Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 733
Artyku³ przegl¹dowy Review
Zatrucie pokarmowe powodowane przez Bacillus cereus przyjmuje dwie formy: wymiotn¹ i biegunko-w¹. Zatrucie typu biegunkowego jest znacznie bardziej niebezpieczne. Spowodowane jest ono obecnoci¹ enterotoksyn B. cereus w przewodzie pokarmowym cz³owieka i znane s¹ przypadki zgonów. Wytworzenie toksyn w organizmie cz³owieka zwi¹zane jest jednak z pokonaniem przez drobnoustroje bariery niskiego pH ¿o³¹dka, przedostaniem siê do jelita cienkiego i tam, po osi¹gniêciu odpowiedniej liczebnoci, wytworze-niem toksyny. Na prze¿ywalnoæ B. cereus w jelicie cienkim wp³ywaj¹ nastêpuj¹ce czynniki: sole ¿ó³ci, zdolnoæ adherowania do komórek nab³onka jelitowe-go, natywna mikroflora jelitowa i interakcje miêdzy komórkami B. cereus a enterocytami.
Wp³yw soli ¿ó³ci i innych sk³adników soku jelitowego na Bacillus cereus
Po barierze wysokiej kwasowoci, jaka wystêpuje w ¿o³¹dku, kolejnym czynnikiem, który pe³ni funkcje
obronne przeciwko patogenom dostaj¹cym siê wraz z pokarmem do jelita cienkiego, s¹ kwasy ¿ó³ciowe (18). Stê¿enie soli ¿ó³ci w jelicie cienkim nie jest sta³e, waha siê od oko³o 0,2% do 2,0% w/v, w zale¿noci od cech osobniczych oraz rodzaju i iloci spo¿ytego po-karmu (12). Podstawow¹ funkcj¹ ¿ó³ci w organizmie cz³owieka jest u³atwianie syntezy i wch³aniania t³usz-czów z przewodu pokarmowego, jednak ¿ó³æ stanowi tak¿e wa¿ne ogniwo systemu odpornociowego orga-nizmu z powodu silnie antybakteryjnych w³aciwoci (3).
Intensywnoæ oddzia³ywania ¿ó³ci na drobnoustroje zale¿y m.in. od jej stê¿enia i iloci. Wysokie stê¿enia soli ¿ó³ci bardzo szybko powoduj¹ rozpuszczenie t³usz-czy zawartych w b³onie komórkowej, dysocjacjê za-wartych w niej bia³ek, a tak¿e uszkadzaj¹ RNA i DNA oraz enzymy uczestnicz¹ce w budowie DNA (3). Skut-kuje to prawie natychmiastow¹ mierci¹ komórki. Natomiast niskie stê¿enia soli ¿ó³ci jedynie naruszaj¹ stabilnoæ i integralnoæ b³ony komórkowej,
wp³ywa-Prze¿ywalnoæ Bacillus cereus w jelicie cienkim
ANNA BERTHOLD-PLUTA, ANTONI PLUTA, GRZEGORZ LESZCZZak³ad Biotechnologii Mleka Katedry Biotechnologii, Mikrobiologii i Oceny ¯ywnoci Wydzia³u Nauk o ¯ywnoci SGGW, ul. Nowoursynowska 159c, 02-787 Warszawa
Berthold-Pluta A., Pluta A., Leszcz G.
Survival of Bacillus cereus in the small intestine
Summary
Bacillus cereus-mediated food poisoning of the diarrhoeal type is related to the production of the following extracellular factors by the bacteria: haemolysin BL (enterotoxin HBL), non-haemolytic toxin (NHE), and cytotoxin (CytK), as well as haemolysins IV and cereolysin O, both of which have been scarcely examined and discussed in the literature.
