Pola uprawne i użytki zielone we współczesnym krajobrazie rolniczym

Marek Marks, Janusz Nowicki

Pola uprawne i użytki zielone we

współczesnym krajobrazie rolniczym

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/3, 95-106

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3) 2010, 95-106

POLA UPRAWNE I UŻYTKI ZIELONE

WE W SPÓŁCZESNYM KRAJOBRAZIE ROLNICZYM

Marek Marks, Janusz Nowicki

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Streszczenie. W pracy przedstawiono definicje krajobrazu wg różnych kryteriów. Podjęto także próbę charakterystyki krajobrazu rolniczego z uwzględnieniem podsta­ wowych jego elementów, tj. pól uprawnych i użytków zielonych. Wskazano głów­ ne konflikty między funkcjonowaniem współczesnego rolnictwa a kształtowaniem i ochroną krajobrazu rolniczego; przedstawiono ponadto propozycje rozwiązań sy­ stemowych i lokalnych mających zapobiegać tym zagrożeniom lub je likwidować. Stwierdzono, iż krajobraz kształtowany przez kulturę rolną odznacza się zmiennością przestrzenną wynikającą z form użytkowania oraz zróżnicowaniem trwałości bioce­ noz. Skutkuje to z kolei odmiennością sezonową pod względem kolorystyki i wyso­ kości, w zależności od gatunku rośliny i jej fazy rozwojowej. Krajobraz rolniczy jest zmienny i nietrwały w czasie; barwny i interesujący od bujnego rozwoju roślin wios­ ną do ich zbioru, później na ogół - monotonny, pełen szarości i mało atrakcyjny.

Słowa kluczowe: krajobraz rolniczy, struktura krajobrazu, pola uprawne, użytki zielone

W S T Ę P

D yspozycyjna przestrzeń, zw ana użytkam i rolnym i, zajm uje ok. 59% pow ierzchni Polski [Polska w ieś... 2003]. Jeszcze w X w ieku jej udział na obecnych terenach k ra­ ju w ynosił tylko ok. 15-20% . Tak duże zm iany wg M aruszczaka [1988] są następ ­ stwem rozw oju osadnictw a, a głów nie zaszły w skutek w yrębu i karczow ania lasów. A ktualnie użytki rolne składają się na tzw. różnorodność ekosystem ów polnych i łą- kow o-pastw iskow ych. G raniczą z ekosystem am i leśnym i, bagnam i, a także terenam i zabudow anym i, w ielokrotnie je przenikają, tw orząc sw oistego rodzaju strukturę k ra­ jo b razu w iejskiego [A ndrzejew ski 1992].

Rozwój now oczesnego rolnictw a, a zw łaszcza tow arzysząca m u specjalizacja, chem izacja i m echanizacja agrotechnologii w yw ołuje negatyw ne przem iany tegoż

Adres do korespondencji - Corresponding author: Marek Marks, Katedra Systemów Rol­ niczych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, pl. Łódzki 3, 10-718 Olsztyn, e-mail: marek. marks@uwm.edu.pl

k rajobrazu [Cym erm an, K oc 1992, M łynarczyk, M arks 2000]. Ów proces prow adzi do w idocznych przekształceń środow iska geograficznego, przyrodniczego i k u ltu ro ­ w ego, często pow odując je g o nieodw racalną degradację [W oźniak 2002].

C elem pracy jest:

- b liższa charakterystyka użytków rolnych ja k o elem entów składow ych krajobrazu rolniczego,

- w skazanie obszarów konfliktow ych m iędzy funkcjonow aniem w spółczesnego ro l­ nictw a a kształtow aniem oraz och ro n ą krajobrazu,

- przedłożenie propozycji rozw iązań system ow ych i lokalnych w celu ograniczenia lub likw idacji zagrożeń dotyczących krajobrazu rolniczego.

P O JĘ C IE K R A JO B R A Z U W G R Ó Ż N Y C H P O D E JŚ Ć

Treść i zakres pojęcia k r a j o b r a z dotychczas nie zostały jed noznacznie zd efi­ niow ane, poniew aż są w ieloznaczne, funk cjo n u ją w różnych dziedzinach nauki i d o puszczają pew n ą dow olność w je g o stosow aniu [Bajerow ski, C ym erm an 1992, M agiera-B raś 2000]. W pojm ow aniu tego term inu m ożna je d n a k w yróżnić w yraźnie zarysow ane dw a kierunki. P ierw szy z nich, reprezentow any najw cześniej przez geo ­ grafów , a później uzupełniony poglądam i biologów , traktuje krajobraz ja k o elem ent środow iska przyrodniczo-geograficznego. K ierunek drugi, ukształtow any głównie przez architektów , interpretację tę ogranicza tylko do cech zew nętrznych, w id o k o ­ w ych i w artości estetycznych, w łaściw ych dla danego obszaru. W edle Cym erm ana i in. [1992] je s t to pojęcie i zjaw isko dynam iczne, które posiada w iele definicji ro z­ p atryw anych w zależności od charakteru nauki zajm ującej się krajobrazem .

