Artyku³ przegl¹dowy Review
Procesy zwi¹zane z biosyntez¹ t³uszczu mlekowe-go oraz formowaniem i wydzielaniem kuleczek t³usz-czowych zyskuj¹ w ostatnich latach coraz wiêksze zainteresowanie, m.in. ze wzglêdu na wp³yw, jaki wy-wiera t³uszcz mlekowy na w³aciwoci technologicz-ne i organoleptycztechnologicz-ne produktów mleczarskich. Jednym z g³ównych kierunków badañ zwi¹zanych z gruczo-³em mlekowym jest okrelenie wp³ywu czynników rodowiskowych na sk³ad t³uszczu mlekowego. Sk³ad triacylogliceroli zale¿y g³ównie od stadium laktacji oraz od sposobu ¿ywienia krów. Poprzez modyfiko-wanie diety krowy mo¿liwy jest wp³yw na poziom takich istotnych sk³adników, jak np. skoniugowany kwas linolowy (CLA) czy kwasy t³uszczowe omega-3 (16). Wa¿ne ¿ywieniowo sk³adniki nie ograniczaj¹ siê tylko do triacylogliceroli. W otoczce kuleczek t³usz-czowych mleka znajduje siê równie¿ wiele biologicz-nie aktywnych sk³adników, takich jak bia³ka czy fos-folipidy, których w³aciwoci funkcjonalne i ¿ywie-niowe nie zosta³y jeszcze dok³adnie poznane (28). Wraz z rozwojem in¿ynierii genetycznej komórki gru-czo³u mlekowego coraz czêciej brane s¹ pod uwagê jako potencjalne bioreaktory do produkcji sk³adników lub bia³ek normalnie nie spotykanych w mleku (4).
Poznanie procesów biologicznych zwi¹zanych z bio-syntez¹ sk³adników mleka jest niezbêdne w celu wia-domego modyfikowania i doskonalenia w³aciwoci technologicznych oraz ¿ywieniowych mleka i produk-tów mleczarskich. Celem niniejszego opracowania by³o omówienie aktualnego stanu wiedzy na temat
re-gulacji oraz kluczowych etapów biosyntezy t³uszczu mlekowego w gruczole mlekowym.
Regulacja biosyntezy t³uszczu mlekowego w gruczole mlekowym
Biosynteza t³uszczu mlekowego w formie kuleczek t³uszczowych zachodzi w komórkach nab³onkowych gruczo³u mlekowego. Gruczo³ mlekowy jest unikal-nym gruczo³em ssaków, wykszta³counikal-nym w toku ewo-lucji w celu od¿ywiania potomstwa. Wykazuje on nie-zwyk³¹ umiejêtnoæ i wydajnoæ w przekszta³caniu substancji od¿ywczych w sk³adniki mleka (4).
Procesy te musz¹ podlegaæ cile skoordynowanej kontroli. Mechanizmy reguluj¹ce funkcjonowanie gru-czo³u mlekowego i biosyntezê t³uszczu mlekowego nie s¹ w dalszym ci¹gu dok³adnie poznane i zdefiniowane, ale dziêki zastosowaniu takich metod, jak: modyfika-cje genów u myszy, mikromacierze DNA, oznaczenie poziomu mRNA metod¹ PCR oraz metody bioinfor-matyczne, w ostatnich latach nast¹pi³ znaczny postêp w rozumieniu tych procesów, równie¿ na poziomie komórkowym.
Gruczo³ mlekowy jest z³o¿on¹ i dynamiczn¹ struk-tur¹, której stan i organizacja zale¿¹ zarówno od wieku matki, jak i od wystêpuj¹cych w rodowisku hormonów. Pod wp³ywem zmian w poziomie hormo-nów podczas ka¿dej ci¹¿y podlega on cyklom rozwo-ju, laktacji i inwolucji, w czasie których komórki na-b³onkowe proliferuj¹, ró¿nicuj¹ siê, produkuj¹ mleko, a nastêpnie umieraj¹ w procesie apoptozy (2). Zmiany
Biogeneza kuleczek t³uszczowych mleka
MICHA£ SMOCZYÑSKI, BOGUS£AW STANIEWSKI, KATARZYNA KIE£CZEWSKA
Katedra Mleczarstwa i Zarz¹dzania Jakoci¹ Wydzia³u Nauki o ¯ywnoci UWM, ul. Oczapowskiego 7, 10-719 Olsztyn
Smoczyñski M., Staniewski B., Kie³czewska K.