This article reviews the literature containing current data that revise former theories on the pathogenesis of the diarrhoeal form of B. cereus-mediated food poisoning. The results of in vitro studies confirming the survival of vegetative cells in the stomach and intestine environment prove that the biological state of the examined bacteria does not have any influence on the occurrence of the diarrhoeal syndrome. After contaminated food has been ingested, B. cereus spores/vegetative cells pass the stomach and reach the small intestine. There the spores can germinate to become vegetative cells that multiply and produce enterotoxins. The enterotoxins, finally, affect the intestinal epithelium, which results in diarrhoea. So far this type of food poisoning has been attributed to enterotoxin activity, excluding any kind of interaction between the host and the microorganism. However, according to the results of the latest research, the interaction between the epithelial cells and the cells of B. cereus contributes to the occurrence of infection symptoms, and the adhesion of B. cereus to the intestinal epithelium is prerequisite for the onset of the diarrhoeal syndrome.
This article illustrates different aspects of B.cereus survival inside the human gastrointestinal tract, paying special attention to its lower part, i. e. the small intestine. The effect of exposure to bile salts and other factors, as well as to the indigenous microflora of the gastrointestinal tract, on B.cereus survival has been discussed. The article also elucidates issues relating to the mechanism of bacterial-epithelial cell cross-talk (interaction), which is induced when a pathogen comes into contact with enterocytes.
Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 734
j¹ na aktywnoæ niektórych enzymów, transport ka-tionów do i z komórki (7, 33), a tak¿e zmieniaj¹ hydrofobowoæ oraz potencja³ elektryczny komórek drobnoustrojów (9). Wolne atomy tlenu wytwarzane przez ¿ó³æ staj¹ siê potencjalnym reagentem w reak-cjach oksydacyjnych. ¯ó³æ chelatuje tak¿e wapñ i ¿e-lazo, co w konsekwencji prowadzi do znacznego zmniejszenia zawartoci tych makroelementów we-wn¹trz komórki (13, 20, 21, 26).
Pomimo silnych antybakteryjnych w³aciwoci soli ¿ó³ci niektóre gatunki bakterii mog¹ tolerowaæ jej wysokie stê¿enia. Generalnie bakterie G(+) s¹ znacz-nie mznacz-niej oporne ni¿ G() (3). Przyk³adowo, dla Sal-monella Typhi minimalne hamuj¹ce rozwój stê¿enie ¿ó³ci (MIC) wynosi > 18%, a minimalne bakteriobój-cze stê¿enie ¿ó³ci (MBC) 60%, dziêki bakteriobój-czemu bak-terie te mog¹ kolonizowaæ woreczek ¿ó³ciowy (29). Patogeny G(+), jak L. monocytogenes czy E. faecalis, prze¿ywaj¹ stê¿enie soli ¿ó³ci na poziomie 0,3%, co odpowiada mniej wiêcej stê¿eniu wystêpuj¹cemu w jelicie cienkim cz³owieka (2, 6).
Zgodnie z przewidywaniami, liczba przetrwalników B. cereus nie zmniejsza siê istotnie po 15-minutowej ekspozycji na 1% roztwór soli ¿ó³ci. Natomiast stê¿e-nie 100-krotstê¿e-nie ni¿sze hamuje wzrost i rozwój komó-rek wegetatywnych, co wskazuje, ¿e B. cereus jest jed-nym z bardziej wra¿liwych na sole ¿ó³ci gatunków bakterii chorobotwórczych (12). W innych badaniach wykazano jednak zdolnoæ kie³kowania przetrwal-ników i rozwój komórek wegetatywnych B. cereus w obecnoci 0,15% soli kwasów ¿ó³ciowych (32).