O laczek [1998] w yraża pogląd, że krajobraz m a nie tylko w ym iar estetyczny (w izualny), ale zaw iera rów nież treść ekologiczną. W yjaśnia bow iem w spółzależ­ ności m iędzy procesam i zachodzącym i w środow isku a je g o m aterialnym i elem en­ tam i pochodzenia naturalnego i antropogenicznego; pow iązania te odbyw ają się w konkretnej przestrzeni geograficznej, k tóra pod ich w pływ em nabiera określonego w ym iaru i charakteru.

Jarosz [1954] podaje, iż krajobraz uw arunkow any je s t przede w szystkim p o ło że­ niem geograficznym , bu d o w ą geologiczną, rzeźb ą terenu, klim atem i - w zależno­ ści od tych czynników - siecią w odną, glebą, szatą ro ślin n ą i św iatem zw ierzęcym . Z kolei Schm ithusen [1964] stw ierdza, że krajobraz je s t po prostu fizjonom ią śro­ dow iska i określa charakter obszaru. Podobne zdanie prezentuje K ondracki [1978], dow odząc, iż krajobraz w ujęciu geograficznym to „typ terenu o sw oistej struktu­ rze, na k tó rą składa się w zajem ne pow iązanie rzeźby pow ierzchni i jej składu li­ tologicznego, stosunków w odnych, klim atycznych, biocenotycznych i glebow ych, a także tych efektów gospodarki ludzkiej, których w yrazem je s t m odyfikacja w a ­ runków przyrodniczych” . Słow nik pojęć geograficznych [1973] definiuje to p o ję ­ cie ja k o „sum ę typow ych cech, w łaściw ych danem u fragm entow i pow ierzchni Z ie ­ mi, którego poszczególne elem enty ja k rzeźba, gleba, klim at, w ody, św iat roślinny i zw ierzęcy, człow iek i je g o działalność gospodarcza łą c z ą się w je d n ą w spółzależ­ n ą całość odróżniającą go od pozostałych obszarów ” . K ondracki i R ichling [1983]

9 7

defin iu ją krajobraz ja k o część epigeosfery (zew nętrznej sfery Ziem i), k tóra stanow i złożony przestrzennie geokom pleks o swoistej strukturze i w ew nętrznych po w iąza­ niach. C ym erm an i in. [1992] dostrzegają w tej definicji dwie w arstw y treściow e, tj. w ew nętrzną, k tóra decyduje o ja k o ści przestrzeni krajobrazow ej i zew nętrzną, objaw iającą się oddziaływ aniem krajobrazu na n aszą św iadom ość, w rażenia, oso b o ­ w ość. W cytow anej pracy zw raca się też uw agę, iż w spółczesne kształtow anie k ra ­ jo b ra z u w inno odbyw ać się z m yślą o je g o w ykorzystaniu lub odbiorze, rozum iane ja k o racjonalne i planow e oddziaływ anie człow ieka bądź w iększych grup społecz­ nych na w ybrane cechy oraz elem enty przyrodnicze i społeczno-ekonom iczne; ch o ­ dzi o optym alne w ykorzystanie w alorów estetycznych i ekonom icznych krajobrazu oraz przestrzennego zagospodarow ania.

O optym alizacji struktury krajobrazu w spom ina także A ndrzejew ski [1992]. Jako niezbędne w skazuje w łaściw e określenie w ielkości i jak o śc i poszczególnych składo­ w ych oraz na ich praw idłow e rozm ieszczenie i odpow iednie relacje m iędzy nimi. P odkreśla to rów nież D ubel [2001, 2002], dodając jednocześnie, iż narzędziem do tego celu je s t należyte prow adzenie gospodarki przestrzennej.

