Iwona Słaby-Góral
Do czego Polakom potrzebny jest ten
nieszczęsny celownik? : czyli
problemy cudzoziemców związane z
użyciem rzadziej występujących
form fleksyjnych
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 12,
81-86
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZTA ŁC EN IE PO LO NISTY CZNE C U DZO ZIEM CÓ W 12, 2002
METODY I ŚRODKI NAUCZANIA
Iw o n a S ła b y-G ó ra !
D O C Z E G O P O L A K O M P O T R Z E B N Y J E S T T E N N IE S Z C Z Ę S N Y C E L O W N IK , C Z Y L I P R O B L E M Y C U D Z O Z IE M C Ó W Z W IĄ Z A N E Z U Ż Y C IE M R Z A D Z IE J W Y S T Ę P U J Ą C Y C H F O R M F L E K S Y J N Y C H
B a d a n ia te k stó w d o w o d z ą , że c elo w n ik p o ja w ia się w ję z y k u p o ls k im d o ść rz a d k o w p o ró w n a n iu z d o m in u ją c y m i fo rm a m i d e k lin a c y jn y m i ja k : m ia n o w n ik , d o p e łn ia c z , b ie rn ik i m iejsco w n ik . W k a ż d y m n ie m a l p ro g ra m ie g ra m a ty c z n o -sy n ta k ty c z n y m n a u c z a n ia ję z y k a p o lsk ie g o j a k o o b c eg o , w p o d rę c zn ik ac h i g ra m a ty k a c h c elo w n ik p o k a z y w a n y je s t j a k o o s ta t n ia f o r m a fleksji im ien n ej. D laczeg o ta k się dzieje, sk o ro u czy m y z a c h o w a ń ję z y k o w y c h , p o d k re ś la m y w ag ę k o m u n ik a c ji zn ac z e ń i s ta ra m y się, by p re p a ro w a n e p rzez n a s d ia lo g i i te k sty były m o żliw ie b lisk ie w sp ó łcz e sn e m u jęz y k o w i p o lsk ie m u - m ó w io n e m u i p isan e m u ? Przecież je d n e z p ierw szy ch k o n s tru k c ji ję z y k o w y c h sk ie ro w a n e d o c u d z o z ie m c a p rz e z r o d z im e g o u ż y tk o w n ik a ję z y k a to fo rm a ln e , g rzecznościow e: „ D zień d o b ry p a n u . D o b ry w ieczór
p a ń stw u . C zy p o d a ć p a n i rachunek? C zy p o d o b a się p a n io m w Polsce? C zy odpow iada p a n u to wino?” b ą d ź n ie fo rm aln e : „ D zięk u ję ci bardzo. P rzesy ła m w am p o zd ro w ien ia . K ła n ia j się j e j ode m nie. D a j m i sp o kó j. P o co m u te p a pierosy?" itp . P rz y k ła d y m o ż n a by m n o ż y ć , a z d ziw io n y M o h a m e d nie
wie, czy „ M o h a m e d o w i” to o n sam , czy ich d w ó c h , g d y ż k o ła c ze m u w gło w ie ja k a ś z a p a m ię ta n a z lekcji in fo rm a c ja , że , j e d e n to p a n , a d w aj
- p a n o w ie ” .
N ie m a m y chęci p o d w a ż a ć w y n ik ó w b a d a ń n a u k o w y c h frek w e n ty w n o śc i fo rm flek sy jn y ch w ję z y k u ; c h cielib y śm y je d y n ie u c zu lić n a f a k t, że w p r o w adzenie sam eg o m ia n o w n ik a , sam eg o d o p e łn ia cz a , czy sam eg o m ie jsco w n ik a w sp ecjaln ie p re p a ro w a n y c h d ia lo g a c h d łu g o n ie p o zw o li u c zą c e m u się n a sw o b o d n e k o m u n ik o w a n ie i sp ra w i, że je g o z a c h o w a n ia ję z y k o w e b ę d ą sztuczne.