Przetrwalniki zarówno szczepów psychrotrofowych, jak i mezofilnych zdolne s¹ do kie³kowania w warun-kach symuluj¹cych jelito cienkie, jednak dodatek do bulionów symuluj¹cych warunki panuj¹ce w jelicie pankreatyny (3,0 g/l) lub soli ¿ó³ci (1,5 g/l) negatyw-nie wp³ywa na komórki wegetatywne w fazie nasyce-nia. Dodatek soli ¿ó³ci powoduje wyd³u¿enie czasu generacji komórek bez wzglêdu na fazê wzrostu ko-mórek oraz ewentualne ich cechy psychrotrofowe. Podobny wp³yw, choæ mniej wyrany, stwierdzano dla dodatku soku trzustkowego. Dla wiêkszoci szczepów B. cereus obserwuje siê, ¿e ³¹czny dodatek soli ¿ó³ci i pankreatyny do bulionów symuluj¹cych warunki jelitowe ma mniejszy wp³yw na liczebnoæ drobno-ustrojów ni¿ dodatek tych substancji oddzielnie (31). Wszystkie badania nad wp³ywem soli ¿ó³ci na roz-wój B. cereus przeprowadzano w warunkach in vitro. Nale¿y przy tym wzi¹æ pod uwagê, ¿e podczas testów ex vivo nie jest mo¿liwe uwzglêdnienie wszystkich aspektów i czynników, które mog¹ w warunkach in vivo wp³ywaæ na tolerancjê ¿ó³ci przez bakterie. Wa-runki, na które komórka bakteryjna bêdzie nara¿ona w rodowisku, np. w produkcie spo¿ywczym czy w ¿o-³¹dku, mog¹ wp³ywaæ na jej opornoæ. Ekspozycja na niskie pH, dostêp tlenu b¹d jego brak mog¹ rzutowaæ na tolerancjê soli ¿ó³ci. Dodatkowo stê¿enie soli ¿ó³ci w jelicie jest zmienne w czasie, w zale¿noci od
znaj-duj¹cego siê w nim pokarmu (np. t³uste dania zwiêk-szaj¹ iloæ wydzielanej ¿ó³ci).
Obecnoæ pokarmu w jelicie cienkim powoduje zwiêkszenie opornoci bakterii na sole ¿ó³ci. Dzieje siê tak, gdy¿ niestrawiony pokarm mo¿e tworzyæ swo-iste mikrorodowiska, dziêki którym komórki bak-terii nie s¹ bezporednio nara¿one na aktywnoæ soli ¿ó³ci. Ponadto niektóre sk³adniki ¿ywnoci wi¹¿¹ sole ¿ó³ci, zmniejszaj¹c ich bakteriobójcze dzia³anie. Wp³yw obecnoci bia³ek miêsa i soi na zwiêkszenie opornoci na sole ¿ó³ci zaobserwowano u Lactobacil-lus curvatus i Bifidobacterium breve (8, 27). Antybak-teryjne w³aciwoci ¿ó³ci in vivo mog¹ byæ s³absze od tych in vitro, gdy¿ czêæ soli ¿ó³ci, tworz¹c micele z fosfolipidami, nie jest w stanie wchodziæ w inter-akcje z komórkami bakterii (3). Wp³yw rodzaju po-karmu, z którym bakterie dostaj¹ siê do jelita cienkie-go, na ich prze¿ywalnoæ i mo¿liwoci rozwoju w tych warunkach wykazano równie¿ u B. cereus (4). Naj-wiêksz¹ opornoci¹ cechowa³y siê komórki hodowa-ne w po¿ywkach z dodatkiem warzyw lub mleka, w których wzrost B. cereus stwierdzono przy niach soli ¿ó³ci niewiele mniejszych ni¿ rednie stê¿e-nie ¿ó³ci wystêpuj¹ce w jelicie cienkim cz³owieka.
Krótka wstêpna ekspozycja przetrwalników i komó-rek wegetatywnych B. cereus na temperaturê 10°C imituj¹ca przechowywanie zanieczyszczonej ¿ywno-ci w warunkach ch³odniczych nie wp³ywa na zacho-wanie siê tych drobnoustrojów w po¿ywkach symulu-j¹cych transfer ¿o³¹dkowo-jelitowy (31).