W olski [2002] w yodrębnia pięć głów nych znaczeń p o jęcia krajobraz, definiując go jako:

- pojęcie ogólne, (w g P erelm ana [1971] krajobraz w naukach przyrodniczych je st takim pojęciem ja k w innych dziedzinach pierw iastek chem iczny, roślina itp.); - pojęcie stosow ane w celu nazw ania określonego fragm entu pow ierzchni Ziem i; - pojęcie określające fizjonom ię pow ierzchni Ziem i;

- pojęcie określające subiektyw ne odw zorow anie geokom pleksu;

- pojęcie określające ustrój (system ) składników środow iska geograficznego. D rugi kierunek, w ostatnich latach prezentow any głów nie przez architektów i specjalistów z zakresu przyrody (w tym ochrony krajobrazu), je s t to w idzenie k rajobrazu ja k o syntezy środow iska przyrodniczego i kulturow ego. Ż arska [2 0 0 2] w skazuje, pow ołując się na innych autorów , iż takie w łaśnie pojm ow anie je s t o d ­ pow iedniejsze, je śli chodzi o utrzym anie i kształtow anie krajobrazu. W edług B o g ­ danow skiego [1983] krajobraz „to po prostu fizjonom ia środow iska, form a, która w ynika z treści zaw artych w bogactw ie tak naturalnym , ja k i kulturow ym danego terenu. A zatem zw iązek m iędzy nam i a nim następuje najpierw poprzez percepcję otoczenia” . W olski [2002] podkreśla, że „w szystko, co istnieje w pow łoce ziem skiej: góry, rów niny, m orza, jeziora, pow ietrze, w oda, rośliny, zw ierzęta, człow iek - jak o istota biologiczna, społeczna, gospodarująca i tw orząca kulturę, pola, budynki, k o ­ m unikacja, w szystko to w całości i we w zajem nym pow iązaniu tw orzy k rajobraz” . W takim sensie krajobraz je s t pojęciem , które dopiero tw orzy się w naszej św iado­ mości.

Z przedstaw ionych rozw ażań w ynika, iż krajobrazem je s t otaczająca nas p rzy ­ roda w raz z elem entam i w prow adzonym i przez człow ieka na danym , ograniczonym w sposób naturalny odcinku Ziem i. Jest to w ięc układ w arunków naturalnych n ie­ ożyw ionych (klim at, gleba, woda, rzeźba terenu) w raz z bytującym i tam roślinam i i zw ierzętam i (flora i fauna) poddany antropopresji, tw orzący charakterystyczny ekosystem , reprezentujący określone zew nętrzne cechy estetyczno-w idokow e.

ISTO TA I G E N E Z A K R A JO B R A Z U R O L N IC Z E G O

K rajobraz z punktu w idzenia biologicznego, a w ięc i rolniczego, stanow i fizjo- cenozę, k tóra odznacza się zdolnością do sam oregulacji. W skazana w łaściw ość o d ­ nosi się przede w szystkim do tej jej części, k tó rą tw o rzą składniki przyrody żywej, a w ięc do biocenozy (fitocenozy i zoocenozy) pozostającej w układzie rów now agi dynam icznej; ta zaś zapew nia m u trw ałość (hom eostazę).

K rajobraz rolniczy pow stał w w yniku długotrw ałych przem ian. P rzechodził k o ­ lejne etapy, począw szy od typu pierw otnego, poprzez naturalny, liczne historyczne form y kulturow e, aż do postaci obecnych. W św ietle w cześniej cytow anych d efi­ nicji, krajobraz rolniczy ja w i się ja k o fizjonom ia, czyli oblicze albo w ygląd środo­ w iska przyrodniczego. Tak zdefiniow ane pojęcie zaw iera treści nie tylko w izualne, które m ożna w artościow ać w kategoriach estetycznych, a rów nież - ekologiczne. W yraża bow iem w spółw ystępow anie oraz w zajem ne zależności w ielu procesów i składników przyrodniczych, a także m aterialnych elem entów środow iska p o ch o ­ dzenia antropogenicznego. P ow iązania te realizu ją się w konkretnej przestrzeni geo ­ graficznej, nadając je j odpow iedni w yraz i charakter.

Z n aczn ą część w spółczesnych krajobrazów rolniczych, zw łaszcza w krajach ro z­ w iniętych gospodarczo, cechuje uproszczona struktura przestrzenna i ekologiczna przy jednoczesnym , intensyw nym użytkow aniu. Pow oduje to często pow o ln ą n eg a­ ty w n ą transform ację środow iska, co m oże prow adzić do jeg o nieodw racalnej d eg ra­ dacji. Chodzi zw łaszcza o procesy eutrofizacji w ód gruntow ych i pow ierzchniow ych przez w prow adzanie nadm iaru składników m ineralnych w raz z naw ozam i (głów nie azotow ym i i fosforow ym i), środków ochrony roślin i odpadów pow stałych w czasie produkcji rolniczej.