8 2 Iwona Słaby-Góral
C elo w n ik p o k a z a n y fu n k c jo n a ln ie , tzn . w ta k ic h sy tu a c ja c h , g d y ro d z im y u ż y tk o w n ik ję z y k a n a p e w n o się n im p o słu ż y , p o w in ie n , n a sz y m z d an iem , p o ja w ić się n a jp ie rw w fu n k c ji p o d m io tu i d ek lin a cji z a im k ó w o so b o w y c h :
„J e s t m i z im n o ”) „P o doba m i się w P o lsce” (ró w n o leg le w f o r m a c h g rzecz
n o ścio w y c h ty lk o d la rzeczo w n ik ó w : p a n , p a n i), n a stę p n ie w fu n k c ji d o p e ł n ie n ia d a lsz e g o (z d e k lin a c ją z aim k ó w o so b o w y c h i rz e cz o w n ik ó w : p a n , p a n i), w rekcji z czaso w n ik am i, n astęp n ie — celow nik rzeczo w n ik ó w ży w o tn y ch j a k o d o p e łn ie n ie d a lsz e i w k o ń c u w w y ra ż e n ia c h p rz y im k o w y c h (ze w zg lęd u z a ró w n o n a frek w e n ty w n o ść , j a k i k o n ie c zn o ść p re z e n ta c ji dłu g iej fo r m y z aim k a).
N a jp ro s ts z y o p is c e lo w n ik a (p e łn y ), j a k i s to s u je a u t o r k a [I. S .-G .] w p ra c y d y d a k ty c z n e j ze s tu d e n ta m i c u d zo z ie m c am i, k tó ry c h p rz e d m io te m s tu d ió w nie b ę d zie filo lo g ia, m o ż n a b y p rz e d sta w ić w n a stę p u ją c y sp o só b :
1) c elo w n ik w y stęp u je ja k o p o d m io t, gd y m ó w im y o s ta n ie p sy ch ic z n y m , fizjo lo g iczn y m , o d b io rz e w ra ż e ń z m y sło w y ch o ra z w y d a rz e n ia c h lo so w y ch n p .: „ P o d o b a m i się tu. Podoba m i się, że... W ydaje m i się, ż e ... C hce m i
się p ić . Ś n i m i się, że... M a r z y m i się, że... N u d z i m i się. S z u m i 1 m i w uszach. Z b ie r a m i się na p lą cz. K rę c i m i się w głow ie. Id zie m i dobrze. U da m i się, c zy nie? P rzyp o m in a m i się, że... J e s t m i sm u tn o / / S m u tn o m i ” itp .
2) c elo w n ik w y stęp u je ja k o d o p e łn ie n ie d alsze, g d y w y k o n u je m y c o ś d la k o g o ś b ą d ź d la czegoś, co (k to ) je s t w b e zp o śre d n im z n a m i k o n ta k c ie np .:
„P o ż y c z a m k sią ż k ę ko leża n ce. D a ła m p s u je ść . P o d a ła m im ka w ę . O ddałam j e j p ien ią d ze. Z r o b iła m m u n iesp o d zia n kę” .
3) c elo w n ik ja k o d o p e łn ie n ie d alsze często o z n a c z a , że p o d m io t w y k o n u je co ś sam d la siebie np .: „ K u p iła m sobie n o w y p ła szc z. U gotow ała sobie obiad.
W yp ra so w a ł sobie k o szu lę. P o w ied zieliśm y sobie p ra w ie w s z y s tk o ” .
4 ) c z a so w n ik i z re k c ją celo w n ik o w ą , n p . p r zy g lą d a ć się, ró w n a ć się,
ulegać, p o d d a w a ć się, p o m a g a ć , s zk o d zić , p r ze sz k a d za ć , odp o w ia d a ć2 itp .
5) c elo w n ik w y stęp u je w w y ra ż e n ia c h p rz y im k o w y c h z n a stę p u ją c y m i p rz y im k a m i: d z ię k i, p rze c iw (-k o ), w brew , ku.
- D z ię k i o z n a c z a o d c zu w a n ie p o z y ty w n y c h em ocji - p o r. „T o w sz y stk o d z ię k i to b ie” i „ T o w szy stk o p r z e z ciebie”, k tó ry c h p rz y c z y n ą je s t k to ś b ą d ź
c o ś, a ta k ż e p rz y c zy n ę p o w ta rz a ją c ą się lu b o d u żej in te n sy w n o śc i: „ D zię k i
o szczęd za n iu ... D z ię k i uporow i... D z ię k i sile w o li...”
