Organ Tech Rep Ser. 2000, 894:ixii, s. 1253.
19. Ostan R., Lanzarini C., Pini E., Scurti M., Vianello D., Bertarelli C., i in. Inflammaging and cancer: a
challenge for the Mediterranean diet. “Nutrients.” 2015, 7(4), s. 2589621.5.
20. Padilla M. Evolution of Mediterranean Diet: Facts, Causes, Effects. [w:] Amadò R, Lairon D, Gerber M, Maiani G (red.). Bioactive micronutrients in Mediterranean diet and health: European scientific conference, Rome, Italy, 23 to 25 March 2000.
21. Pająk A, Drygas W. Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki. „Medycyna Praktyczna” Kraków 2007, s. 118124.
22. Pieszka M., Szczurek P., RopkaMolik K., Oczkowicz M., Pieszka M. The role of resveratrol in the
regu-lation of cell metabolism – a review. „Postȩpy Hig. Med. Dośw. Online.” 2016, 70(0), s. 11723.
23. Potentas E., Witkowska A.M., Zujko M.E. Mediterranean diet for breast cancer prevention and treatment
in postmenopausal women. “Menopause Rev.” 2015, 14(4), s. 24753.
24. Riley F.R. The olive industry of bronze age Crete: evidence for volcanic damage to olive groves and properity
in Central and Eastern Crete. Akroterion 2012;49. Data wejścia: 2016 mar. [http://akroterion.journals.
ac.za/pub/article/view/82].
25. Szostak W.B., Cichocka A., Cybulska B. Zdrowa dieta śródziemnomorska. Warszawa 2001.
26. Trichopoulou A., Lagiou P. Healthy traditional Mediterranean diet: an expression of culture, history, and
lifestyle. “Nutr Rev.” 1997, 55(11 Pt 1), s. 3839.
27. Uylaşer V., Yildiz G. The Historical Development and Nutritional Importance of Olive and Olive Oil