Bor i jego związki w chemoprewencji nowotworów

© Borgis

Bor i jego związki w chemoprewencji

nowotworów

*Agnieszka Leszcz, Halina Zaporowska

Katedra Biologii Komórki, Instytut Ochrony Środowiska, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin Kierownik Katedry: dr hab. Halina Zaporowska, prof. KUL

Boron and its compounds in the chemoprevention of cancer

S u m m a r y

the increasing number of cancer patients implies the necessity of development new treatment methods that could be widely used. chemoprevention, which aims at prevention of tumour formation by application of non-toxic pharmaceuticals or carcinogenesis inhibitors contained in foods, is currently gaining considerable interest.

the paper is a review of literature data on the preventive and therapeutic potential of boron and its compounds. the results indicate that this element can prevent development of lung, prostate, and cervical cancer. a majority of data describing the mechanism through which the microelement reduces the disease risk concern prostate cancer. Boron compounds affect the growth and development of cancer cells, limit the metastatic ability, and lower the level and activity of prostate-specific antigen. other factors that contribute to the role of the element and its compound in prevention of cancer disease include their anti-inflammatory properties.

Key words: boron, boric acid, chemoprevention, prostate cancer

WSTĘP

W krajach rozwiniętych, wraz ze wzrostem długości życia obywateli, zwiększa się zapadalność na różne schorzenia, w tym choroby nowotworowe. W Polsce w 2009 roku u około 156 000 osób rozpoznano chorobę no­ wotworową. Liczba nowych zachorowań u mężczyzn wy­ nosiła 78 200, a u kobiet 77 700. Na każde 100 000 osób w naszym kraju przypada 222 zachorowań i 136 zgonów z powodu nowotworów złośliwych. U mężczyzn najczę­ ściej diagnozowane są nowotwory złośliwe płuc, gruczołu krokowego, jelita grubego i żołądka. Natomiast u kobiet najwięcej odnotowano zachorowań na nowotwór złośliwy piersi, jelita grubego, płuc, trzonu macicy, jajników i szyjki macicy (ryc. 1 i 2) (1­5).

Wzrost liczy zachorowań i zgonów z powodu chorób nowotworowych wiąże się z koniecznością opracowania nowych programów ochrony przed rakiem oraz wpro­ wadzenia skuteczniejszych metod leczenia. W ostatnich latach coraz częściej stosowana i zalecana jest chemo­ prewencja, polegająca na przyjmowaniu naturalnych lub syntetycznych substancji w celu zahamowania procesu karcinogenezy (6). Składnikami diety o potencjalnych zdolnościach chemoprewencyjnych są: błonnik, pro­ biotyki i prebiotyki, genisteina, kurkumina, kwas foliowy, β­karoten, witaminy A, D, E, antocyjany, fitoestrogeny, związki fenolowe (monofenole, polifenole, flawonoidy i flawony), organiczne związki siarki (allilowe pochodne

siarki, glukozynolany, izotiocyjaniany, indole) oraz bio­ pierwiastki (m.in. wapń i selen) (7­9).

Pierwiastkiem wykazującym również działanie chemo­ prewencyjne jest bor (B). W organizmie człowieka odgry­ wa znaczącą rolę w gospodarce mineralnej, lipidowej i hormonalnej (10). Związki boru ze względu między innymi na swoje właściwości dezynfekujące, zakwaszające i utleniające znalazły zastosowanie w kosmetologii (11). Źródłem pierwiastka są owoce (np.: suszone śliwki, wino­ grona, jabłka, czereśnie) i warzywa (np.: brokuły, zielona fasola, ziemniaki) (12, 13). Niedobór boru w organizmie może prowadzić do wzrostu zapadalności na: artretyzm, osteoporozę i chorobę zwyrodnieniową. Innymi skutkami niskiego spożycia tego mikroelementu są: utrata pamię­ ci, zaburzenia gospodarki hormonalnej, spadek libido i zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory (14). NOWOTWór PrOSTATy

rak gruczołu krokowego (Carcinoma Prostatae – CaP) jest jednym z najczęściej rozpoznawanych nowotworów u mężczyzn. W Polsce to drugi nowotwór pod względem zachorowalności i trzeci pod względem umieralności. W 2010 roku standaryzowany współczynnik zapadal­ ności i umieralności (określa, ile zachorowań/zgonów wystąpiłoby w badanej populacji, gdyby struktura wieku tej populacji była taka sama jak struktura populacji przy­ jętej za standard) na raka prostaty wynosił odpowiednio 33,4/105 _{i 13,3/10}5 _{(1). Wykrywalność tej choroby jest}

ryc. 1. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe płuc u kobiet (1­5).