- P rzec iw (-k o ) in fo rm u je o stan ie o pozycji: „ B yło to skiero w a n e p rzeciw
d y k ta tu rz e . W y stą p ił p rze c iw n iem u”.
1 Celowo są przytoczone zdania uważane za bezpodm iotowe w tej grupie, gdyż z punktu widzenia cudzoziemca jest lo bardziej logiczne i uzasadnione.
2 „ Odpowiadać” w znaczeniu „przypom inać” (,,Klim at Polski odpowiada klim atow i w Sło wacji” ). „ Odpowiada mi, że..." - znajduje się w grupie podm iotu, „ Odpowiada ci na twoje pytania" - w grupie dopełnienia dalszego.
- W brew in fo rm u je o d z ia ła n iu (b a rd z o in te n sy w n y m ) n a p rz e k ó r n p . „ W brew zalecen io m leka rza . W brew p o w szech n ie p a n u ją c y m są d o m ... W brew
w oli ro d zicó w ...”
- K u o z n a c z a k ie ru n e k d ą że n ia , je s t ja k b y częścią do, c o m o ż n a p rz e d sta w ić graficznie:
o k n o X --- s»— X drzw i o d o k n a k u d rz w io m d o drzw i
- K u o z n a c z a sp o w o d o w a n ie czyjejś reak cji em o c jo n aln e j: „ K u m e m u
zd ziw ien iu , za kło p o ta n iu , niezadow oleniu, ro zcza ro w a n iu ....”
- K u o z n a c z a czy n n o ść w y k o n y w a n ą dla n p . „ P isa ł to k u p o k rze p ie n iu serc. K u c zci..., k u p r ze stro d z e ...”
E lem e n te m k o n ie c zn y m d o p o d s u m o w a n ia o p is u c e lo w n ik a je s t u p o r z ą d k o w an ie je g o k o ń c ó w ek gram aty czn y ch , co p o k azu je się w n astęp u jący sposób:
m -owi, -u3 -emu jednemu
f = Loc4 -ej jednej n -u -emu jednemu
m -om -ymj-im dw u/dwom /dw óm trzem, czterem P pięciu, ... -u
un -om -ymj-im dw u/dwom /dw óm trzem, czterem, mp pięciu, ... -u
K o m u ? C zem u ?
J a k ie m u ? Jak ie j? J a k ie m u ? Ja k im ? Ja k im ? K tó re m u ? K tó re j? K tó re m u ? K tó ry m ? K tó ry m ? C zyjem u? Czyjej? C zy jem u ? C zyim ? C zyim ?
Ilu?
W a ria n ty : n p . K u k tó re m u ? P rzeciw k o m u ? D z ię k i j a k i m i
W brew czem u? D z ię k i czyim ? K u któ rej?
ten - te m u j a - m n ie , m i, ...m n ie ta - tej ty - to b ie , ci, ...to b ie to — te m u o n — jem u , m u , ...n iem u te - ty m o n a - je j, je j, ...niej
3 Podkreśla się jedynie, że imiona, zawody, funkcje, stopnie pokrewieństwa (oprócz ojca) i powinowactwa mają końców kę -owi, frekwenlywne -u: pan-и j ojc-u.
4 Pokazuje się końców kę wraz z altem acją poprzedzającej spółgłoski np. -baj-bie, -daj-dzie,
8 4 Iwona Słaby-Góral ci - ty m o n o - jem u, m u , ...n iem u m y — n a m , n a m , ...n am w y - w a m , w a m , ...w am o n i - im , im , ...nim o n e — im , im , ...nim so b ie P re z e n ta c ja g ra m a ty c z n a u w z g lęd n ia o b o k k o ń c ó w e k p ełn e fo rm y liczeb n ik ó w g łó w n y ch , p y ta n ia o rze cz o w n ik , p rz y m io tn ik , z a im e k w sk a z u ją cy , d z ie rż aw n y , o so b o w y , lic z eb n ik p o rz ą d k o w y i g łó w n y , p y ta n ia z p rz y im k a m i (p rzy k ła d o w e ), p ełn e fo rm y z aim k ó w w sk azu jący ch i o so b o w y c h z u k a z a n ie m „ r e la c ji” fo rm z a im k ó w r o d z a jo w o -o s o b o w y c h d o k o ń c ó w e k d e k lin a c ji z a im k o w o -p rz y m io tn ik o w e j, gdyż s ą to fo rm y , k tó re s p ra w ia ją u c zą c y m się n a jw ię k sz ą tru d n o ś ć .
