Praca oryginalna Original paper
Umiejêtnoæ rozró¿niania bodców rodowisko-wych odbieranych poszczególnymi zmys³ami jest dla zwierz¹t kluczowa. Na niej w g³ównej mierze opiera-j¹ siê procesy decyzyjne, kwalifikuopiera-j¹ce odbierane bod-ce w kategoriach zagra¿aj¹cych, pozytywnych biolo-gicznie czy te¿ neutralnych (2, 3, 12, 16). Jest to szcze-gólnie wa¿ne dla zwierz¹t wolno ¿yj¹cych, które wy-korzystuj¹c wra¿liwoæ zmys³ów, s¹ w stanie unikaæ niebezpieczeñstwa i zaspokajaæ swoje potrzeby biolo-giczne (16). Niew¹tpliwie nie dotyczy to zwierz¹t udo-mowionych, utrzymywanych przez cz³owieka, który w szerokim zakresie pokrywa ich potrzeby zwi¹zane miêdzy innymi z bezpieczeñstwem, zdobyciem po¿y-wienia, schronieniem przed niekorzystnymi
warunka-mi atmosferycznywarunka-mi itp. Tym niemniej dla niektórych gatunków (np. konie, psy) du¿a wra¿liwoæ percepcji, jest przydatna dla efektywnej pracy, w ró¿nych for-mach u¿ytkowania narzuconych im przez cz³owieka (17). U koni du¿a wra¿liwoæ zmys³u s³uchu ma uza-sadnienie ewolucyjne, gdy¿ umo¿liwia b³yskawiczn¹ reakcjê w sytuacji zagro¿enia (11). Dog³êbne pozna-nie percepcji koni pozwala na wykorzystapozna-nie wra¿li-woci ich zmys³ów podczas kszta³towania po¿¹danych form zachowañ niezbêdnych zarówno przy u¿ytkowa-niu amatorskim, jak i wyczynowym (9, 17). Dotych-czasowe badania szacuj¹ zdolnoci percepcji dwiê-kowej koni w granicach od 25 Hz (8) do 33,5 kHz (2). Natomiast czêstotliwoæ dwiêku najlepiej
s³yszane-Reakcje behawioralne koni poddanych dzia³aniu
wybranych bodców dwiêkowych
JAROS£AW KAMIENIAK, BEATA MARCINIAK, MAREK SAPU£A
Katedra Etologii i Podstaw Technologii Produkcji Zwierzêcej Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Kamieniak J., Marciniak B., Sapu³a M.
Horses behavioral response induced with selected acoustic stimuli
Summary
The aim of this study was: 1) to assess of the perceptive abilities and qualities of behavioral reactions of horses while receiving artificial acoustic stimuli of various frequencies; 2) to state whether there is the possibility of usage of this knowledge to estimate the qualities of the behavioral reactions traits, which is significant for safe and effective exploitation of horses. The research included 51 warm-blood and 22 cold-blood horses, i.e. 15 half-blood Anglo-Arabian stallions and 16 half-blood mares trained and put to performance tests in Boguslawice Training Centre; 16 stallions and 4 geldings from Stud Stallions in Bialka near Krasnystaw; as well as 10 mares and 12 geldings used for horse riding in 3 private riding clubs in the Lublin district. The acoustic perception test and modified Brzeskis test were applied. The test was conducted according to Budzynskis acoustic test method. It consists in the estimation of a typical horse behavior in response to artificially generated acoustic stimulus of 80 dB intensity and a frequency of 50 Hz, 2 kHz and 25 kHz. The modified Brzeskis test included the assessment of a horses typical reaction during the course of some hygienic activities, saddling or direct contact with humans.
It was claimed that horses have the ability to perceive sounds of 50 Hz, 2 kHz and 25 kHz on a high level. At a sound of 50 Hz frequency the greatest number of assessed horses produced the most intense behavioral reaction it evoked the strongest stress factor. Reaction to a sound of 25 kHz frequency was the weakest. For most sex groups between the distinguished types (warm-blood or cold-blood) the statistically significant differences between marks gained during testing the sounds of different frequencies were indicated. Apart from the cold-blood, the warm-blood horse is characterized by a slightly higher mark for modified Brzeskis test. Statistically significant correlations between the results of the acoustic test and modified Brzeskis test were also claimed. Horses characterized by well-balanced responses (or gave no response at all) in acoustic tests, were received high notes in modified Brzeskis test. For each assessed horse the sound emission of 50 Hz induced a heart rate increase up to the highest level, higher than for sound emissions of 2 kHz or 25 kHz. The possibility of the assessment of a behavioral traits quality as well as the level of behavioral reactivity of horses on the basis of its acoustic test results was assumed.
go przez te zwierzêta okrelaj¹ na oko³o 2 kHz. Uwa-¿a siê, i¿ przeciêtny najni¿szy próg s³yszalnoci dla koni wynosi 7 dB (9).