znacznie większa dzięki wprowadzeniu dodatkowego badania polegającego na oznaczeniu stężenia PSA (ang. Prostate Specific Antigen) w osoczu krwi. Anty­ gen ten cechuje swoistość narządowa w stosunku do tkanki gruczołu, jednak nie jest markerem swoistym dla raka prostaty, ponieważ jego stężenie wzrasta także w przypadku gruczolaka lub stanów zapalnych stercza. PSA to glikoproteid wytwarzany głównie przez komórki nabłonkowe kanalików gruczołu krokowego. W osoczu zdrowych mężczyzn stężenie antygenu jest prawie milion razy mniejsze niż w płynie nasiennym i nie przekracza zwykle 4 ng/ml (15).

Bor wpływa na obniżenie ryzyka wystąpienia choroby stercza poprzez hamowanie aktywności proteaz sery­ nowych, a zwłaszcza PSA. Podwyższony poziom tego antygenu w osoczu często związany jest z łagodnym rozrostem gruczołu krokowego i rakiem prostaty (16). PSA uczestniczy w proteolizie kompleksu IGFBP­3, która prowadzi do utraty przez białko­3 (BP­3) powinowactwa do insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF­1). Pro­ ces ten zapewnia miejscowe zwiększenie jego poziomu. IGF­1 bierze udział w pobudzaniu i kontroli proliferacji komórek oraz hamowaniu apoptozy, poprzez działanie mitogenne zarówno na komórki prawidłowe, jak i no­ wotworowe. Przyjęto, że IGF­1 uczestniczy w progresji nowotworu i powstawaniu przerzutów (17, 18). PSA dodatkowo pobudza urokinazowy aktywator plazmino­ genu (ang. Urokinase Plazminogen Activator – U­PA). U­PA aktywuje plazminogen, prowadząc do powstania plazminy, która jest zdolna do rozkładu składników ma­ cierzy zewnątrzkomórkowej (m.in. fibronektyny, lamininy, proteoglikanów), co ułatwia komórkom nowotworowym przemieszczanie się do zdrowych tkanek, zwiększając zdolność przerzutową (19, 20).

B a d a n i a e p i d e m i o l o g i c z n e

Wyniki badań epidemiologicznych z bazy danych NHANES III (III National Health and Nutrition Examination Survey) wskazują na odwrotnie proporcjonalną zależ­ ność między spożyciem boru a ryzykiem wystąpienia nowotworu prostaty. Obserwacje przeprowadzone z udziałem 95 chorych i 8720 zdrowych osób potwierdziły, że spożywanie większej ilości mikroelementu wpływa na obniżenie tego ryzyka (21). Mężczyźni pobierający wraz z dietą 1,8 mg B/24 h w porównaniu do osób spo­ żywających 0,9 mg B/24 h byli w 1/3 mniej narażeni na pojawienie się raka (22).

Zhang i wsp. wykazali, że ryzyko rozwoju choroby można zminimalizować nawet o 64%. Porównując zwy­ czaje żywieniowe 76 pacjentów z chorobą nowotworową i 7651 zdrowych osób, badacze stwierdzili, że mężczyźni przyjmujący pokarmy o większej zawartości boru rzadziej zapadali na ten nowotwór (23).

W kolejnym badaniu zaobserwowano, że ryzyko poja­ wienia się nowotworu gruczołu krokowego było mniejsze u mężczyzn o wyższym stężeniu estradiolu we krwi (24). Naghii i Samman wykazali, że spożywanie większej ilości boru wpływa na podwyższenie poziomu tego hormonu w osoczu. Oznaczenie stężenia hormonów u kilku zdrowych

mężczyzn, którzy przyjmowali przez 4 tygodnie tabletki zawierające bor (10 mg B/24 h w postaci czteroboranu sodu) pokazało, że poziom testosteronu nie zmienił się znacząco, natomiast stężenie estradiolu w osoczu krwi wzrosło z 52,0 do 74,0 pmol/l (25).