U trw a la n iu fo rm c e lo w n ik a słu żą ró ż n e d ia lo g i, te k sty , te sty . Jed n y m z n ic h je s t z a b a w a w o d s z u k a n ie w łaściw ej o d p o w ie d zi (c h o ć b y n ie było w niej c elo w n ik a) n a p y ta n ie zaw ie ra ją c e celo w n ik . K a ż d y s tu d e n t o trz y m u je 2 - 3 p y ta n ia o ra z szereg o d p o w ie d zi (k a ż d ą n a o so b n ej k arte c zc e ). S tu d en ci p o k o le i c z y ta ją p y ta n ia , d o o d p o w ie d zi n a n ie z g ła sz a ją się ci, k tó rz y m a ją - sw oim z d a n ie m - o d p o w ie d zi d o b re ; lo g iczn e i p o p ra w n e g ra m a ty c zn ie . W y g ry w a s tu d e n t, k tó ry p ierw szy p o z b ę d z ie się k a rte c z e k z o d p o w ie d ziam i. O to je d e n z zestaw ó w słu żący ta k ie m u ćw iczeniu:
1. K o m u m ło d a d ziew czy n a k ła n ia się p ierw sza? a) s ta rsz e m u m ężczyźnie,
b) sw o jem u p ro fe so ro w i, c) w y b itn e m u czło w iek o w i, d ) n ik o m u n ie k ła n ia się p ierw sza. 2. C ze m u p rz y g lą d a m y się z o c h o tą ? a ) s ta r o ż y tn y m z a b y tk o m , b ) k o lo ro w y m w y staw o m , c) te m u , co z a k a z a n e (z a b ro n io n e , n ie d o z w o lo n e). 3. J a k ie m u k o le d z e p o d o b a s z się o d n ie d a w n a ? a) te m u p rz y sto jn e m u , b) te m u o n ie b ie sk ic h o czach , c) te m u , k tó ry m ie s z k a n a d ru g im p iętrze. 4. K tó re m u o b ia d o w i n ie d a ła ś rad y ? a) te m u w c zw a rte k ,
b ) d ru g ie m u w d o m u (b o pierw szy ja d ła m w sto łó w ce), c) ż a d n e m u n ig d y n ie d a ję ra d y ,
D o czego Polakom potrzebny jest celownik?
5. C zy jem u d z ie ck u u d a ło się w szy stk o ? a) w aszem u ,
b) n iczy jem u , c) tej dziew czyny.
6. K u 5 ja k ie j d o lin ie zm ierzasz? a) k u n ajp ięk n iejszej w T a tr a c h , b) k u D o lin ie S trąży sk iej, c) k u D o lin ie B iałego. 7. W b re w k o m u p o stąp iłeś? a) w b re w so b ie, b) w b re w w sz y stk im o b cy m , c) w b re w w oli ro d zicó w . 8. P rzeciw ja k im p rz e są d o m w ystępujesz? a) p rzeciw g łupim , b ) przeciw ż ad n y m p rz e są d o m n ie w y stęp u ję, c) p rz e ciw w szy stk im .
9. D z ięk i ja k im le k a rz o m d o szed łeś d o z d ro w ia? a ) d z ię k i w sp a n ia ły m le k a rz o m ,
b ) d zięk i p ro fe s o ro w i X ,
c) d zięk i zesp o ło w i le k a rz y z k lin ik i Y .
10. K tó re j k o le ż an c e po ży czy łaś su sz a rk ę d o w łosów ? a) tej z p o k o ju 307a, b) je d n e j z filo lo g ii p o lsk iej, c) n ie p a m ię ta m . 11. K tó re m u d z ie ck u p o d a ła ś z u p k ę ja rz y n o w ą ? a ) te m u k o le ż a n k i, b ) p ierw szem u , c) ż a d n e m u n ie p o d a ła m . 12. K tó r y m m ę ż cz y z n o m p o d o b a się M a ry lin M o n ro e ? a) ty m z H o lly w o o d , b) n ie w iem , c) starsz y m p a n o m . 13. K tó r y m d ziecio m szk o d z i je d z en ie b ia łk a ? a ) d z ie cio m b e zg lu ten o w y m , b) ty m d ziecio m sąsia d k i, c) n ie ro z u m ie m p y ta n ia .