Znana jest du¿a zdolnoæ dyskryminacji przez ko-nie dwiêków ró¿ni¹cych siê minimalko-nie pod wzglê-dem poziomu ich czêstotliwoci. Koñ jest w stanie odró¿niæ dwiêki ró¿ni¹ce siê miêdzy sob¹ o zaled-wie kilka tonów (17). Reakcje behawioralne koni pod-danych ekspozycji na dwiêki o ró¿nych czêstotliwo-ciach s¹ zró¿nicowane (4, 5). Zale¿nie od natê¿enia i czêstotliwoci odbieranego bodca dwiêkowego mo¿na mówiæ o jego wiêkszym czy te¿ mniejszym dzia³aniu stresogennym na te zwierzêta.
Dotychczasowe badania wskazuj¹ na mo¿liwoæ oceny stopnia pobudliwoci nerwowej i szeroko pojê-tej reaktywnoci behawioralnej koni na podstawie ich wyników w tecie dwiêkowym (1, 4, 5, 15). Wykaza-no, i¿ osobniki o niezrównowa¿onych reakcjach ner-wowych (nadmiernie pobudliwe) w tecie dwiêko-wym reaguj¹ bardzo gwa³townie i nieprzewidywalnie. Zwierzêta charakteryzuj¹ce siê wysokim stopniem zrównowa¿enia nerwowego nie reaguj¹ na odbierany bodziec dwiêkowy lub przejawiaj¹ zachowania zrów-nowa¿one i w pe³ni kontrolowane przez orodki koro-we w mózgu. W aspekcie praktycznym nale¿y stwier-dziæ, ¿e okrelenie stresogennego charakteru bodców dwiêkowych, zale¿nie od ich natê¿enia i czêstotliwo-ci, umo¿liwi wyeliminowanie lub ograniczenie do mi-nimum ich niekorzystnego wp³ywu na organizm (4, 5). Wielu autorów zwraca uwagê na rosn¹cy dyskomfort behawioralny zwierz¹t nara¿onych na d³u¿sz¹ ekspo-zycjê emisji dwiêku o natê¿eniu powy¿ej 90 dB (6, 7, 10, 13). Zjawisko to mo¿e powodowaæ podwy¿sze-nie poziomu stresu, wywo³ywaæ uczucie bólu, a na-wet uszkodzenie narz¹du s³uchu. Podkrela siê tak¿e niekorzystny wp³yw na organizmy ¿ywe ultradwiê-ków, których odbiór mo¿e doprowadziæ do patologicz-nych zmian w fizjologii i ogólnej sprawnoci funkcjo-nowania organizmu. Aspekt praktycznej mo¿liwoci wykorzystania wyników testów dotycz¹cych percep-cji dwiêkowej wskazuje na potrzebê prowadzenia badañ w tym zakresie.
Celem badañ by³o okrelenie: a) zdolnoci percep-cyjnych i jakoci reakcji behawioralnych koni podczas odbioru sztucznie generowanych bodców dwiêko-wych o ró¿nych czêstotliwociach, b) mo¿liwoci oce-ny na tej podstawie jakoci cech ich behawioru istot-nych dla bezpiecznego i efektywnego u¿ytkowania.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na ogó³em 73 koniach: ogierach (15 sztuk) i klaczach (16 sztuk) pó³krwi an-glo-arabskiej przechodz¹cych trening 100 dni w Zak³adzie Treningowym Bogus³awice, a nastêpnie poddanych koñ-cowej próbie po treningu,
ogierach (16 szt.) i wa³achach (4 szt.) pó³krwi anglo--arabskiej znajduj¹cych siê w Stadzie Ogierów Bia³ka k. Krasnegostawu,
klaczach (10 szt.) i wa³achach (12 szt.) u¿ytkowanych wierzchowo w prywatnych klubach jedzieckich na Lu-belszczynie.