B a d a n i a i n v i v o

Gallardo­Williams i wsp. przeprowadzili badania in vivo mające na celu potwierdzenie właściwości kwasu boro­ wego jako inhibitora PSA. W doświadczeniu wykorzysta­ no myszy, którym wszczepiono podskórnie nowotworowe komórki linii LNCaP (ang. Lymphe Node Carcinoma of the

Prostate) (26). Została ona po raz pierwszy wyizolowana

przez Horoszewicza z przerzutów nowotworu gruczołu krokowego do nadobojczykowego węzła chłonnego (27). W przeprowadzonym doświadczeniu zwierzęta otrzymy­ wały sondą roztwory kwasu borowego (ang. Boric acid – BA) (grupa I – 1,7 mg B/kg mc/24 h; grupa II – 9,0 mg B/kg mc/24 h). Grupie kontrolnej podawano jedynie wodę. Po 8 tygodniach dokonano analizy wielkości po­ wstałych guzów. Wykazano, że guzy u myszy grupy I i II były mniejsze odpowiednio o 38 i 25% w porównaniu do guzów zwierząt kontrolnych. Ponadto badane guzy były słabo unaczynione i zawierały liczne obszary martwicze, co świadczyło o hamowaniu angiogenezy, która jest istotnym procesem związanym ze wzrostem i ekspansją nowotworu. Z wycinków tych guzów wykonano preparaty histologiczne, w których stwierdzono mniejszą liczbę komórek dzielących się, sugerujące hamowanie prolife­ racji. Natomiast guzy pobrane od zwierząt kontrolnych zawierały ciasno przylegające do siebie komórki i dobrze rozwiniętą sieć naczyń krwionośnych, co potwierdzało złośliwość nowotworu. W surowicy krwi zwierząt grupy I i II stężenie PSA obniżyło się odpowiednio o 88,6 i 86,4% w stosunku do kontroli. Natomiast poziom IGF­1 w su­ rowicy nie różnił się znacząco między poszczególnymi grupami. Dodatkowe badania immunohistochemiczne wykazały jednak, że ekspresja IGF­1 była wyraźnie niższa u zwierząt przyjmujących bor. W okresie od momentu wszczepienia komórek nowotworowych do etapu pro­ mocji guza nie wykazano różnic pomiędzy grupami z suplementacją BA a kontrolną. Zmiany zaobserwowano w kolejnych etapach, jakimi są promocja i progresja. Wykazano znaczne różnice w proliferacji komórek po­ przez określenie liczby komórek dzielących się, morfo­ logii tkanki, wielkości guza oraz zdolności do tworzenia przerzutów. Najprawdopodobniej zahamowanie rozwoju choroby związane było z obniżeniem poziomu i aktyw­ ności enzymatycznej PSA (26).

B a d a n i a i n v i t r o

Badania in vitro komórek ludzkiego nowotworu pro­ staty linii DU­145, pochodzącej z przerzutów do mózgu (28), przeprowadzono w celu wyjaśnienia mechanizmu działania antyproliferacyjnego kwasu borowego. Przy wykorzystaniu cytometrii przepływowej i mikroskopii świetlnej zaobserwowano zmiany morfologiczne komórek powstałe w następstwie ekspozycji na farmakologiczne stężenia BA. Analiza 8­dniowej hodowli w obecności

angiogenezy w tkance guza (36). Nadekspresję COX­2 stwierdzono w stanach poprzedzających raka płuc, takich jak atypowa hiperplazja gruczolakowa, atypowy nabłonek pęcherzykowy, dysplazja wysokiego stopnia i rak in situ (37­40). W modelach zwierzęcych wykaza­ no, że inhibitory COX­2 zapobiegają nowotworom płuc (41). Bor o właściwościach przeciwzapalnych, hamując ekspresję COX­2, może chronić przed inicjacją procesu nowotworzenia.

Badania wykazały, że istnieje niskie ryzyko nowotworu płuc u kobiet spożywających większe dawki tego mikro­ elementu i stosujących hormonalną terapię zastępczą. Natomiast wysokie prawdopodobieństwo zachorowania obserwowano u tych, które preferowały dietę o niskiej zawartości boru, nie stosowały HTZ oraz u starszych z długim okresem palenia, większą liczbą wypalonych papierosów dziennie i spożywających alkohol (32). rAK SZyJKI MACICy

Głównym czynnikiem zwiększającym ryzyko wystą­ pienia raka szyjki macicy jest infekcja ludzkim wirusem brodawczaka. Za około 90­98% przypadków tego nowo­ tworu odpowiadają dwa typy wirusa: HPV­16 i HPV­18 (42). Dodatkowymi czynnikami ryzyka sprzyjającymi powstawaniu nowotworu szyjki macicy są: wcześnie rozpoczęte współżycie seksualne, duża liczba partnerów seksualnych, doustne środki antykoncepcyjne, choroby przenoszone drogą płciową, długoletnie palenie tytoniu, niskie warunki socjoekonomiczne (43­45). Największe ryzyko choroby występuje w grupach wiekowych 45­49 i 65­74 (46).