G Ł Ó W N E SK Ł A D O W E K R A JO B R A Z U R O L N IC Z E G O

N ajisto tn iejszą część krajobrazu rolniczego tw o rzą naturalne elem enty środow i­ ska, do których należą: ukształtow anie pow ierzchni ziem i, pokryw a glebow a, zasoby w odne i ich układ, w arunki klim atyczne, szata roślinna i św iat zw ierzęcy [Ryszkow- ski, B ałazy 1992]. O prócz nich w ystęp u ją czynniki antropogeniczne, tj. w prow adzo­ ne przez człow ieka. W yw ierają one w pływ na w iele składników i cech krajobrazu, a przede w szystkim na istniejące w arunki naturalne obejm ujące biotop i biocenozę oraz zew nętrzny obraz je g o całości poprzez kształtow anie w łaściw ości estetyczno- -w idokow ych.

Do czynników antropogenicznych bezpośrednio zw iązanych z polow ą produkcją roślinną, zw anych agrotechnicznym i, należą:

- dobór i następstw o gatunków (zm ianow anie); - w ykorzystanie odm ian (postęp biologiczny); - naw ożenie (organiczne i m ineralne);

- upraw a roli (podstaw ow a i uzupełniająca);

- siew - sadzenie (term in, gęstość, głębokość, rozstaw a itp.);

- ochrona plantacji przed agrofagam i (chw astam i, chorobam i i szkodnikam i); - zbiór i zabezpieczanie ziem iopłodów (konserw acja, uszlachetnianie itp.).

99

A ktyw ność antropogeniczna zw iązana z gospodarow aniem na łąk ach i p astw i­ skach, czyli tzw. pratotechnika, która bezpośrednio lub pośrednio oddziałuje na k ra ­ jo b ra z obejm uje przede w szystkim :

- dobór kom ponentów do m ieszanek łąkow o-pastw iskow ych; - zakładanie i odnaw ianie runi;

- naw ożenie m ineralne i organiczne oraz sposób aplikacji; - pielęgnację (ochronę);

- użytkow anie (kośne, pastw iskow e); - zbiór, konserw ację i przechow yw anie.

G Ł Ó W N E C E C H Y U Ż Y T K Ó W R O L N Y C H JA K O E L E M E N T Ó W K R A JO B R A Z U

Do użytków rolnych zalicza się w szystkie tereny (grunty) znajdujące się w o b rę­ bie gospodarstw a, wsi, gm iny itd., które są bezpośrednio lub w części w ykorzysty­ w ane do produkcji rolniczej. O bejm ują one pola upraw ne (grunty orne), użytki z ie ­ lone (łąki i pastw iska), plantacje w ieloletnie (sady, chm ielniki, nasadzenia w ikliny itd.), ogródki przydom ow e (w arzyw niki), stawy gospodarki rybackiej oraz inne p o ­ w ierzchnie znajdujące się w ew idencji ziem i rolniczej, ja k odłogi, ugory, nieużytki i grunty tzw. m arginalne [M arks i N ow icki 2005]. Z punktu w idzenia ekologii u ż y t­ ki rolne zaliczane są do ekosystem ów lądow ych ukształtow anych przez człow ieka [Prończuk 1982]. W śród nich najw iększą rolę odgryw ają pratocenozy i agrocenozy [Zaw iślak i R ychcik 2002].

Podstaw ow ym i cecham i agroekosystem ów (ekosystem ów polnych), które stale znajdują się w początkow ej fazie sukcesji, bez ciągłości funkcjonow ania w czasie, są: - planow ane i sterow ane następstw o roślin;

- uproszczony skład florystyczny zbiorow isk (tylko w ysiew ana roślina upraw na i tow arzyszące je j chw asty);

- konieczność w ykonyw ania cyklicznych zabiegów zw iązanych z u p raw ą roli w celu przygotow ania stanow iska do siew u rośliny upraw nej;

- potrzeba ciągłej pielęgnacji i ochrony roślin upraw nych przed agrofagam i (chw a­ stam i, szkodnikam i i chorobam i);

- zróżnicow ana długość okresu w egetacji roślin ozim ych i ja ry c h i zw iązany z tym okresow y całkow ity brak roślinności (tzw. czarne pole) trw ający niekiedy przez w iększą część roku np. od w ykonania podoryw ki po zbożach ozim ych do w sch o ­ dów roślin jarych;

- potrzeba ciągłego bilansow ania m akro- i m ikroelem entów zw iązana z p ozyskiw a­ niem i w yw ozem plonu poza ekosystem .