Zastosowano test percepcji dwiêkowej przeprowadzo-ny w oparciu o metodykê testu dwiêkowego wg Budzyñ-skiego (1). Sprowadza³ siê on do okrelenia stereotypu za-chowania siê konia bêd¹cego odpowiedzi¹ na odbiór sztucz-nie generowanego bodca dwiêkowego o natê¿eniu 80 dB i zakresach czêstotliwoci: 50 Hz, 2 kHz i 25 kHz (tab. 1). Dwiêk wzbudzany z generatora zasilanego napiêciem 12 V by³ emitowany przez 5 sekund z g³onika umieszczonego przy ¿³obie podczas karmienia. Po zakoñczeniu emisji dwiêku stoperem mierzono czas (w sekundach), jaki up³y-wa³ od chwili przerwania przez konia pobierania paszy do ponownego rozpoczêcia jej pobierania. Stereotyp reakcji wyra¿ano liczb¹ przyznanych w tecie punktów, w skali od 1 pkt. wysoki poziom reaktywnoci behawioralnej, niski poziom zrównowa¿enia nerwowego, do 10 pkt. niski po-ziom reaktywnoci behawioralnej, wysoki popo-ziom zrów-nowa¿enia nerwowego (po¿¹dany).
Ocenê poziomu reaktywnoci behawioralnej dotycz¹cej zachowañ przejawianych przez konie podczas ich codzien-nej obs³ugi oraz u¿ytkowania przeprowadzono zmodyfiko-wanym testem Brzeskiego. Sprowadza³ siê on do przyzna-nia koniom za poszczególne stereotypy zachowañ okre-lonej liczby punktów, w granicach 2 pkt. (ocena najni¿sza niepo¿¹dane reakcje) do 5 pkt. (po¿¹dane reakcje) (tab. 2). Podczas badañ u ka¿dego konia zmierzono wartoæ têtna, wyra¿aj¹c¹ natê¿enie reakcji organizmu na bodziec dwiê-kowy. Wykorzystano telemetryczne urz¹dzenie pomiaro-we Polar Sport Tester PEH 2000 i.
Uzyskane wyniki opracowano statystycznie, wyliczaj¹c dla szacowanych cech wartoci rednie oraz odchylenia standardowe. Istotnoæ ró¿nic pomiêdzy rednimi oszaco-wano wieloczynnikow¹ analiz¹ wariancji.
Wyniki i omówienie
Najintensywniejsze reakcje wród koni objêtych ocen¹ wywo³a³ odbiór dwiêku o niskiej czêstotli-woci (50 Hz). Zarówno u klaczy, ogierów, jak i wa³a-chów (z wyj¹tkiem wa³awa³a-chów pogrubionych) bodziec Tab. 1. Stereotypy zachowania siê konia i przyznawana za nie punktacja podczas testu dwiêkowego (1)
a b z c i L w ó t k n u p S³owneokreleniestereotypu 9 -0 1 kspoñoknoijenizew,rnaiceawuywjmaguijenapybsokdaizzeecd³¿owbuiêkowy,pobierapaszê 8 -7 psotadwnioasuisgz³yo,wzêa,cnzyienajepsotwwtyósrnrtiaeszpoonbyi,ernaieæpoadschzêodizod ³¿obu, 6 -5 uodncohsiodg³izowkêlik,auksrzoykpóows,tapwrzioygnle¹,dpaasrisêk,aploedkckhoowdyizsortsasrtzoo¿nnyie, ê z s a p æ e j a n y z c a z i 4 -3 gwwbaot³koswien,ieniwecyijemrpujeilwg,i³opwodêrziuocdaskga³okuwj¹e,dnoietzyd³ue,cykdrêocwiasniêie y n o z s a rt s y w l a d a n , u b o ³¿ o d iz d o h c d o p 2 -1 e i n a i c y z r p ê i s e j u m y z rt a z , u ³ y t o d e i n w o t³ a w g e j u k a k s d o , a k s r a p o n c o m , ê i s a n i p s w , a g z r e i w , m e d a z e ji b , u s k o b e i n a w o d y c e d z e i n , u b o ³¿ o d æ j e d o p ê i s i o b o g u ³ d o z d r a b e l ó g o w æ j e d o p e c h c e i n b u l y t ê i p a n y ³ a c ,i z d o h c d o p