Biogenesis of the milk fat globules
Summary
Processes of milk fat biosynthesis and milk fat globules secretion are gaining increasing attention in recent years. Milk fat not only provides calories and nutritionally important components, but also greatly contributes to the organoleptic characteristics of dairy products. Milk fat globules are formed and secreted from mammary epithelial cells. The functioning and development of the mammary gland is a very complex process. The changes in hormonal levels upon each pregnancy cause the mammary epithelial cells to pro-liferate, differentiate and die due to apoptosis. The paper brings together current information regarding the regulation of the mammary gland development, regulation of milk fat synthesis, as well as characterizes key stages in the biosynthesis, formation and secretion of milk fat globules.
te zachodz¹ zarówno na poziomie morfologicznym, jak i komórkowym. Poziom estrogenów, progestero-nu, glikokortykoidów, hormonu wzrostu i lokalnie wy-dzielanych czynników wzrostu kontroluje wyd³u¿anie i rozga³êzianie siê pierwotnych kana³ów i przewodów pêcherzykowych gruczo³u mlekowego. Zrazikowy i pêcherzykowy rozwój gruczo³u podczas ci¹¿y zacho-dzi pod wp³ywem zmian w poziomie estrogenu, proge-steronu, laktogenu ³o¿yskowego oraz prolaktyny. Pro-laktyna i oksytocyna s¹ natomiast kluczowe dla pro-dukcji i wydzielania mleka podczas okresu laktacji (24). Prolaktyna (PRL) jest jednym z g³ównych hormo-nów kontroluj¹cych rozwój i ró¿nicowanie siê komó-rek gruczo³u mlekowego. Jest to plejotropowy hormon peptydowy, zbudowany ze 193 aminokwasów i masie 23 kDa, wytwarzany g³ównie w przysadce mózgowej. Wykazano, ¿e prolaktyna jest niezbêdna zarówno do prawid³owego funkcjonowania gruczo³u mlekowego, jak i ekspresji genów bia³ek mleka (12). Prolaktyna poprzez przy³¹czenie do swojego receptora (PRLR) na powierzchni komórek gruczo³u mlekowego powo-duje jego dimeryzacjê. Dimeryzacja ta prowadzi do aktywacji tyrozynowej kinazy Janusowej, fosforylacji receptora, a nastêpnie fosforylacji i dimeryzacji czyn-ników transkrypcyjnych Stat 5a i Stat 5b. W tej formie czynniki te mog¹ przemieciæ siê do j¹dra komórko-wego i poprzez przy³¹czenie do odpowiednich regu latorowych sekwencji DNA aktywuj¹ geny bia³ek mleka (17). Prolaktyna i glikokortykoidy poprzez aso-cjacjê z czynnikami Stat 5a i Stat 5b mog¹ równie¿ bezporednio uczestniczyæ w tej aktywacji (8). Pro-laktyna mo¿e pe³niæ znacznie wiêcej funkcji, ponie-wa¿ wykrywana jest w mleku i gruczole mlekowym w ró¿nych formach wynikaj¹cych z proteolitycznego rozpadu czy te¿ modyfikacji enzymatycznych. Wszyst-kie te formy mog¹ byæ funkcjonalnie istotne (27).
Oksytocyna jest hormonem odpowiedzialnym za wydzielanie mleka, czyli opró¿nianie gruczo³u mle-kowego. Wi¹zanie siê oksytocyny z receptorami na powierzchni komórek miêniowo-nab³onkowych wy-wo³uje skurcz miêni g³adkich i wydzielenie mleka. Wykazano, ¿e hormon ten nie jest niezbêdny do pra-wid³owego rozwoju gruczo³u mlekowego, jednak¿e przy jego braku mleko nie jest wydzielane, a gruczo³ mlekowy szybko podlega inwolucji (19).