Wpływ boru na częstość występowania omawianego nowotworu oceniano na podstawie wymazów pobranych z szyjki macicy od kobiet zamieszkujących tereny o róż­ nej zawartości mikroelementu w środowisku. Badaniami objęto 1059 Turczynek (472 kobiety z obszarów wiejskich bogatych w bor i 587 kobiet z regionów ubogich w ten mikroelement). Poprzez określenie zawartości pierwiast­ ka w wodzie pitnej ustalono spożycie boru przez kobiety regionu bogatego w mikroelement na 8,41 mg/dobę, a obszaru ubogiego na 1,26 mg/dobę. W badaniach cytolo­ gicznych kobiet przyjmujących większe ilości pierwiastka nie wykryto zmian wskazujących na raka szyjki macicy. W rozmazach nie stwierdzono: ASCUS (atypowe komórki nabłonka płaskiego szyjki macicy o nieokreślonym zna­ czeniu), LSIL (neoplazja śródbłonka niskiego stopnia) i HSIL (zmiany śródnabłonkowe dużego stopnia). W wy­ mazach pobranych od kobiet z niskim spożyciem tego mikroelementu zaobserwowano zmiany cytopatologiczne (ASCUS, LSIL, carcinoma in situ – rak 0 stopnia) (47).

Mechanizm wpływu boru na wirusa HPV nie jest po­ znany (47). Jak wykazały inne badania, inhibitory proteaz serynowych, którymi jest także kwas borowy, obniżają żywotność, stopień migracji i inwazyjność komórek no­ wotworowych (48, 49). W związku z tym faktem możliwe jest, że bor przyjmowany w większych dawkach hamuje transformację nowotworową wywołaną wirusem HPV i w ten sposób redukuje patologiczne zmiany tkanek związane z rozwojem raka (47).

badanego związku w stężeniu 250 i 1000 µM wykazała proporcjonalny wzrost stopnia ziarnistości komórek przy jednoczesnym spadku ich objętości. Komórki DU­145 stały się bardziej płaskie i kanciaste. Takie zmiany praw­ dopodobnie były przyczyną zahamowania proliferacji. Dodatkowo antyproliferacyjne działanie kwasu borowego wynika z obniżenia ekspresji genów kodujących cykliny (A, B1, C, D1, E). Są to białkowe regulatory cyklu ko­ mórkowego. Spadek ekspresji genów zanotowano po 7 dniach ekspozycji na BA w stężeniach 500 i 1000 µM. Kolejne doświadczenie w obecności kwasu borowego i wykorzystaniu 10% FBS­u (płodowej surowicy bydlęcej) jako chemoatraktanta wykazało spadek migracji komórek linii DU­145. Przy zastosowaniu związku w stężeniach 250 i 1000 µM, zdolność komórek do ruchu obniżyła się odpowiednio o 28 i 89%, co świadczy o niskim potencjale przerzutowym. Omówione wyniki badań potwierdzają możliwość wykorzystania kwasu borowego jako środka chemoprewencyjnego w leczeniu nowotworu prostaty i zapobieganiu tworzenia przerzutów (29).