Obecnoæ soli ¿ó³ci w rodowisku wp³ywa na eks-presjê ró¿nych genów B. cereus. Geny zwi¹zane z opor-noci¹ na stres powodowany solami ¿ó³ci, w tym ty-powe bia³ka stresowe i geny reguluj¹ce transkrypcjê RNA by³y bardziej aktywne. Geny te w wiêkszoci nale¿¹ do klasy genów transportuj¹cych i metabolizu-j¹cych wêglowodany, odpowiedzialnych za transkryp-cjê, obroty bia³kami oraz chaperony. Natomiast geny powi¹zane z ruchliwoci¹ komórek, cian¹ komórko-w¹, biogenez¹ b³ony komórkowej, replikacj¹ i napra-w¹ DNA s¹ t³umione. W badaniach nad bakteriami wystêpuj¹cymi naturalnie w jelicie ludzkim (a wiêc toleruj¹cymi wysokie stê¿enia ¿ó³ci), wykazano znacz-nie wy¿sz¹ ekspresjê wymienionych genów (12). Zja-wisko to mo¿e czêciowo t³umaczyæ s³absz¹ opornoæ B. cereus na sole ¿ó³ci.
Wp³yw mikroflory natywnej jelit na prze¿ywalnoæ Bacillus cereus
W ka¿dym z poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego cz³owieka znajduj¹ siê mikroorganizmy przystosowane do okrelonych warunków czy to skraj-nie niskiego pH ¿o³¹dka, czy obecnoci bakteriobój-czych substancji, takich jak ¿ó³æ.
Autochtoniczna mikroflora jelitowa spe³nia okrelone funkcje metaboliczne oraz ochronne, które wynikaj¹ przede wszystkim z ich antagonistycznego dzia³ania na bakterie chorobotwórcze. Bakterie fermentacji
mle-Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 735
kowej, g³ównie z rodzaju Lactobacillus, wytwarzaj¹c kwas mlekowy i bakteriocyny, zapobiegaj¹ rozwojo-wi patogenów. Poza tym bakteriostatyczne w³aciwo-ci mikroflory natywnej wynikaj¹ równie¿ z faktu za-siedlania nab³onka jelitowego, przez co bakterie cho-robotwórcze nie maj¹ wolnego miejsca do rozwoju (14). W pracach tych, dotycz¹cych wp³ywu szczepów Lactobacillus i Lactococcus na wzrost B. cereus, stwierdzono, ¿e wzrost komórek wegetatywnych B. ce-reus oraz kie³kowanie przetrwalników by³y hamowa-ne przez bakterie mlekowe, co t³umaczy siê zakwa-szeniem rodowiska (24, 25).
Interakcje Bacillus cereus z komórkami nab³onka jelita cienkiego Adhezja przetrwalników jest przedmiotem badañ z zakresu bezpieczeñstwa produkcji ¿ywnoci, szcze-gólnie dotycz¹cych zagadnieñ zanieczyszczenia po-wierzchni, które maj¹ kontakt z surowcem/produktem w czasie produkcji. Wykazano, ¿e przetrwalniki B. ce-reus maj¹ zdolnoæ adherowania do wielu ró¿nych powierzchni abiotycznych, tj. metalu, szk³a i tworzyw sztucznych (5, 19, 23). W badaniach nad mechaniz-mem toksycznoci B. cereus wykazano tak¿e zdolnoæ adherowania przetrwalników (1, 31) oraz komórek wegetatywnych (17, 31) do komórek Caco-2 i Hep-2. Jest to istotne odkrycie dla wyjanienia mechanizmu toksykoinfekcji wywo³ywanej przez B. cereus. Po doj-ciu komórek wegetatywnych lub przetrwalników do jelita cienkiego, jako konsekwencji przedostania siê do przewodu pokarmowego zanieczyszczonej ¿yw-noci, ich adhezja do enterocytów jest warunkiem wstêpnym wyst¹pienia objawów zatrucia typu biegun-kowego. Mechanizm tej adhezji nie jest do koñca wyjaniony. Niektóre mikroorganizmy, takie jak np. L. monocytogenes, wykorzystuj¹ wystêpowanie spe-cyficznych receptorów (adhezyn) na komórkach na-b³onka do adherowania do ich powierzchni (11), jed-nak¿e obecnoci zwi¹zków o takiej aktywnoci na powierzchni przetrwalników czy komórek wegetatyw-nych B. cereus do tej pory nie stwierdzono.