Biosynteza t³uszczu mlekowego jest z³o¿onym pro-cesem, wymagaj¹cym skoordynowanej kontroli wielu procesów komórkowych oraz szlaków metabolicz-nych, zachodz¹cych na poszczególnych etapach roz-woju i funkcjonowania gruczo³u mlekowego. Procesy te regulowane s¹ poprzez tzw. sieci genowe, bêd¹ce uk³adem wzajemnych interakcji i zale¿noci pomiê-dzy czynnikami transkrypcyjnymi oraz innymi elemen-tami regulatorowymi maj¹cymi wp³yw na ekspresjê okrelonych genów (5, 18, 26). O ile wzajemne zale¿-noci pomiêdzy czynnikami transkrypcyjnymi regulu-j¹cymi biosyntezê t³uszczu nie zosta³y dok³adnie okre-lone, zidentyfikowano szereg kluczowych elementów
odgrywaj¹cych prawdopodobnie nadrzêdn¹ rolê w tej regulacji.
Do najistotniejszych czynników reguluj¹cych bio-syntezê t³uszczu i funkcjonowanie gruczo³u mlekowe-go zalicza siê bia³ka: SREBP, INSIG1 i PPAR ã.
Bia³ka nale¿¹ce do rodziny bia³ek SREBP s¹ czyn-nikami transkrypcyjnymi wi¹¿¹cymi sterolowy element regulacyjny (sterol regulatory element-binding prote-ins SREBP). Reguluj¹ one ekspresjê genów zwi¹za-nych z homeostaz¹ lipidow¹ i cholesterolow¹. U ssa-ków wystêpuj¹ trzy izoformy tego bia³ka: SREBP-1a, SREBP-1c i SREBP-2 (14). SREBP-1a wykazuje naj-szersze spektrum oddzia³ywania, poniewa¿ aktywuje geny zwi¹zane z syntez¹ zarówno cholesterolu, kwa-sów t³uszczowych, jak i triacylogliceroli. SREBP-1c preferencyjnie aktywuje geny zwi¹zane z syntez¹ kwa-sów t³uszczowych, ale nie cholesterolu, natomiast SREBP-2 wp³ywa g³ównie na syntezê cholesterolu (7). Bia³ka te wystêpuj¹ w nieaktywnej formie w b³onie reticulum endoplazmatycznego (ER). Zawieraj¹ one domenê oddzia³uj¹c¹ z DNA oraz domenê regulato-row¹. Z domen¹ regulatorow¹ oddzia³ywuje bia³ko SCAP (SREBP cleavage activating protein bia³ko aktywuj¹ce hydrolizê SREBP), które pe³ni funkcjê sensora reaguj¹cego na poziom cholesterolu. W przy-padku gdy poziom cholesterolu ulega obni¿eniu, bia³ko SCAP eskortuje bia³ko SREBP do aparatu Golgiego, gdzie pod wp³ywem pozostaj¹cych tam dwóch specy-ficznych proteaz uwolniona zostaje domena oddzia³u-j¹ca z DNA. Fragment ten po dimeryzacji przemiesz-cza siê do j¹dra i po przy³¹czeniu do promotorowych regionów DNA aktywuje ca³¹ grupê genów odpowie-dzialnych za syntezê cholesterolu, kwasów t³uszczo-wych, triacylogliceroli, fosfolipidów oraz równie¿ NADPH, jako niezbêdnego kofaktora do syntezy tych zwi¹zków (14).
INSIG1 (insulin-induced gene 1 protein induko-wane przez insulinê bia³ko genu 1) jest bia³kiem wi¹-¿¹cym oksysterole (ale nie cholesterol), mog¹cym blo-kowaæ aktywacjê bia³ka SREBP. Bionaz i wsp. (5), stwierdzili wysoki poziom mRNA dla tego bia³ka w okresie laktacji, co mo¿e sugerowaæ istotn¹ rolê tego czynnika w regulacji ekspresji izoform bia³ek SREBP oraz w regulacji metabolizmu lipidów w gruczole mle-kowym.