NOWOTWOry PłUC

Głównym czynnikiem wpływającym na ryzyko wystą­ pienia raka płuc jest palenie papierosów. Do rozwoju choroby mogą przyczynić się również predyspozycje genetyczne oraz dieta (30). Sugeruje się, że spożywanie odpowiedniej ilości boru chroni przed tym zagroże­ niem. Chociaż mechanizm działania pierwiastka nie jest do końca poznany, to najprawdopodobniej optymal­ na suplementacja mikroelementem podnosi poziom 17­beta­estradiolu w osoczu krwi u kobiet i mężczyzn (31, 32). Wykazano związek między nowotworami płuc, stężeniem 17­beta­estradiolu oraz leczeniem obejmują­ cym hormonalną terapię zastępczą (HTZ), kompensującą spadek endogennego estradiolu (33). rola estrogenów w nowotworze płuc nie jest jasna. Wiadomo jednak, że receptory estrogenowe, występujące zarówno w pla­ zmalemmie komórek zdrowych, jak i nowotworowych, mają zdolność do wiązania różnych substancji, między innymi takich jak karcinogenne, wielopierścieniowe wę­ glowodory aromatyczne pochodzące z dymu papiero­ sowego. Wymienione hormony konkurują ze związkami rakotwórczymi o receptory estrogenowe. Ze względu na wyższe powinowactwo estradiolu do receptorów, blokuje on karcinogenom wiązanie się z nimi. Udział boru w ochronie przed nowotworem związany jest także z jego właściwościami przeciwzapalnymi (32). Mecha­ nizm przeciwzapalny boru obejmuje: spadek uwalniania proteaz serynowych, hamowanie syntezy leukotrienów (substancji będących mediatorami procesów zapalnych), zapobieganie wytwarzania reaktywnych form tlenu (rFT) przez neutrofile podczas tzw. wybuchu tlenowego, su­ presję komórek T i zmniejszenie stężenia przeciwciał (34). Ponadto pierwiastek ten hamuje ekspresję cyklo­ oksygenazy (COX) (35). Ekspresja COX­2 indukowana jest przez lipopolisacharydy, IL­1 (interleukina 1), TNF­α (czynnik martwiczy nowotworu), onkogeny w miejscach zapalnych, i uczestniczy w powstawaniu prostaglandyn pośredniczących w zapaleniu i bólu. COX­2 nasila proces

rzenia nowych odgałęzień naczyń krwionośnych, dzięki którym tkanki guza zaopatrywane są w tlen i substancje odżywcze. Dobrze rozwinięta sieć naczyń umożliwia komórkom nowotworowym wnikanie do krwiobiegu, ich transport i tworzenie przerzutów.

Bor obniża aktywność enzymatyczną PSA, a co za tym idzie zmniejsza aktywność U­PA i poziom IGF­1, pro­ wadząc do hamowania progresji i tworzenia przerzutów. Pierwiastek ten powoduje wzrost stężenia hormonów sterydowych w osoczu krwi. U kobiet i mężczyzn wpływa na podwyższenie stężenia estradiolu, obniżając ryzyko pojawienia się nowotworu prostaty i płuc.

Chemoprewencja z wykorzystaniem związków boru (kwas borowy, czteroboran sodu) daje obiecujące rezultaty zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu chorób nowotwo­ rowych. Dlatego w ostatnich latach ukazuje się coraz wię­ cej prac na ten temat. Pamiętajmy zatem, że spożywanie pokarmów zawierających dużo boru (awokado, rodzynki, orzechy, miód) działa również chemoprewencyjnie. PODSUMOWANIE

Pomimo stałego postępu w wykrywaniu i leczeniu chorób nowotworowych, nadal obserwowany jest wzrost zachorowalności i umieralności na raka prostaty, płuc i szyjki macicy. Badania populacyjne wykazują zmniej­ szoną zapadalność na nowotwory wśród osób z wyższą suplementacją borem. Jego związki wpływają na więk­ szość etapów procesu nowotworzenia (ryc. 3).

Bor działa chemoprewencyjnie w oparciu o różne mechanizmy. Pierwiastek ten obniża ekspresję genów kodujących cykliny A­E (A, B1, C, D1, E) oraz bierze udział w powstawaniu zmian morfologicznych komórek (zwiększenie stopnia ziarnistości komórek i zmniejszenie ich objętości), co wiąże się z hamowaniem procesu pro­ liferacji. Kwas borowy zmniejsza zdolność komórek do ruchu, co powoduje obniżenie stopnia ich inwazyjności i zdolności przerzutowej. Związki boru hamują również proces angiogenezy przez udział w zapobieganiu two­

ryc. 3. Udział boru w chemoprewencji nowotworów.

Piśmiennictwo

1. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W: Nowotwory złośliwe

w Polsce w 2009 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2011. 2. Wojciechowska U, Didkowska J, Tarkowski W et al.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2006. 3. Wojciechow-ska U, Didkow3. Wojciechow-ska J, Tarkowski W et al.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2005 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2007. 4. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W: Nowo-twory złośliwe w Polsce w 2007 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2009. 5. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2008 roku. Centrum Onko-logii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2010. 6. Sporn MB, Suh N: Chemoprevention of cancer. Carcinogenesis 2000; 21: 525-530.