Ostrzejsze objawy zatruæ enterotoksyn¹ mog¹ byæ powodowane przy³¹czaniem siê przetrwalników B. ce-reus do komórek nab³onka jelitowego i kolonizowa-niem tego rodowiska. Przetrwalniki przylegaj¹ce do komórek nab³onka kie³kuj¹, tworz¹c komórki wege-tatywne, które z kolei wytwarzaj¹ enterotoksyny w bez-porednim kontakcie z komórkami organizmu cz³o-wieka (1, 22, 30). Jednym z sygna³ów rodowiskowych maj¹cych wp³yw na wytwarzanie enterotoksyny HBL przez B. cereus jest pH. Toksyna HBL wytwarzana jest w zakresie pH od 5,5 do 10,0, z optimum w pH 8,0, tj. w zakresie kwasowoci w jelicie cienkim cz³owieka (28).
W badaniach in vitro wykazano, ¿e wspólna inku-bacja hodowli ludzkich enterocytów z bezkomórko-wymi filtratami pohodowlanymi lub komórkami wege-tatywnymi B. cereus prowadzi do wywo³ania ró¿nych
zmian w komórkach nab³onka. Zmiany te obejmuj¹ zmniejszenie aktywnoci dehydrogenazy mitochon-drialnej, znaczne zmiany w morfologii komórek oraz rozk³ad aktyny i uszkodzenie b³ony komórkowej, pro-wadz¹ce do zaburzenia jej przepuszczalnoci. Ponad-to, niektóre szczepy B. cereus powoduj¹ naruszenie monowarstwy hodowli enterocytów, co tak¿e uwa¿a siê za dodatkowy mechanizm odpowiedzialny za wi-rulencjê tych drobnoustrojów (16, 17).
Zjawisko adhezji przetrwalników B. cereus do ko-mórek nab³onka jelitowego zosta³o dok³adniej zba-dane (1, 22). Wykazano zale¿noæ miêdzy hydrofobo-woci¹ przetrwalników a zdolnoci¹ przy³¹czania siê do komórek jelita cienkiego. W przypadku komórek wegetatywnych B. cereus nie odnotowano ¿adnej ad-hezji wzglêdem komórek Caco-2. Adherowanie prze-trwalników B. cereus do komórek Caco-2 t³umaczy siê tym, ¿e spory posiadaj¹ wypustki, których wy-stêpowanie w po³¹czeniu z odpowiednio wysok¹ hydrofobowoci¹ warunkuje zdolnoæ adhezji.
Stwierdzono ponadto, ¿e toksycznoæ B. cereus za-le¿y w du¿ej mierze od ekspresji genu plcR, koduj¹-cego wytwarzanie wiêkszoci sporód bia³ek toksycz-nych dla komórek nab³onka jelitowego (22). Interesu-j¹ce jest równie¿, ¿e aktywacja ekspresji genu plcR u B. thuringiensis zwi¹zana jest z wytwarzaniem pep-tydu sygna³owego dzia³aj¹cego jako efektor zjawiska quorumsensing, co oznacza, ¿e adherowanie komórek patogenów do komórek nab³onka mo¿e powodowaæ powstawanie na nim stref o wysokim skupieniu bak-terii, co z kolei u³atwia pojawienie siê interakcji po-miêdzy drobnoustrojami (10).
Pod wp³ywem bezkomórkowych filtratów pohodow-lanych wiêkszoci badanych szczepów B. cereus ob-serwowano od³¹czanie enterocytów oraz silny efekt cytopatyczny. Odsetek zniszczonych enterocytów by³ szczepozale¿ny i siêga³ nawet 78 ± 7%. Nie stwier-dzono zale¿noci miêdzy wystêpowaniem u szczepu B. cereus sekwencji kompleksu hbl a ich zdolnoci¹ od³¹czania komórek Caco-2 (15).