Kolejnym kluczowym elementem reguluj¹cym me-tabolizm lipidów w gruczole mlekowym mo¿e byæ bia³ko PPAR ã (peroxisome proliferator-activated re-ceptor ã rere-ceptor aktywowany przez proliferatory peroksysomów ã). Bia³ko to bierze udzia³ w proce-sach ró¿nicowania adipocytów, a jego ekspresja sty-mulowana mo¿e byæ zarówno poprzez insulinê, jak i SREBP-1. Nale¿y do czynników transkrypcyjnych aktywowanych czynnikami lipofilowymi, reguluj¹cym ekspresjê genów zwi¹zanych z metabolizmem t³usz-czów, bia³ek i wêglowodanów (31).
Anderson i wsp. (1) oprócz SREBP-1c wskazuj¹ na istotn¹ rolê serynowo-treoninowej kinazy bia³kowej
AKT1 w regulacji biosyntezy sk³adników mleka. Ki-naza ta pe³ni kluczow¹ rolê w wielu procesach, takich jak: wzrost i proliferacja komórek, metabolizm glu-kozy, apoptoza czy procesy transkrypcji. Poprzez fosforylacjê reszt treoniny i seryny w bia³ku SREBP mo¿e regulowaæ jego aktywnoæ, wp³ywaj¹c na ubi-kwitynozale¿n¹ degradacjê tego bia³ka (29).
Bia³ko PAS VI/VII (laktadheryna, MFG E-8), wy-stêpuj¹ce w otoczce kuleczek t³uszczowych odgrywa z kolei istotn¹ rolê podczas inwolucji gruczo³u mle-kowego. Bia³ko to wykazuje wysoki poziom ekspresji nawet w okresie pónej laktacji. Poprzez wi¹zanie fos-fatydyloseryny na powierzchni komórek apoptotycz-nych umo¿liwia ich szybk¹ fagocytozê przez makro-fagi (2).
Mechanizmy reguluj¹ce funkcjonowanie gruczo³u mlekowego i biosyntezê t³uszczu mlekowego na po-ziomie komórkowym pozostaj¹ w du¿ej mierze nie-wyjanione. Dodatkowo regulacja ta nie ogranicza siê tylko do wzajemnych oddzia³ywañ pomiêdzy czynni-kami transkrypcyjnymi i elementami regulatorowymi, ale równie¿ obejmuje takie mechanizmy, jak: modyfi-kacje potranskrypcyjne, regulacjê biosyntezy bia³ka i modyfikacje potranslacyjne oraz zmiany w konden-sacji chromatyny (modyfikacje histonów) i strukturze chromosomów.
Wybrane aspekty biosyntezy t³uszczu mlekowego w gruczole mlekowym
Procesy zwi¹zane z metabolizmem lipidów i pro-wadz¹ce do biosyntezy t³uszczu mlekowego obejmu-j¹ szereg etapów. Jednym z g³ównych sk³adników t³uszczu mlekowego s¹ kwasy t³uszczowe. Ich ród³em mo¿e byæ po¿ywienie lub mog¹ pochodziæ z tkanki t³uszczowej matki. Oprócz tego czêæ kwasów t³usz-czowych (g³ównie nasyconych o 10-14 atomach wêg-la) mo¿e byæ syntetyzowana de novo w w¹trobie, gru-czole mlekowym lub innych tkankach (16).