U żytki zielone (pratocenozy) charakteryzują się: - bogatym składem florystycznym ;

- siln ą siecią pow iązań ekologicznych;

- du żą zm iennością składu florystycznego, zależn ą od rodzaju gleby, uw ilgotnienia podłoża i troficzności siedliska;

- bardzo dużym zagęszczeniem źdźbeł i pędów (naw et pow yżej 2 0 0 0 szt. m -2); - tw orzeniem zadarniania, czyli zwartej m asy korzeni, kłączy, pędów , cebul itd.

w kilkucentym etrow ej w arstw ie gleby, k tó rą np. m ożna oddzielić od podłoża i przenieść w inne m iejsce;

- m ożliw ością 2 -5 krotnego pozyskiw ania plonu zielonki w sezonie w egetacyjnym ; - zdolnością do regeneracji (odtw orzenia) części nadziem nej po spasieniu lub sko­

szeniu;

- dużym i potrzebam i w odnym i;

- koniecznością uzupełniania (przez naw ożenie) składników odżyw czych w ynoszo­ nych z plonem poza ekosystem .

U żytki rolne, a zw łaszcza pola upraw ne, zasied lają nietrw ałe zespoły roślinne utrzym ujące się tylko dzięki stosow anym zabiegom . Pozbaw ione ingerencji ag ro ­ technicznej (pratotechnicznej) ju ż w krótkim czasie u leg ają sam orzutnym zm ianom , czyli sukcesji w tórnej. W jej początkach p o jaw iają się jedn o ro czn e gatunki segetal- ne, by w późniejszym okresie ustąpić m iejsca taksonom w ieloletnim o charakterze ruderalnym . W strefie klim atu um iarkow anego, w zależności od troficzności siedli­ ska, sukcesja ta zm ierza ku zespołow i roślinności zaroślow ej bądź leśnej. N a p rzeło ­ m ie X X i X X I w. w Polsce obraz taki m ożna było zaobserw ow ać na około 2 m ln ha daw nych użytków rolnych, które rolnicy ze w zględów ekonom icznych pozostaw iali (porzucali) w form ie odłogów [M arks i N ow icki 2002a]. Po akcesji Polski do U nii E uropejskiej i w prow adzeniu dopłat bezpośrednich pow ierzchnia odłogów znacznie zm alała.

K rajobraz kształtow any przez kulturę ro ln ą odznacza się zm iennością p rzestrzen ­ n ą w ynikającą z poszczególnych form użytkow ania (grunty orne, użytki zielone), zróżnicow aniem trw ałości biocenoz, co z kolei skutkuje zm iennością sezonow ą pod w zględem barw i w ysokości. O stanie w alorów ekologiczno-krajobrazow ych p rz e ­ strzeni kształtow anych przez rolnictw o decydują ponadto:

- struktura użytkow ania ziem i (grunty orne, użytki zielone w raz z szatą roślinną); w inna być ona dostosow ana do lokalnych w arunków siedliskow ych;

- struktura w ładania ziem ią i ukształtow anie granic sąsiadujących w łasności (w iel­ kość i k ształt działek, kierunki przebiegu granic, długość linii tychże granic itp.); - krańcow e sytuacje i sprzeczności - rozłóg i pow stałe po transform acji ustrojow ej

i upadku państw ow ych gospodarstw rolnych w ielkoobszarow e obiekty (tzw. laty- fundia) oraz m ałe rozdrobnione gospodarstw a z du żą liczb ą działek (typow e np. dla rolnictw a M ałopolski);

101

Rys. 1. Krajobraz rozdrobnionego rolnictwa na Podkarpaciu (fot. J. Nowicki) Fig. 1. Fragmented rural area on Podkarpacie (phot. J. Nowicki)

Rys. 2. Tereny rolnicze na Pojezierzu Suwalskim (fot. J. Nowicki) Fig. 2. Rural area on Suwalskie Landlake (phot. J. Nowicki)

Rys. 3. Różnobarwny krajobraz poletek doświadczalnych (fot. T. Sadowski) Fig. 3. Colorfull landscape of experimental fields (phot. T. Sadowski)

Rys. 4. Monotonny, szary i mało atrakcyjny krajobraz jesienny (fot. M. Markowski) Fig. 4. Repetitious, drab and unattractive autumnal landscape (phot. M. Markowski)

103

K O N F L IK T Y (S P R Z E C Z N O Ś C I) M IĘ D Z Y FU N K C JO N O W A N IE M W S P Ó Ł C Z E S N E G O R O L N IC T W A A K SZTA Ł T O W A N IE M

O R A Z O C H R O N Ą K R A JO B R A Z U

W spółczesna w ytw órczość żyw ności i pasz w iąże się przede w szystkim z m echa­ nizacją, chem izacją i sp ecjalizacją procesów produkcyjnych. W yw ołuje to gruntow ­ ne zm iany w strukturze i funkcjonow aniu krajobrazu rolniczego ja k o całości bądź je g o kom ponentów [C ym erm an i K oc 1992, R yszkow ski i B ałazy 1992, M łynarczyk

i M arks 2002].