ten w najwiêkszym stop-niu wp³ywa³ na wzrost aktywnoci ruchowej podczas testu. Sprowa-dza³a siê ona do nag³e-go przerwania pobiera-nia paszy, jak równie¿ wykonywania bardzo gwa³townych, bezce-lowych ruchów. Mija³ doæ d³ugi czas, nim po-nownie konie rozpoczy-na³y jedzenie. Obserwo-wane reakcje wiadcz¹ o du¿ym dzia³aniu stre-sogennym na organizm bodca dwiêkowego o czêstotliwoci 50 Hz. Dla tego w³anie bod-ca odnotowano statys-tycznie istotne ró¿nice pomiêdzy wynikami
uzyskanymi w tecie percepcji dwiêkowej przez przedstawicieli wy³onionych grup p³ci i typów u¿yt-kowych. Najni¿sz¹ punktacjê przyznano klaczom szlachetnym (6,75 ± 1,91 pkt.), najwy¿sz¹ za wa-³achom (8,50 ± 0,58 pkt.) tego typu u¿ytkowego (tab. 3).
U badanych koni wyst¹pi³y zdecydowanie przeciw-stawne reakcje przy odbiorze bodca dwiêkowego o czêstotliwoci 25 kHz. Z nielicznymi wyj¹tkami ko-nie (zarówno klacze, ogiery, jak i wa³achy)
praktycz-nie praktycz-nie reagowa³y na ten bodziec. Reakcja zaobserwo-wana zaledwie u 5 koni by³a bardzo zrównowa¿ona. Sprowadza³a siê jedynie do odruchu orientacyjnego (14) zwrócenia g³owy w kierunku, z którego docie-ra³ emitowany dwiêk (tab. 3).
Wykazano statystycznie istotne ró¿nice w rednich wartociach ocen punktowych przyznawanych przed-stawicielom wszystkich grup p³ci w obrêbie wydzie-lonych typów u¿ytkowych dla testowanych czêstotli-woci emitowanego dwiêku (50 Hz, 2 kHz, 25 kHz). Tab. 2. Cechy oceniane w zmodyfikowanym tecie Brzeskiego i przyznawana za nie punktacja
Objanienia: * cechy oceniane wed³ug testu Brzeskiego, ** oceniane cechy, o które rozszerzono test Brzeskiego
r e m u N j e n a d a b y h c e c a h c e c a n a d a B ê i s a i n a w o h c a z h c y c ¹ j u p ê t s a n w h c a j c a u t y s w ó t k n u p h c y n a n z y z r p a b z c i L 5 4 3 2 1 C kocnt³zaokwtizekoibecmym brakodruchów zachowaniebierno-obronne postawanegatywna,niegro an g rzoacnheowdlaanziebla¿igarje¹scyewgones,iê 2 C zaokg³³aodwainaie brakodruchów zachowaniebierno-obronne postawanegatywna,niegro an g rzoacnheowdlaanziebla¿igarje¹scyewgones,iê 3 C dotykaniemostka brakodruchów zachowaniebierno-obronne postawanegatywna,niegro an g rzoacnheowdlaanziebla¿igarje¹scyewgones,iê 4 C dotyikaucnhiea*g*³owy brakodruchów zachowaniebierno-obronne postawanegatywna,niegro an g rzoacnheowdlaanziebla¿igarje¹scyewgones,iê 5 C pokdonñocszzyennyie * * j e i n d e z r p stoispokojnie e i n y h c u r d o ¹ j u p ê t s y w i c o n d u rt a i n p o t s e c ¹ j a z s k ê i w z a i n a w u k d o p b u l a i n e z c z s y z c e c ¹ j a z s k ê i w z y h c u r d o ¹ j u p ê t s y w a i n e z c z s y z c i c o n d u rt ñ e i p o t s a i n a w u k d o p b u l e n w y s e r g a e i n a w o h c a z ) e iz y r g , e i p o k ( 6 C koñpcozdynnoystzyelnnieej** stoispokojnie zwiêwksyzsatêj¹pcuej¹stoodprnuicahyrtundienoci