Istotn¹ cech¹ metabolizmu lipidów jest niezdolnoæ triacylogliceroli do przekraczania b³ony komórkowej (21). Proces trawienia sk³adników t³uszczowych po¿y-wienia zapocz¹tkowany jest w ¿o³¹dku pod wp³ywem lipazy ¿o³¹dkowej, jednak g³ówne etapy tego procesu zachodz¹ pod wp³ywem lipazy trzustkowej i kwasów ¿ó³ciowych w dwunastnicy oraz w jelicie cienkim pod wp³ywem lipazy jelitowej. Uwolnione kwasy t³uszczo-we po wch³oniêciu przez kosmki jelitot³uszczo-we w jelicie cienkim ulegaj¹ reestryfikacji do triacylogliceroli i w formie chylomikronów dostarczane s¹ do gruczo³u mlekowego (30). W okresach niedoborów t³uszczu w po¿ywieniu triacyloglicerole s¹ transportowane do gruczo³u mlekowego z w¹troby w formie VLDL (very low density lipoproteins lipoproteiny o bardzo ma³ej gêstoci). Kwasy t³uszczowe mog¹ byæ równie¿ trans-portowane w organizmie w formie niezestryfikowa-nej, w po³¹czeniu z albumin¹ (3). G³ównym bia³ko-wym sk³adnikiem zarówno chylomikronów, jak i cz¹-stek VLDL jest apolipoproteina B. Oprócz funkcji
strukturalnych, poprzez oddzia³ywanie z receptorem lipoproteinowym pe³ni ona równie¿ funkcje reguluj¹-ce pobieranie triacyloglireguluj¹-ceroli przez komórki (6, 30). Na powierzchni komórek gruczo³u mlekowego oprócz receptora lipoproteinowego znajduje siê równie¿ lipa-za lipoproteinowa (LPL) (9). Jest to kluczowy enzym reguluj¹cy gospodarkê lipidow¹ organizmu. Podczas laktacji poziom LPL zwiêksza siê w gruczole mleko-wym, natomiast maleje w tkance t³uszczowej, wska-zuj¹c na zwiêkszon¹ utylizacjê kwasów t³uszczowych w gruczole mlekowym (25). Pod wp³ywem LPL na-stêpuje hydroliza triacylogliceroli i uwolnione zo-staj¹ kwasy t³uszczowe, które musz¹ przemieciæ siê do wnêtrza komórki. Przekroczenie b³ony komórko-wej przez kwasy t³uszczowe mo¿e zachodziæ samo-istnie (wg mechanizmu flip-flop z ew. udzia³em fli-paz) lub te¿ z pomoc¹ bia³kowych przenoników. Istot-n¹ rolê w imporcie kwasów t³uszczowych do komórki mo¿e odgrywaæ bia³ko CD36 (5). Po przekroczeniu b³ony kwasy t³uszczowe ulegaj¹ aktywacji poprzez utworzenie acylokoenzymu A. Reakcja ta, zachodz¹-ca pod wp³ywem syntetazy acylo-CoA (long chain fatty acid synthase), oprócz aktywacji zatrzymuje kwasy t³uszczowe w komórce (21). Nastêpnie aktywowane kwasy t³uszczowe po przy³¹czeniu do specyficznych cytozolowych FABP (fatty acid binding protein bia³-ko wi¹¿¹ce kwasy t³uszczowe) transportowane s¹ do wewn¹trzkomórkowych organelli celem dalszych prze-mian. W zale¿noci od potrzeb komórki kwasy t³usz-czowe mog¹ ulegaæ desaturacji pod wp³ywem desatu-razy stearoilo-CoA (SCD), ulegaæ przekszta³ceniu do triacylogliceroli, fosfolipidów czy te¿ estrów chole-sterolu (5). Enzymy przeprowadzaj¹ce acylacjê glice-rolo-3-fosforanu do kwasu lizofosfatydowego, a na-stêpnie kwasu fosfatydowego obecne s¹ zarówno w b³onie mitochondrium, jak i mikrosomach. Wy-kazano, ¿e aktywnoæ tych enzymów (ich ró¿nych izoform) regulowana jest w du¿ym stopniu przez kompleksy kwasów t³uszczowych z FABP (21), tym samym determinuj¹c ich dalszy kierunek przemian. Kompleksy te mog¹ równie¿ wp³ywaæ na ekspresjê genów poprzez oddzia³ywanie z PPAR ã (5).