W spom niane przekształcenia obejm ują przede w szystkim :

- spadek liczby upraw ianych gatunków ja k o skutek uproszczeń zm ianow ania roślin (specjalizacja gospodarstw );

- zdom inow anie produkcji przez upraw ę zbóż (tzw. m onotonia zasiew ów ); - upow szechnianie się m onokulturow ej upraw y w ażniejszych roślin tow arow ych; - brak poszanow ania, a niekiedy w ręcz likw idacja zadrzew ień i zakrzaczeń śródpol­

nych oraz m iedz dzielących pola; w efekcie prow adzi to do znacznego o g ranicze­ nia różnorodności florystycznej agroekosystem ów ;

- zubożenie składu gatunkow ego dzikiej fauny i flory;

- osuszanie m ałych zbiorników w odnych (tzw. oczek) na skutek w prow adzania je d ­ nostronnie funkcjonujących system ów m elioracyjnych (odw odniających);

- m echaniczna degradacja gleb upraw nych poprzez w yw ołanie niekorzystnych zm ian ich w łaściw ości fizycznych, chem icznych i biologicznych;

- eutrofizacja w ód pow ierzchniow ych i podziem nych w w yniku przenikania do nich składników naw ozów m ineralnych i organicznych oraz pozostałości środków ochrony roślin;

- porzucanie ziem i rolniczej (problem odłogów ).

P R O P O Z Y C JE R O Z W IĄ Z A Ń S Y ST E M O W Y C H I L O K A L N Y C H W C E L U Z A P O B IE G A N IA LU B L IK W ID A C JI Z A G R O Ż E Ń K R A JO B R A Z U R O L N IC Z E G O

W funkcjonujących w arunkach gospodarczo-ekonom icznych i społecznych ro z­ w iązanie problem u kształtow ania i ochrony krajobrazu rolniczego polega na stw o­ rzeniu podstaw harm onijnego łączenia głów nych je g o form i funkcji. N ajw ażniejsze w ym ogi i przedsięw zięcia są ju ż oraz b ę d ą w ym uszane ustaw am i, dyrektyw am i, za­ leceniam i itd., zarów no o charakterze krajow ym , ja k i unijnym [M arks i N ow icki 2002b]. W najbliższych latach spodziew ane ich oddziaływ anie nastąpi w kierunku: - respektow ania specyfiki i zróżnicow ań charakterystycznych dla w arunków regional­

nych - w ew nętrznych, polskich i krajów U nii Europejskiej (przyrodniczych, spo­ łecznych, kulturowych, demograficznych, ekonom icznych, gospodarczych i innych); - poszanow ania (ochrony istniejącego) i czynnego kształtow ania szeroko rozum ia­ nego środow iska rolniczego i pozarolniczego na obszarach w iejskich przez resty ­ tucję w spom nianych w cześniej zadrzew ień, oczek w odnych, ustanaw ianie k o ry ta­ rzy ekologicznych, obszarów N atura 2000 itp.;

- gospodarow ania w edług zasad system u zrów now ażonego (zharm onizow anego, integrow anego, proekologicznego), czyli w m yśl tzw. dobrej praktyki rolniczej w celu zapew nienia w zrastających w ym ogów jak o ścio w y ch produkow anej żyw ności i surow ców roślinnych oraz ochrony siedlisk rolniczych;

- propagow ania i w prow adzania na szerszą skalę rolnictw a ekologicznego, zw łasz­ cza na obszarach szczególnie cennych pod w zględem przyrodniczym oraz w ich otoczeniu;

- zw iększania, a przynajm niej utrzym ania, dotychczasow ej bioróżnorodności u ż y t­ ków rolnych;

- zachow ania rodzim ych ras zw ierząt i odm ian roślin upraw nych dostosow anych do specyfiki lokalnego siedliska rolniczego.

Porządkow anie krajobrazu rolniczego (rolniczej i pozarolniczej przestrzeni p ro ­ dukcyjnej) w ym agać będzie:

- zm ian w strukturze w ładania z iem ią rolniczą (kupno, sprzedaż, dzierżaw a, leasing, w ym iana, scalanie itp.);

- przyspieszenia procesu rozdysponow ania rozłogu będącego we w ładaniu A gencji N ieruchom ości R olnych Skarbu Państw a;