7. Cyranka M, Kapka L, Rzeski W: Chemoprewencja nowotworów

– perspektywy zastosowania w profilaktyce i terapii. Zdr Publ 2009; 119:

223-227. 8.  Baer-Dubowska W: Chemoprewencyjne i kancerogenne składniki żywności. Nowiny Lekarskie 2005; 74: 505-509. 9. Olejnik A, Tomczyk J, Kowalska K et al.: The role of natural dietary compounds in colorectal cancer chemoprevention. Postepy Hig Med Dosw 2010; 64: 175-187. 10. Forrest H, Nielsen FH: Is boron nutritionally relevant? Nutr Rev 2008; 66: 183-191. 11. Leszcz A, Zaporowska H: Biologiczne znaczenie boru w organizmie człowieka oraz jego funkcja w preparatach kosmetycznych. Pol J Cosmetol 2012; 15: 2-9. 12. Hunt CD, Shuler TR, Mullen LM: Concentration of boron and other elements in human foods and personal-care products. J Am Diet Assoc 1991; 91: 558-568. 13. Revised review of boron. EVGM (Expert group on vitamins and minerals) 2002; 1-43. 14. Scorei R, Popa R: Boron-containing compounds as preventive and chemotherapeutic agents for cancer. Anticancer Agents Med Chem 2010; 10: 346-351. 15. Soborczyk A, Deptała A: Markery nowotworowe w praktyce klinicznej. Choroby Serca i Naczyń 2007; 4: 184-189. 16. Karr JF, Kantor JA, Horan Hand P et al.: The Presence of Prostate-Specific Antigen-Related Genes in Primates and the Expression of Recombinant

1070-1080. 33. Schabath MB, Wu X, Vassilopoulou-Sellin R et al.: Hor-mone replacement therapy and lung cancer risk. A case-control analysis clinical. Cancer Res 2004; 10: 113-123. 34. Scorei RI, Rotaru P: Calcium Fructoborate – Potential Anti-inflammatory Agent. Biol Trace Elem Res 2011; 143: 1223-1238. 35. Strum SB: Boron: Maintains Bones, Joints, Neurons and May Reduce Prostate Cancer Risk. Life Extension Magazine November 2003. 36. Dzielska-Olczak M: Inhibitory cyklooksygenaz i inne związki o potencjale przeciwzapalnym w chorobie zwyrodnieniowej stawów (osteoartrozie – OA) – część I. Pol Merk Lek 2011; 175: 75-81. 37. Hida T, Yatabe Y, Achiwa H et al.: Increased expression of cyclooxygenase 2 occurs frequently in human lung cancers, specifically in adenocarcinomas. Cancer Res 1998; 58: 3761-3764. 38. Mascaux C, Martin B, Verdebout JM et al.: COX-2 expression during early lung squamous cell carcinoma oncogenesis. Eur Respir J 2005; 26: 198-203. 39. Wolff H, Saukkonen K, Anttila S et al.: Expression of cyclooxygenase-2 in human lung carcinoma. Cancer Res 1998; 58: 4997-5001. 40. Hosomi Y, Yokose T, Hirose Y et al.: Increased cyclooxygenase 2 (COX-2) expression occurs frequently in precursor lesions of human adenocarcinoma of the lung. Lung Cancer 2000; 30: 73-81. 41. Rioux N, Castonguay A: Prevention of NNK-induced lung tumorigenesis in A/J mice by acetylsalicylic acid and NS-398. Cancer Res 1998; 58: 5354-5360. 42. Waggoner SE: Cervical cancer. Lancet 2003; 361: 2217-2225. 43. Ursin G, Pike MC, Preston-Martin S et al.: Sexual, reproductive and other risk factors for adenocarcinoma of the cervix: Results from a population-based case-control study (California, United States). Cancer Causes Control 1996; 7: 391-401. 44. Ylitalo N, Sorensen P, Josefsson A et al.: Smoking and oral contraceptives as risk factors for cervical carcinoma in situ. Int J Cancer 1999; 81: 357-365.