Formowanie i wydzielanie kuleczek t³uszczowych Powstawanie kropelek t³uszczowych w cytoplazmie zwi¹zane jest z reticulum endoplazmatycznym. Tria-cyloglicerole gromadz¹ siê na powierzchni lub we-wn¹trz b³ony reticulum. Poprzez tworzenie wybrzu-szenia mog¹ oddzielaæ siê od jego b³ony i nastêpnie przechodziæ do cytoplazmy, otoczone zewnêtrzn¹ cy-tozolow¹ czêci¹ tej b³ony, zawieraj¹c¹ polarne lipidy i bia³ka (13). Ten p³aszcz oddziela rdzeñ lipidowy kropelki t³uszczu od wnêtrza komórki. Ma³e kropelki zlewaj¹ siê w cytoplazmie z innymi i powiêkszaj¹ siê, tworz¹c kropelki o ró¿nych wielkociach. Mecha-nizmy reguluj¹ce ten proces pozostaj¹ niewyjanione, przy czym stwierdzono, ¿e ma³e kropelki mog¹ gaæ zlewaniu siê w wiêksze, natomiast du¿e nie
ule-gaj¹ fuzji. Wskazuje to na udzia³ specyficznych regu-latorów w tym procesie, a tak¹ rolê mog¹ odgrywaæ jony wapnia, gangliozydy i wysokocz¹steczkowe bia³-ko pochodz¹ce z cytozolu bia³-komórki (13). Nastêpnie kropelki wed³ug nieznanego mechanizmu transporto-wane s¹ do apikalnej czêci b³ony komórki wydzielni-czej. Stwierdzono wysok¹ zawartoæ mikrotubuli, mi-krofilamentów aktynowych i filamentów porednich w rejonach apikalnych komórek wydzielniczych (10, 23) oraz obecnoæ w wewn¹trzkomórkowych kulecz-kach t³uszczowych bia³ek oddzia³ywuj¹cych ze szkie-letem cytoplazmatycznym (32). St¹d prawdopodobny wydaje siê udzia³ elementów cytoszkieletu w we-wn¹trzkomórkowym transporcie kropelek t³uszczo-wych.
Nastêpnie kropelki t³uszczowe wydzielane s¹ na zewn¹trz komórki wed³ug prawdopodobnie unikalne-go mechanizmu, ró¿neunikalne-go od klasycznej egzocytozy. W procesie tym otaczane s¹ one b³on¹ komórkow¹ pochodz¹c¹ z zewnêtrznej, apikalnej czêci komórki wydzielniczej, w ten sposób zyskuj¹c dodatkow¹ dwu-warstwê lipidow¹ (20). Zawiera ona szereg bia³ek b³o-nowych, z których czêæ bierze udzia³ w wydzielaniu kropelek t³uszczowych. Istotn¹ rolê mog¹ odgrywaæ butyrofilina i dehydrogenaza/oksydaza ksantynowa (XDH). Stwierdzono, ¿e bia³ka te wspó³dzia³aj¹ pod-czas wydzielania kropelek t³uszczowych, gdy¿ m.in. wystêpuj¹ w sta³ych stosunkach molowych w otoczce kuleczek t³uszczowych (13). W przypadku gdy buty-rofilina zwi¹zana jest z b³on¹ komórki, a XDH jest enzymem cytozolowym, podczas wydzielania kropel-ki t³uszczowej dochodziæ mo¿e do interakcji pomiê-dzy cytozolow¹ czêci¹ butyrofiliny a XDH i powsta-wania na powierzchni kropelki kompleksów z udzia-³em wi¹zañ disiarczkowych. Adipofilina (ADPH) mo¿e równie¿ braæ udzia³ w tym mechanizmie oddzia-³ywaniach i tworzeniu p³aszcza bia³kowego na po-wierzchni kropelki (13, 22). Kompleksy te mog¹ za-pocz¹tkowywaæ proces otaczania kropelki b³on¹ i wy-dzielania na zewn¹trz komórki. Dodatkowo potwier-dza to obecnoæ izomerazy disulfidowej w wewn¹trz-komórkowych kropelkach t³uszczowych (11, 32). W ten sposób w wydzielonej kuleczce t³uszczowej wyró¿niæ mo¿na, zaczynaj¹c od rodka: monowarstwê polarnych lipidów i bia³ek otaczaj¹cych wnêtrze, czyli rdzeñ li-pidowy, nastêpnie warstwê bia³kow¹, czyli tzw. p³aszcz bia³kowy, wystêpuj¹cy w przestrzeni miêdzyb³onowej oraz otaczaj¹c¹ ca³¹ kuleczkê t³uszczow¹ rzeczywi-st¹, zewnêtrzn¹ dwuwarstwê lipidow¹, sk³adaj¹c¹ siê z bia³ek, glikoprotein, enzymów, niepolarnych i po-larnych lipidów oraz fosfolipidów (15).