- korekty dotychczasow ego użytkow ania gruntów , czyli u stalenia w łaściw ych p ro ­ porcji (granic i pow ierzchni) pól upraw nych (gruntów ornych), trw ałych i p rz e ­ m iennych zadarnień (łąk i pastw isk), terenów leśnych i zadrzew ionych oraz in ­ nych (np. obszary chronione w św ietle U staw y o ochronie przyrody... 2004); - odpow iedniego potraktow ania i zagospodarow ania tzw . gruntów m arginalnych,

tj. gleb bardzo lekkich (kl. R -V I i V Iz) i bardzo zw ięzłych (nadm iernie spoistych i trudnych w upraw ie), poprzez ich ew entualne zalesienie i zadrzew ienie (bardzo lekkie), bądź przekształcenie w użytki zielone (bardzo ciężkie);

- w drożenia skutecznych sposobów postępow ania z obszaram i okresow o w y łą­ czanym i z rolniczego użytkow ania (obecnie rozw iązanie problem u odłogow ania gruntów , a w perspektyw ie - opracow anie system u ich ugorow ania);

- w łaściw ego stosow ania m elioracji, odpow iedniego zrozum ienia istoty i funkcji m elioracji technicznych (w odnych), roślinnych (fitom elioracji) i agrom elioracji.

W ekosystem ach polnych niezbędna je s t w eryfikacja aktualnej struktury zasie­ w ów i uspraw nienie głów nych ogniw agrotechniki przez:

- zm ianę struktury zasiew ów (w ielkości udziału upraw ianych ziem iopłodów ); - racjonalizację doboru oraz następstw a gatunków i odm ian w zm ianow aniu;

- uspraw nienie zabiegów naw ożenia, upraw y roli, siew u-sadzenia, ochrony roślin przed agrofagam i oraz zbioru ziem iopłodów

P ow odzenie w realizacji w ym ienionych założeń zależne je s t przede w szystkim od polityki państw a w zakresie rolnictw a i rozw oju wsi. P ow inna ona przede w szy st­ kim iść w kierunku:

- interw encjonizm u państw a w celu zapew nienia odpow iednich w arunków fu n k cjo ­ now ania gospodarstw na rynku rolnym (relacje cen, opłacalność produkcji, m oż­ liw ość zbytu produktów rolniczych, dopłaty bezpośrednie, renty strukturalne, k re ­ dytow anie itp.);

- podniesienia poziom u edukacji oraz etyki zawodowej rolników i m ieszkańców wsi; - dostępnego i spraw nego doradztw a rolniczego.

W N IO S K I

105

1. O w alorach ekologiczno-krajobrazow ych przestrzeni kształtow anych przez rolnictw o decydują: struktura w ładania ziem ią i ukształtow anie granic sąsiadujących w łasności (działek), funkcjonujący system gospodarow ania (rolnictw o k onw en­ cjonalne, zrów now ażone, ekologiczne), struktura użytkow ania ziem i (grunty orne, użytki zielone w raz z szatą roślinną), k tóra w inna być dostosow ana do lokalnych w arunków siedliskow ych, struktura zasiew ów oraz intensyw ność zabiegów agro- i pratotechnicznych.

2. K rajobraz kształtow any przez kulturę rolną odznacza się zm iennością p rz e ­ strzenną w ynikającą z poszczególnych form użytkow ania (pola upraw ne, użytki z ie ­ lone i in.), zróżnicow aniem trw ałości biocenoz, co z kolei skutkuje odm iennością sezonow ą pod w zględem kolorystyki i w ysokości w zależności od gatunku rośliny i jej fazy rozw ojow ej.

3. K rajobraz rolniczy je s t zm ienny i nietrw ały w czasie, barw ny i interesujący od bujnego rozw oju roślin w io sn ą do ich zbioru, później na ogół m onotonny, pełen szarości i mało atrakcyjny.

4. K rajobraz rolniczy w „czystej form ie”, czyli składający się w yłącznie z e le ­ m entów typow o rolniczych, praktycznie nie istnieje; koegzystuje zw ykle z innym i elem entam i. Jakkolw iek użytki rolne stanow ią dom in u jącą form ę zagospodarow ania p rzestrzeni lądow ej, to jednocześnie - jak o kom ponent krajobrazu - n ależą do e le ­ m entów najm niej „sterow alnych” i trudno „przew idyw alnych” .

P IŚ M IE N N IC T W O

Andrzejewski R., 1992. Znaczenie i potrzeby badań nad krajobrazem. [W:] Wybrane problemy ekologii krajobrazu. Red. L. Ryszkowski, S. Bałazy. Zakład Badań Środowiska Rolnicze­ go i Leśnego PAN, Poznań, 5-14.

Bajerowski T., Cymerman R., 1992. Gospodarowanie krajobrazem. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 401, 143-154.

Bogdanowski J., 1983. Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego. Wiad. Ekol. 3(29), 183-197.