14. H u o b ra z o m p rz y g lą d a łeś się w M u z e u m S ztu k i? a) d w o m ,
5 Jest to przyimek wychodzący z użycia. W tzw. języku dnia codziennego występuje obecnie bardzo rzadko, o czym informuje się studentów. Pojawia się jeszcze sporadycznie: w prognozach p ogody (N iż przesuwa się ku zachodowi), w języku matematyki ( X d ą ży ku zeru), w zwrotach używanych w wojsku (Ku chwale ojczyzny, panie generale!).
8 6 Iwona Slaby-Gôral
b) d w ó m (d ziełom sztu k i), c) d w u .
15. Ilu k o le g o m p o m o g łe ś w czasie eg zam in u ? a) je d n e m u ,
b) trz e m , c zterem , n ie p a m ię ta m , c) p ięciu.
16. D z ię k i czyjej p o m o c y M a r e k o sią g n ą ł sukces? a) d zięk i sw ojej m a m ie (dzięk i p o m o c y sw ojej m a m y ), b ) d zięk i so b ie (so b ie sam em u ),
c) b ez niczyjej p o m o c y .
17. K u czy jem u szczęściu lu dzie z w ra c a ją oczy? a) k u cu d ze m u ,
b) k u sw o jem u w ła sn e m u szczęściu, c) k u szczęściu in n y ch .
18. W b re w czyim p o s ta n o w ie n io m p o d z ie lo n o K o re ę ? a) w b rew p o s ta n o w ie n io m k o n fe re n q i O N Z (o e n z etu ),
b ) w b rew K o n fe re n c ji B ezp ieczeń stw a w E u r o p ie (K B W E ) w H e lsin k a c h , c) jej w łasn y m .
19. C zyim d ziecio m p o d o b a ło się w D isn ey lan d zie? a) m o im ,
b ) ich,
c) d ziecio m K o w alsk ic h .
S tu d e n c i b a rd z o o ży w iają się w czasie w y k o n y w a n ia te g o ty p u ćw iczenia, szczeg ó ln ie w s y tu a c ja c h , gdy in n i u d z ie lą n ie p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i p o d w zględem lo g iczn y m , c h o ć je s t o n a p o p ra w n a g ra m a ty c z n ie , n p . K o m u
m ło d a d ziew c zy n a kła n ia się p ierw sza? D ziec io m b ezg lu ten o w ym . K tó ry m d ziecio m s z k o d z i je d ze n ie białka? U cioci n a im ieninach.
P ro b le m y s tu d e n tó w u czący ch się ję z y k a p o lsk ie g o ja k o o b c eg o w u życiu fo rm celo w n ik a w y n ik a ją głów nie z n iezro zu m ien ia je g o fu n k c ji k o m u n ik a c y j nej (d o p e łn ie n ie d a lsz e , w y ra ż e n ia p rz y im k o w e ) n p . „ T e m u s tu d e n to w i
p rzy g lą d a się tej d ziew czynie. P o szed ł k u p ra w u — na p ra w o : stu d iu je p r a w o ”
a ta k ż e w ie lo k ro tn ie z siły p rzy zw y czajen ia d o p o d m io tu w y stęp u ją c e g o w m ia n o w n ik u n p . „ J a b a rd zo p o d o b a m się tu ta j w P o lsc e ” , ,,J e s te m
z im n y " , „K ręcę się w g ło w ie ", „ Z b iera m się na w y m io ty " .
N a leż y w ięc n ie ty lk o k o ry g o w a ć błęd y , ale b a rd z o d o k ła d n ie w y ja śn ia ć , c o n a p ra w d ę o z n a c z a p o p o lsk u u ż y ta b łę d n ie f o r m a i d la c ze g o m o ż e śm ieszyć. I c h o ć b rzm i to p a ra d o k s a ln ie w s to s u n k u d o fo rm y fleksyjnej o ta k m a łe j często ści użycia w ję z y k u - p o św ięcić je j z n ac z n ie więcej czasu n iż in n y m fo rm o m , niezależn ie od teg o , czy je s t o n a w p ro w a d z a n a n a k o ń c u , czy nie.