a i n a w u k d o p b u l a i n e z c z s y z c e c ¹ j a z s k ê i w z y h c u r d o ¹ j u p ê t s y w a i n e z c z s y z c i c o n d u rt ñ e i p o t s a i n a w u k d o p b u l e n w y s e r g a e i n a w o h c a z ) e iz y r g , e i p o k ( 7 C czyszczenie* stoispokojnie zwiêwksyzsatêj¹pcuej¹stoodprnuicahyrtundienoci y c a r p e c ¹ j a z s k ê i w z y h c u r d o ¹ j u p ê t s y w y c a r p i c o n d u rt ñ e i p o t s zach(okwoapnieie,gargyreizse)ywne 8 C konioucsezneago** pkoodñdacaje³ksoiêwiwcioeil a k e i w o ³z c a i w a j e z r p e i n z c y d a r o p s ñ o k e n a d ¹ ¿ o p e i n a i n a w o h c a z koñnieczhcêt³znoiweiweksipeóm³pracuje a i n a w o h c a z a i w a j e z r p ñ o k a k e i w o ³z c a l d e n z c e i p z e b e i n a i n a w o k t y ¿ u i y c a r p s a z c d o p p y T y w o k t y ¿ u P³eæ z H 0 5 2kHz 25kHz .t k p czas pk.t czas pk.t czas e n t e h c a lz S e z c a l k 6 1 = n 6,75Aa±1,91 8,38a±7,81 7,56AB±2,22 5,44±5,91 8,38B±1,02 5,56±4,07 y r e i g o 1 3 = n 7,16Aa±1,73 9,48Ca±6,32 8,00AB±1,65 7,16±6,90 8,74B±1,00 3,61D±3,43 y h c a ³ a w 4 = n 8,50Ab±0,58 4,25b±3,20 9,50AB±0,58 1,50±1,73 9,25B±0,96 2,00±2,31 o i n d e r e n t e h c a lz S m e z a r 1 5 = n 7,14 A±1,77 8,73c±6,70 7,98AB±1,84 6,18±6,46 8,67B±1,01 4,10b±3,68 e n o i b u r g o P e z c a l k 0 1 = n 8,10c±1,45 4,90e±4,31 8,50±1,90 5,40±9,70 9,00±1,15 3,70±4,97 y h c a ³ a w 2 1 = n 8,33cd±1,61 5,42e±6,39 8,00±1,54 6,17±5,73 8,75±1,60 3,08±3,94 o i n d e r e n o i b u r g o P m e z a r 2 2 = n 8,23±1,51 5,18 d±5,42 8,23±1,69 5,82±7,59 8,86±1,39 3,36±4,34
Tab. 3. Wyniki koni pogrubionych i szlachetnych w tecie dwiêkowym (x ± s)
Objanienia: wartoci ró¿ni¹ siê statystycznie istotnie przy p £ 0,05: a, b, c oznaczone ró¿nymi litera-mi w kolumnach; A, B, C oznaczone ró¿nylitera-mi literalitera-mi w wierszach
Stwierdzono, ¿e w tecie dwiêkowym przy emisji dwiêku o czêstotliwoci: 50 Hz, 2 kHz i 25 kHz wa-³achy szlachetne w porówna-niu z ogierami i klaczami tego typu u¿ytkowego uzy-skiwa³y wy¿sz¹ punktacjê. Dotyczy to równie¿ testowa-nia dwiêku o czêstotliwo-ci 50 Hz na koniach pogru-bionych.
Ogólnie mo¿na stwier-dziæ, ¿e odbiór przez konie dwiêków o czêstotliwo-ciach: 2 kHz i 25 kHz nie wywo³ywa³ u nich gwa³tow-nych reakcji o du¿ym natê-¿eniu. Nie by³ na tyle silnym stresorem, aby prowadziæ
u nich do pojawienia siê dyskomfortu behawioralne-go. Znacznie bardziej negatywnie oddzia³ywa³ na zwie-rzêta dwiêk o czêstotliwoci 50 Hz. Podobne wyniki uzyskano w badaniach wczeniejszych, prowadzonych na koniach sportowych oraz klaczach czystej krwi arab-skiej (4, 5). Wykazano wówczas, i¿ punktacja przy-znawana podczas testowania dwiêków o czêstotli-wociach: 50 Hz, 100 Hz, 300 Hz, 600 Hz, 1800 Hz, 3450 Hz by³a ni¿sza w porównaniu z przyznan¹ ogie-rom podczas emisji dwiêku o czêstotliwoci 14 400 Hz (9,19 ± 0,99 pkt.).