Cymerman R., Falkowski J., Hopfer A., 1992. Krajobrazy wiejskie. Wyd. ART Olsztyn. Cymerman R., Koc J., 1992. Zadania urządzeń rolnych w ekorozwoju wsi. Zesz. Prob. Post.

Nauk Rol. 401, 195-204.

Dubel K., 2001. Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. Fundacja Centrum Edu­ kacji Ekologicznej Wsi, Krosno.

Dubel K., 2002. Problemy kształtowania i ochrony krajobrazu. Fragm. Agron. 1(73), 41-57. Jarosz S., 1954. Krajobrazy Polski i ich pierwotne fragmenty. Instytut Urbanistyki i Architek­

tury, Warszawa.

Kondracki J., 1978. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.

Kondracki J., Richling A., 1983. Próba uporządkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej kompleksowej. Przegląd Geograficzny 55(1), 201-217.

Magiera-Braś G., 2000. Ocena krajobrazu wsi. Zesz. Nauk. Akad. Roln. im. H. Kołłątaja w Krakowie, 366. Geodezja 19, 133-138.

Marks M., Nowicki J., 2002a. Aktualne problemy gospodarowania ziemią rolniczą w Polsce. I. Przyczyny odłogowania gruntów i możliwości ich rolniczego zagospodarowania. Fragm. Agron. 1(73), 58-67.

Marks M., Nowicki J., 2002b. Aktualne problemy gospodarowania ziemią rolniczą w Polsce. II. Pozarolnicze możliwości zagospodarowania odłogów. Fragm. Agron. 2(74), 79-86. Marks M., Nowicki J., 2005. Niektóre aspekty gospodarowania ziemią rolniczą w Polsce po

integracji z Unią Europejską. Wyd. UWM w Olsztynie. Zagad. Ekonom. 3, 33-44 Maruszczak H., 1998. Zmiany środowiska przyrodniczego kraju w czasach historycznych.

[W:] Przemiany środowiska geograficznego Polski. Zakł. Nar. im. Ossolińskich. Wrocław- -Warszawa, 109-135.

Młynarczyk K., Marks E., 2000. Współczesne problemy ochrony i kształtowania krajobrazu rolniczego. Zesz. Nauk. WSHE we Włocławku 4, 73-84.

Olaczek R., 1998. Przyroda Polski pod ochroną przyrody. Wyd. LOP, Warszawa.

Polska wieś 2002. Raport o stanie wsi. FDPA. 2003. Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa.

Prończuk J., 1982. Podstawy ekologii rolniczej. PWN, Warszawa.

Ryszkowski L., Bałazy S., 1992. Strukturalne i funkcjonalne charakterystyki krajobrazu rol­ niczego. [W:] Wybrane problemy ekologii krajobrazu. Red. L. Ryszkowski, S. Bałazy. Zakład Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań, 105-120.

Schmithusen J., 1964. Was ist eine Landschaft Wissen. Schriftnereine fur Forschung und Pra­ xis. Heft 9, Weiesbaden.

Słownik pojęć geograficznych. 1973. Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa. Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. Dz.U. z 2004 r. nr 92, poz. 880.

Wolski P., 2002. Przyrodnicze podstawy kształtowania krajobrazu. Słownik pojęć. Wyd. SGGW, Warszawa.

Woźniak M., 2002. Wpływ agroturystyki na architekturę krajobrazu obszarów wiejskich. Fragm. Agron. 1(73), 195-200.

Zawiślak K., Rychcik B., 2002. Racjonalna gospodarka polowa w krajobrazie północno­ -wschodniej Polski. Fragm. Agron. 2(74), 16-30.

Żarska E., 2002. Ochrona krajobrazu. Wyd. SGGW, Warszawa.

C U L T IV A T E D F IE L D S AND G R E E N U SE A R E A S IN C O N T E M P O R A R Y A G R IC U L T U R A L LA N D SC A PE

A bstract. The paper presents definitions of landscape according to different criteria. An attempt was also made at characterizing the agricultural landscape considering its basic components, i.e. cultivated fields and green use land. The major threats to functioning of contemporary agriculture and areas of conflict between development and protection of agricultural landscape were identified. Additionally, a proposal for systemic and local solutions aimed at preventing of liquidating those threats was presented. It was concluded that landscape formed by agriculture is characterized by spatial variability resulting from the form of use and differentiated contents of biocenoses, which in turn results in seasonal differences in color and height depending on the species of crop and its development phase. Additionally it varies and is volatile over time; colorful and interesting from lavish development of plants in the spring until harvest and later generally monotonous, gray and unattractive.

Key words: agricultural landscape, landscape structure, cultivated fields, green use areas Zaakceptowano do druku - Accepted for print: 5.02.2009