45. Castellsague X, Bosch XF, Munoz N: Environmental cofactors in HPV

carcinogenesis (Rev). Virus Res 2002; 89: 191-199. 46. Kozakiewicz B: Nowotwory złośliwe narządu rodnego. Nowa Medycyna 2003; 122: 111-127. 47. Korkmaz M, Uzgören E, Bakirdere S et al.: Effects of dietary boron on cervical cytopathology and on micronucleus frequency in exfoliated buccal cells. Environ Toxicol 2007; 22: 17-25. 48. Stoppler H, Koval D, Schlegel R: The serine protease inhibitors TLCK and TPCK inhibit the in

vitro immortalization of primary human keratinocytes by HPV-18 DNA.

Oncogene 1996; 13: 1545-1548. 49. Whitley BR, Palmieri D, Twedi CD et al.: Expression of active plasminogen activator inhibitor-1 reduces cell migration and invasion in breast and gynecological cancer cells. Exp Cell Res 2004; 296: 151-162.

Human Prostate-Specific Antigen in a Transfected Murine Cell Line. Cancer Res 1995; 55: 2455-2462. 17. Cohen P, Graves HC, Peehl DM et al.: Prostate-Specific Antigen (PSA) is an Insulin-Like Growth Factor Binding Protein-3 Protease Found in Seminal Plasma. J Clin Endocrinol Metab 1992; 75: 1046-1053. 18. Baron-Hay S, Boyle F, Ferrier A et al.: Elevated serum insulin-like growth factor binding protein-2 as a progno-stic marker in patients with ovarian cancer. Clin Cancer Res 2004; 10: 1796-1806. 19. Yoshida E, Ohmura S, Suguki M et al.: Prostate-Specific Antigen Activates Single-Chain Urokinase-Type Plasminogen Activator. Int J Cancer 1995; 63: 863-865. 20. Ajaj KA, Graeser R, Fichtner I, Kratz F:

In vitro and in vivo study of an albumin – binding prodrug of doxorubicin

that is cleaved by cathepsin B. Cancer Chemother Pharmacol 2009; 64: 413-418. 21. Cui Y, Winton MI, Zhang ZF et al.: Dietary boron intake and prostate cancer risk. Oncology Reports 2004; 11: 887-892. 22. Barran-co WT, Hudak P, Eckhert CD: Evaluation of e22. Barran-cological and in vitro effects of boron on prostate cancer risk (United States). Cancer Cause Control 2007; 18: 71-77. 23. Zhang ZF, Winton MI, Rainey C et al.: Boron is as-sociated with decreased risk of human prostate cancer. FASEB J 2001; 15: 1089. 24. Chen C, Weiss NS, Stanczyk FZ et al.: Endogenous sex hormones and prostate cancer risk: a case-control study nested within the carotene and retinol efficacy trial. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2003; 12: 1410-1416. 25. Naghii MR, Samman S: The effect of boron supplementation on its urinary excretion and selected cardiovascular risk factors in healthy male subjects. Biol Trace Elem Res 1997; 5: 273-286.

26. Gallardo-Williams MT, Chapin RE, King PE et al.: Boron

Supplementa-tion Inhibits the Growth and Local Expression of IGF-1 in Human Prostate Adenocarcinoma (LNCaP) Tumors in Nude Mice. Toxicol Pathol 2004; 32: 73-78. 27. Horoszewicz JS, Leong SS, Chu TM et al.: The LNCaP cell line a new model for studies on human prostatic carcinoma. Prog Clin Biol Res 1980; 37: 115-132. 28. Stone KR, Mickey DD, Wunderli H et al.: Isolation of a human prostate carcionoma cell line (DU145). Int J Cancer 1978; 21: 274-281. 29. Barranco WT, Eckhert CD: Cellular changes in boric acid treated DU-145 prostate cancer cells. Br J Cancer 2006; 94: 884-890. 30. Wakelee HA, Chang ET, Gomez SL et al.: Lung cancer in never smokers. J Clin Oncol 2007; 25: 472-478. 31. Wang Y, Zhao Y, Chen X: Experimental study on the estrogen-like effect of boric acid. Biol Trace Elem Res 2008; 121: 160-170. 32. Mahabir S, Spitz MR, Barrera SL et al.: Dietary Boron and Hormone Replacement Therapy as Risk Factors for Lung Cancer in Women. Am J Epidemiol 2008; 167:

Adres do korespondencji: *Agnieszka Leszcz Katedra Biologii Komórki Instytut Ochrony Środowiska Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Al. Kraśnicka 102, 20-718 Lublin tel.: +48 (81) 445-46-33 e-mail: pieniekagix@o2.pl nadesłano: 15.10.2012