Uzyskane wyniki wskazuj¹ na znaczn¹ zmiennoæ wartoci têtna mierzonego u koni podczas przeprowa-dzonych badañ (tab. 4). Najwy¿sza wartoæ têtna we wszystkich grupach p³ci koni szlachetnych i
pogrubio-nych wyst¹pi³a przy emisji dwiêku o czêstotliwoci 50 Hz. Porównanie wartoci têtna mierzonego na ko-lejnych etapach badañ u koni szlachetnych i pogru-bionych wykaza³o wy¿sze têtno u koni szlachetnych (z wyj¹tkiem pocz¹tkowego). Wskazuje to na wiêk-sz¹ szybkoæ procesów nerwowych zachodz¹cych u przedstawicieli tej grupy rasowej. Wykazano, ¿e u wszystkich ocenianych koni emisja dwiêku o czês-totliwoci 50 Hz wywo³a³a wzrost wartoci têtna do najwy¿szego poziomu, wy¿szego ni¿ przy emisji dwiêku o czêstotliwoci 2 kHz i 25 kHz.
Analizuj¹c wyniki ocenianych koni w zmodyfiko-wanym tecie Brzeskiego, najwy¿szy ich poziom stwierdzono u klaczy szlachetnych (z wyj¹tkiem za-chowania siê w stosunku do obcego cz³owieka) oraz
p y T y w o k t y ¿ u P³eæ o g e i k s e z r B t s e t y n a w o k if y d o m Z y h c e c e n a i n e c o rednio m e z a r 1 C C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 e n t e h c a lz S e z c a l k 6 1 = n 4,50a±0,52 5,00a±0,00 4,31±0,48 5,00a±0,00 5,00a±0,00 4,38a±0,50 4,56±0,51 4,31±0,70 4,63±0,36 y r e i g o 1 3 = n 4,39a±0,62 4,58b±0,50 4,58±0,56 4,48b±0,57 4,71b±0,46 4,55a±0,51 4,65±0,49 4,42±0,62 4,54±0,54 y h c a ³ a w 4 = n 4,50a±0,58 4,75ab±0,50 4,25±0,50 4,75ab±0,50 4,75ab±0,50 5,00b±0,00 4,75±0,50 4,50±0,58 4,65±0,46 o i n d e r e n t e h c a lz S m e z a r 1 5 = n 4,43±0,57 4,73±0,45 4,47±0,54 4,67±0,52 4,80±0,40 4,53±0,50 4,63±0,49 4,39±0,63 4,58±0,51 e n o i b u r g o P e z c a l k 0 1 = n 4,00b±0,82 4,50ab±0,71 4,50±0,53 4,50c±0,53 4,60b±0,70 4,40ab±0,52 4,60±0,52 4,50±0,71 4,45±0,63 y h c a ³ a w 2 1 = n 4,00b±0,85 4,08c±0,79 4,33±0,78 4,33d±0,65 4,50bc±0,80 4,25ab±0,75 4,50±0,67 4,17±0,83 4,27±0,76 o i n d e r e n o i b u r g o P m e z a r 2 2 = n 4,00±0,82 4,27±0,77 4,41±0,67 4,41±0,59 4,55±0,74 4,32±0,65 4,55±0,60 4,32±0,78 4,35±0,70
Objanienia: wartoci ró¿ni¹ siê statystycznie istotnie przy p £ 0,05: a, b, c oznaczone ró¿nymi literami w kolumnach Tab. 5. Wyniki koni pogrubionych i szlachetnych w zmodyfikowanym tecie Brzeskiego (x ± s)
y w o k t y ¿ u p y T P³eæ Têtno(ud/.min). e w o k t ¹ z c o p 50Hz 2kHz 25kHz e n t e h c a lz S e z c a l k 6 1 = n 54,13Aa±19,97 76,56Ba±25,10 64,94Aba±19,68 61,38Aba±15,99 y r e i g o 1 3 = n 42,35Ab±8,60 64,01Bb±15,52 58,11Cba±15,33 62,16BCEa±14,45 y h c a ³ a w 4 = n 34,75Aab±4,11 61,50Bab±15,44 43,80Ca±15,21 57,00Bca±15,87 m e z a r o i n d e r e n t e h c a lz S 1 5 = n 45,45A±14,29 64,16B±21,31 62,31B±16,77 61,51B±14,80 e n o i b u r g o P e z c a l k 0 1 = n 59,10a±20,09 63,80ab±29,03 59,00a±20,19 51,40ab±11,18 y h c a ³ a w 2 1 = n 37,33Ab±10,41 48,15Bc±10,39 45,21Ab±13,43 50,17Bc±15,26 m e z a r o i n d e r e n o i b u r g o P 2 2 = n 47,23±26,60 54,64±22,54 53,32±16,98 52,91±13,32
Objanienia: jak w tab. 3.