Procesy zwi¹zane z regulacj¹ funkcjonowania gru-czo³u mlekowego, biosyntez¹ t³uszczu i prowadz¹ce do wydzielania kuleczek t³uszczowych s¹ wyj¹tkowo z³o¿one i w du¿ej mierze pozostaj¹ niewyjanione. Prowadz¹ do wytworzenia wysoce zorganizowanej struktury, jak¹ jest kuleczka t³uszczowa oraz jej otocz-ka. Poznanie zale¿noci pomiêdzy struktur¹ kuleczki
a jej w³aciwociami funkcjonalnymi pozwoli na lep-sze wykorzystanie potencja³u ¿ywieniowego sk³adni-ków mleka oraz lepsze od¿ywianie.
Pimiennictwo
1.Anderson S. M., Rudolph M. C., McManaman J. L., Neville M. C.: Secretory activation in the mammary gland: its not just about milk protein synthesis. Breast Cancer Res. 2007, 9, 204.
2.Aoki N.: Regulation and functional relevance of milk fat globules and their components in the mammary gland. Biosci. Biotechnol. Biochem. 2006, 70, 2019-2027.
3.Ashbrook J. D., Spector A. A., Santos E. C., Fletcher J. E.: Long chain fatty acids binding to human plasma albumin. J. Biol. Chem. 1975, 250, 2333--2338.
4.Bauman D. E., Mather I. A., Wall R. J., Lock A. L.: Major advances associa-ted with the biosynthesis of milk. J. Dairy Sci. 2006, 89, 1235-1243. 5.Bionaz M., Loor J. J.: Gene networks driving bovine milk fat synthesis
during the lactation cycle. BMC Genomics 2008, 9, 366.
6.Bolanos-Garcia V. M., Miguel R. N.: On the structure and function of apo-lipoproteins: more than a family of lipid-binding proteins. Prog. Biophys. Mol. Bio. 2003, 83, 47-68.
7.Brown M. S., Goldstein J. L.: The SREBP pathway: regulation of cholesterol metabolism by proteolysis of a membrane-bound transcription factor. Cell 1997, 89, 331-340.
8.Cella N., Groner B., Hynes N. E.: Characterization of Stat5a and Stat5b homodimers and heterodimers and their association with the glucocorticoid receptor in mammary cells. Mol. Cell. Biol. 1998, 18, 1783-1792. 9.Fielding B. A., Frayn K. N.: Lipoprotein lipase and the disposition of dietary
fatty acids. Brit. J. Nutr. 1998, 80, 495-502.
10.Franke W. W., Schmidt E., Freudenstein C., Appelhans B., Osborn M., Weber K., Keenan T. W.: Intermediate-sized filaments of the prekeratin type in myoepithelial cells. J. Cell Biol. 1980, 84, 633-654.
11.Ghosal D., Shappell, Keenan T. W.: Endoplasmic reticulum lumenal pro-teins of rat mammary gland. Potential involvement in lipid droplet assembly during lactation. Biochim. Biophys. Acta 1994, 1200, 175-181.
12.Gouilleux F., Wakao H., Mundt V., Groner B.: Prolactin induces phosphory-lation of Tyr694 of STAT5 (MFG), a prerequisite for DNA binding and induction of transcription. EMBO J. 1994, 13, 4361-4369.
13.Heid H. W., Keenan T. W.: Intracellular origin and secretion of milk fat globules. Eur. J. Cell Biol. 2005, 84, 245-258.
14.Horton J. D., Goldstein J. L., Brown M. S.: SREBPs: activators of the complete program of cholesterol and fatty acid synthesis in the liver. J. Clin. Invest. 2002, 109, 1125-1131.
15.Keenan T. W.: Milk lipid globules and their surrounding membrane: A brief history and perspectives for future research. J. Mammary Gland Biol. Neo-plasia 2001, 6, 365-371.