Komórki Caco-2 wytwarzaj¹ substancjê indukuj¹-c¹ kie³kowanie przetrwalników B. cereus, która naj-prawdopodobniej jest zwi¹zkiem niskocz¹steczkowym ze wzglêdu na ciep³oopornoæ (jej aktywnoæ obser-wowano równie¿ po ogrzaniu hodowli w temperaturze 100°C/5 minut). Równoczenie nie stwierdzono wy-twarzania tego typu substancji przez komórki Hep-2 (31).
Podsumowanie
Patogeneza syndromu biegunkowego wystêpuje po spo¿yciu ¿ywnoci zanieczyszczonej przetrwalnikami lub komórkami wegetatywnymi B. cereus, które po przebyciu bariery ¿o³¹dka docieraj¹ do jelita cienkie-go, gdzie przetrwalniki B. cereus mog¹ kie³kowaæ, a powstaj¹ce komórki wegetatywne mno¿yæ i wytwa-rzaæ enterotoksyny. W konsekwencji enterotoksyny uszkadzaj¹ nab³onek jelitowy, wywo³uj¹c biegunkê. Na podstawie aktualnych danych pimiennictwa
przed-Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 736
stawionych w niniejszym opracowaniu wydaje siê, ¿e nale¿y zrewidowaæ dotychczasowe pogl¹dy dotycz¹-ce mechanizmu zatrucia biegunkowego, mówi¹dotycz¹-ce o udziale jedynie przetrwalników B. cereus w toksy-koinfekcji. Wyniki badañ in vitro wiadcz¹ce o mo¿li-woci prze¿ycia komórek wegetatywnych w rodowi-sku ¿o³¹dkowym, a tak¿e w warunkach jelitowych do-wodz¹, ¿e postaæ ¿yciowa drobnoustrojów nie ma wp³ywu na wyst¹pienie objawów chorobowych.
Chocia¿ syndrom biegunkowy zatrucia pokarmowe-go wywo³anepokarmowe-go przez B. cereus charakteryzowano do tej pory jako skutek wp³ywu wytwarzanych enterotok-syn bez ¿adnej interakcji miêdzy gospodarzem a mi-kroorganizmem, to w wietle przedstawionych wyni-ków badañ taka interakcja miêdzy komórkami B. ce-reus a enterocytami mo¿e wystêpowaæ i wp³ywaæ na pojawienie siê objawów chorobowych. Ponadto wy-daje siê, ¿e adhezja B. cereus do nab³onka jelitowego jest warunkiem koniecznym patogenezy. Wystêpowa-nie zjawiska adhezji jest potwierdzone tak¿e faktem, ¿e bez jego wystêpowania przetrwalniki czy komórki wegetatywne B. cereus by³yby usuwane wraz z treci¹ jelitow¹. Nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na fakt, ¿e enterotoksyny HBL oraz NHE s¹ doæ szybko inakty-wowane w warunkach jelitowych, a wiêc do wywo³a-nia przez nie zmian chorobowych konieczny jest bez-poredni kontakt z nab³onkiem. Adhezja jest wiêc nie tylko warunkiem koniecznym do skolonizowania na-b³onka jelitowego przez B. cereus i pozostania w tym rodowisku w czasie wystarczaj¹cym do namno¿enia do odpowiednio du¿ej liczebnoci, ale tak¿e do za-pewnienia wytworzenia enterotoksyn w bliskoci na-b³onka, tak aby zapobiec ich inaktywacji. Nowym zja-wiskiem, jeszcze nie opisanym dok³adniej, które mo¿e mieæ wp³yw na przebieg pocz¹tkowych etapów zatru-cia, jest prawdopodobne wytwarzanie przez enterocy-ty substancji indukuj¹cych proces kie³kowania prze-trwalników B. cereus.
Pimiennictwo
1.Andersson A., Granum P. E., Rönner U.: The adhesion of Bacillus cereus spores to epithelial cells might be an additional virulence mechanism. Int. J. Food Microbiol. 1998, 39, 93-99.