Tab. 4. Wartoæ têtna i jego przyrost mierzony u koni pogrubionych i szlachetnych podczas testu dwiêkowego (x ± s)
y h c e c e n a w o l e r o K Wynikitestudwiêkowego u t s e t o g e n a w o k if y d o m z i k i n y W o g e i k s e z r B z H 0 5 2kHz 25kHz .t k p czas(s) pk.t czas(s) pk.t czas(s) m e i k e i w o ³ z c m y c b o z t k a t n o K 0,413** 0,332** 0,103 0,226* 0,218* 0,124 a i w o ³ g o e i n a d a ³ k a Z 0,048 0,131 0,066 0,148 0,015 0,041 a k t s o m e i n a k y t o D 0,056 0,019 0,210 0,235* 0,218* 0,284** a h c u i y w o ³ g e i n a k y t o D 0,227* 0,293** 0,014 0,108 0,051 0,028 j e i n d e z r p y n y z c ñ o k e i n e z s o n d o P 0,011 0,039 0,049 0,148 0,016 0,027 j e n l y t y n y z c ñ o k e i n e z s o n d o P 0,209 0,163 0,443** 0,281* 0,352** 0,352** e i n e z c z s y z C 0,084 0,124 0,125 0,002 0,108 0,057 o g e z s u i n o k a n e c O 0,308** 0,317** 0,144 0,276* 0,332** 0,265* Objanienia: * p £ 0,05; ** p £ 0,01
Tab. 6. Wspó³czynniki korelacji zachodz¹cych pomiêdzy wynikami testu dwiêkowego i zmodyfikowanego testu Brzeskiego (x ± s)
u wa³achów szlachetnych (cecha 6, 7, 8). Najni¿sze noty punkto-we w tecie przyznano wa³achom pogrubionym. Ogólnie mo¿na skonstatowaæ, ¿e w porównaniu z koñmi pogrubionymi konie szlachetne dla wszystkich cech ocenionych w zmodyfikowanym tecie Brzeskiego uzyska³y punk-tacjê nieznacznie wy¿sz¹ (brak statystycznej istotnoci ró¿nic) (tab. 5).
Na mo¿liwoæ wykorzystania wyników testu dwiêkowego do szacowania poziomu reaktyw-noci behawioralnej koni wska-zuj¹ statystycznie istotne (p £ 0,05) korelacje zachodz¹ce
po-miêdzy wynikami testu i ocen¹ przyznan¹ poszczegól-nym koniom przez koniuszego oraz wybraposzczegól-nymi cecha-mi ocenianycecha-mi w zmodyfikowanym tecie Brzeskie-go (tab. 6) (kontakt z nieznanym cz³owiekiem, doty-kanie mostka, g³owy i ucha, podnoszenie koñczyny tylnej). Konie, które charakteryzowa³y zrównowa¿o-ne reakcje (lub ich brak) w tecie dwiêkowym, otrzy-mywa³y tak¿e wysokie noty w zmodyfikowanym te-cie Brzeskiego.
Podobne wyniki uzyskali Lansade i wsp. (9), oce-niaj¹c korelacje zachodz¹ce pomiêdzy wynikami tes-tów behawioralnych (w tym testu lêkliwoci) a reak-tywnoci¹ behawioraln¹ w tecie dwiêkowym klaczy rasy kuc walijski. Autorzy ci jako bodca dwiêkowe-go u¿yli sygna³u o sta³ej czêstotliwoci (1000 Hz), ale zmiennym natê¿eniu. Ustalili oni wprost proporcjo-nalny wzrost si³y reakcji ruchowej wszystkich osobni-ków wraz ze wzrostem natê¿enia dwiêku. By³ to jed-nak efekt niezale¿ny od wyników uzyskanych w te-cie behawioralnym.