16.Koletzko B., Rodriguez-Palermo M., Demmelmair H., Fidler N., Jensen R., Sauerwald T.: Physiological aspects of human milk lipids. Early Hum. Dev. 65 Suppl., 2001, 3-18.
17.Lebrun J. J., Ali S., Sofer L., Ullrich A., Kelly P. A.: Prolactin-induced proli-feration of Nb2 cells involves tyrosine phosphorylation of the prolactin receptor and its associated tyrosine kinase JAK2. J. Biol. Chem. 1994, 269, 14021-14026.
18.Lemay D. G., Neville M. C., Rudolph M. C., Pollard K. S., German J. B.: Gene regulatory networks in lactation: identification of global principles using bioinformatics. BMC Syst. Biol. 2007, 1, 56.
19.Lollivier V., Guinard-Flament J., Ollivier-Bousquet M., Marnet P. G.: Oxy-tocin and milk removal: to important sources of variation in milk production and milk quality during and between milking. Reprod. Nutr. Dev. 2002, 42, 173-186.
20.Mather I. H., Keenan T. W.: Origin and secretion of milk lipids. J. Mammary Gland Biol. Neoplasia 1998, 3, 259-273.
21.McArthur M. J., Atshaves B. P., Frolov A., Foxworth W. D., Kier A. B., Schroeder F.: Cellular uptake and intracellular trafficking of long chain fatty acids. J. Lipid Res. 1999, 40, 1371-1383.
22.McManaman J. L., Russell T. D., Schaack J., Orlicky D. J., Robenek H.: Molecular determinants of milk lipid secretion. J. Mammary Gland Biol. Neoplasia 2007, 12, 259-268.
23.Nickerson S. C., Keenan T. W.: Distribution and orientation of microtubules in milk secreting epithelial cells of rat mammary gland. Cell Tissue Res. 1979, 202, 303-312.
24.Ollivier-Bousquet M., Devinoy E.: Physiology of lactation: Old questions, new approaches. Livest. Prod. Sci. 2005, 98, 163-173.
25.Rogers M. P., Zhao X.: Lipoprotein lipase mRNA levels in adipose tissue in lactation. Biochem. Soc. Trans. 1996, 24, 169S.
26.Rudolph M. C., McManaman J. L., Phang T., Russell T., Kominsky D. J., Serkova N. J., Stein T., Anderson S. M., Neville M. C.: Metabolic regulation in the lactating mammary gland: a lipid synthesizing machine. Physiol. Geno-mics 2007, 28, 323-336.
27.Sinha Y. N.: Structural variants of prolactin: occurence and physiological significance. Endocr. Rev. 1995, 16, 354-369.
28.Spitsberg V. L.: Bovine milk fat globule membrane as a potential nutraceuti-cal. J. Dairy Sci. 2005, 88, 2289-2294.
29.Sundqvist A., Goechea-Alonso M. T., Ye X., Lukiyanchuk V., Jin J., Harper J. W., Ericsson J.: Control of lipid metabolism by phosphorylation-depen-dent degradation of the SREBP family of transcription factors by SCFFbw7. Cell Metab. 2005, 1, 379-391.
30.Uchide T., Onda K., Bonkobara M., Thongsong B., Matsuki N., Inaba M., Ono K.: Utilization of intestinal trigliceride-rich lipoproteins in mammary gland of cows. J. Vet. Med. Sci. 1999, 61, 1143-1146.
31.Wan Y., Saghatelian A., Chong L. I., Zhang C. L., Cravatt B. F., Evans R. M.: Maternal PPAR ã protects nursing neonates by suppressing the production of inflammatory milk. Gene Dev. 2007, 21, 1895-1908.
32.Wu C. C., Howell K. E., Neville M. C., Yates III J. R., McManaman J. L.: Proteomics reveal a link between the endoplasmic reticulum and lipid secre-tory mechanisms in mammary epithelial cells. Electrophoresis 2000, 21, 3470--3482.
Adres autora: dr in¿. Micha³ Smoczyñski, ul. Oczapowskiego 7, 10-719 Olsztyn; e-mail: michal.smoczynski@uwm.edu.pl