2.Begley M., Gahan C. G. M., Hill C.: Bile stress response in Listeria monocyto-genes LO28: adaptation, cross-protection and identification of genetic loci involved in bile resistance. Appl. Environ. Microbiol. 2002, 68, 6005-6012. 3.Begley M., Gahan C. G. M., Hill C.: The interaction between bacteria and
bile. FEMS Microbiol. Rev. 2005, 29, 625-651.
4.Clavel T., Carlin F., Dargaignaratz C., Lairon D., Nguyen-The C., Schmitt P.: Effects of porcine bile on survival of Bacillus cereus vegetative cells and Haemolysin BL enterotoxin production in reconstituted human small intestine media. J. Appl. Microbiol. 2007, 103, 1568-1575.
5.Faille C., Jullien C., Fontaine F., Bello-Fontaine M., Slomianny C., Bene-zech T.: Adhesion of Bacillus cereus spores and Escherichia coli cells to inert surfaces: role of surface hydrophobicity. Can. J. Microbiol. 2002, 48, 728-738. 6.Flahaut S., Giard J. C., Benachour A., Boutibonnes P., Auffray A.: Defense against lethal treatments and de novo protein synthesis induced by NaCl in Enterococcus faecalis ATCC 19433. Arch. Microbiol. 1996, 165, 317-324. 7.Fujisawa T., Mori M.: Influence of bile salts on â-glucuronidase activity of
intestinal bacteria. Lett. Appl. Microbiol. 1996, 22, 271-274.
8.Gänzle M. G., Hertel C., van der Vossen J. M. B. M., Hammes W. P.: Effect of bacteriocin-producing lactobacilli on the survival of Escherichia coli and Listeria in a dynamic model of the stomach and the small intestine. Int. J. Food Microbiol. 1999, 48, 21-35.
9.Gomez-Zavaglia A., Kociubinski G., Perez P., Disalvo E., De Antonio G.: Effect of bile on the lipid composition and surface properties of bifidobacteria. J. Appl. Microbiol. 2002, 93, 794-799.
10.Gominet M., Slamti L., Gilois N., Rose M., Lereclus D.: Oligopeptide perme-ase is required for the expression of the Bacillus thuringiensis plcR regulon and for virulence. Mol. Microbiol. 2001, 40, 963-975.
11.Jaradat Z. W., Bhunia A. K.: Adhesion, invasion and translocation characte-ristics of Listeria monocytogenes serotypes in Caco-2 cell and mouse models. Appl. Environ. Microbiol. 2003, 69, 3640-3645.
12.Kristoffersen S. M., Ravnum S., Tourasse N. J., Økstad O. A., Kolstø A.-B., Davies W.: Low concentrations of bile salts induce stress responses and reduce motility in Bacillus cereus ATCC 14570. J. Bacteriol. 2007, 189, 5302-5313. 13.Leverrier P., Dimova D., Pichereau V., Auffray Y., Boyaval P., Jan G.: Susceptibility and adaptive response to bile salts in Propionibacterium freu-denreichii: physiological and proteomic analysis. Appl. Environ. Microbiol. 2003, 69, 3809-3818.
14.Libudzisz Z.: Mikroflora przewodu pokarmowego cz³owieka i jej wp³yw na organizm, [w:] Gawêcki J., Libudzisz Z. (red.): Mikroorganizmy w ¿ywnoci i ¿ywieniu. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Poznañ 2006, 31-41. 15.Minnaard J., Delfederico L., Vasseur V., Hollmann A., Rolny I., Semorile L.,
Perez P. F.: Virulence of Bacillus cereus: A multivariate analysis. Int. J. Food Microbiol. 2007, 116, 197-206.
16.Minnaard J., Humen M., Perez P. F.: Effect of Bacillus cereus exocellular factors on human intestinal epithelial cells. J. Food Prot. 2001, 64, 1535--1541.
17.Minnaard J., Lievin-Le Moal V., Coconnier M. H., Servin A. L., Perez P. F.: Disassembly of F-actin cytoskeleton after interaction of Bacillus cereus with fully differentiated human intestinal Caco-2 cells. Inf. Immun. 2004, 72, 3106--3112.