Podsumowanie
Szczegó³owa znajomoæ zdolnoci percepcyjnych koni jest niezwykle istotna w aspekcie praktycznym. Pozwala na prawid³ow¹ interpretacjê ich zachowañ w sytuacji odbioru okrelonych bodców rodowisko-wych. Umo¿liwia tak¿e przekazywanie koniom czy-telnych komunikatów p³yn¹cych ze strony cz³owieka, który z nimi pracuje.
Stwierdzono wysok¹ zdolnoæ percepcji przez ko-nie dwiêków o czêstotliwoci: 50 Hz, 2 kHz i 25 kHz. Ka¿dy wyzwala³ inne stereotypy reakcji behawioral-nych. Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹ na mo¿liwoæ wykorzystania testu dwiêkowego do oce-ny jakoci cech psychiczoce-nych i stopnia reaktywnoci behawioralnej koni.
Pimiennictwo
1.Budzyñski M.: Zastosowanie testu dwiêkowego do oceny stopnia zrówno-wa¿enia nerwowego koni. Medycyna Wet. 1983, 39, 361-362.
2.Heffner H.: Auditory awareness. Appl. Anim. Behav. Sci. 1998, 57, 259--268.
3.Heffner H., Heffner R.: Sound localization in large mammals: localization of complex sounds by horses. Behav. Neurosci. 1984, 98, 541-555.
4.Kamieniak J., Budzyñski M., Sapu³a M., Budzyñska M., So³tys L.: Reakcje behawioralne koni sportowych w tecie percepcji dwiêkowej. Annales UMCS, EE, 2004, XXII, 29, 215-221.
5.Kamieniak J., Budzyñski M., Sapu³a M., Budzyñska M., So³tys L.: Reakcje klaczy czystej krwi arabskiej na okrelone bodce akustyczne. Annales UMCS, EE, 2003, XXI, N1, 42, 321-326.
6.Kluczek J. P.: D³ugotrwa³e dzia³anie ha³asu na dzienne przyrosty i zu¿ycie paszy w okresie tuczu wiñ. Medycyna Wet. 1981, 37, 159-161.
7.Kluczek J. P., Kluczek E.: Ocena akustyczna warunków chowu zwierz¹t w fer-mach przemys³owych. Medycyna Wet. 1981, 37, 20-22.
8.Krzymowski T.: Fizjologia zwierz¹t. PWRiL, Warszawa 1998.
9.Lansade L., Pichard G., Leconte M.: Sensory sensitivities: components of a horses temperament dimensions. Appl. Anim. Behav. Sci. 2008, 114, 534--553.
10.Longstaff A.: Neurobiologia. Krótkie wyk³ady. PWN, Warszawa 2002. 11.Miller R.: Behavior of the horse. The unique perceptivity of the horse.
J. Equine Vet. Sci. 1995, 15, 220-222.
12.Phillmore L.: Discrimination: from behaviour to brain. Behav. Process. 2008, 77, 285-297.
13.Rokicki E., Kolbuszewski T.: Higiena zwierz¹t. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1999.
14.Sadowski B.: Biologiczne mechanizmy zachowania siê ludzi i zwierz¹t. PWN, Warszawa 2001.
15.Sapu³a M., Kamieniak J., Budzyñska M., So³tys L., Hetman M., Jaremkie-wicz J.: Reaktywnoæ behawioralna na bodce optyczne i akustyczne koni holsztyñskich. Annales UMCS, EE, 2003, XXI, N1, 45, 341-349. 16.Saslow C. A.: Understanding the perceptual world of horses. Appl. Anim.
Behav. Sci. 2002, 78, 209-224.
17.Skorupski K.: Psychologia treningu koni. PWRiL, Warszawa 2006. Adres autora: dr hab. Jaros³aw Kamieniak, ul. Niepodleg³oci 1/54, 20-246 Lublin; e-mail: jaroslawkamieniak@up.lublin.pl