18.Neumann M., Goderska K., Grajek K., Grajek W.: Modele przewodu pokar-mowego in vitro do badañ nad biodostêpnoci¹ sk³adników od¿ywczych. ¯ywnoæ. Nauka. Technologia. Jakoæ 2006, 46, 30-45.
19.Peng I. S., Tsai W. C., Chou C. C.: Surface characteristics of Bacillus cereus and its adhesion to stainless steel. Int. J. Food Microbiol. 2001, 65, 105-111. 20.Powell A. A., LaRue J. M., Martinez J. D.: Bile acid hydrophobicity is cor-related with induction of apoptosis and/or growth arrest in HTC116 cells. Bioch. J. 2001, 356, 481-486.
21.Rajagopalan N., Lindenbaum S.: The binding of Ca2+ to taurine and
glycine-conjugated bile salts micelles. Biochem. Biophys. 1982, 711, 66-74. 22.Ramarao N., Lereclus D.: Adhesion and cytotoxicity of Bacillus cereus
and Bacillus thuringiensis to epithelial cells are FlhA and PlcR dependent, respectively. Microbes Infection 2006, 8, 1483-1491.
23.Rönner U., Husmark U., Henriksson A.: Adhesion of Bacillus spores in rela-tion to hydrophobicity. J. Appl. Bacteriol. 1990, 75, 550-556.
24.Røssland E., Andersen Borge G. I., Langsrud T., Sørhaug T.: Inhibition of Bacillus cereus by strains of Lactobacillus and Lactococcus in milk. Int. J. Food Microbiol. 2003, 89, 205-212.
25.Røssland E., Langsrud T., Granum P. E., Sørhaug T.: Production of anti-microbial metabolites by strains of Lactobacillus or Lactococcus co-cultured with Bacillus cereus in milk. Int. J. Food Microbiol. 2005, 98, 193-200. 26.Sanyal A., Shiffman M. L., Hirsch J. I., Moore E. W.: Premicellar
tauro-cholate enhances ferrous iron uptake from all regions of rat small intestine. Gastroenterology 1991, 101, 382-388.
27.Shimakawa Y., Matsubara S., Yuki N., Ikeda M., Ishikawa F.: Evaluation of Bifidobacterium breve Yakult-fermented soymilk as a probiotic food. Int. J. Food Microbiol. 2003, 81, 131-136.
28.Sutherland A. D., Limond A. M.: Influence of pH and sugars on the growth and production of diarrhoeagenic toxin by Bacillus cereus. J. Dairy Res. 1993, 60, 2330-2335.
29.Velkinburgh J. C. van, Gunn J. S.: PhoP-PhoQ-regulated loci are required for enhanced bile resistance in Salmonella ssp. Inf. Immun. 1999, 67, 1614-1622. 30.Wijnands L. M., Dufrenne J. B., van Leusden F. M., Abee T.: Germination of Bacillus cereus spores is induced by germinants from differentiated Caco-2 cells, a human cell line mimicking the epithelial cells of the small intestine. Appl. Environ. Microbiol. 2007, 73, 5052-5054.
31.Wijnands L. M., Dufrenne J. B., van Leusden F. M.: Bacillus cereus: charac-teristics, behavior in the gastro-intestinal tract and interaction with Caco-2 cells. The National Institute for Public Health and the Environment, Bilt-hoven 2005, Report RIVM 250912003/2005.
32.Wijnands L. M., Dufrenne J. B., Zwietering M. H., van Leusden F. M.: Spores from mesophilic Bacillus cereus strains germinate better and grow faster in simulated gastro-intestinal conditions than spores from psychro-trophic strains. Int. J. Food Microbiol. 2006, 112, 120-128.
33.Zarate G., Gonzalez S., Chaia A. P., Olivier G.: Effect of bile on the â-galactosidase activity of dairy propionibacteria. Lait 2000, 80, 267-276. Adres autora: dr in¿. Anna Berthold-Pluta, ul. Nowoursynowska 159c, 02-787 Warszawa; e-mail: anna.berthold@wp.pl
