Kinga Majchrzak: Ogólnopolska konfe-rencja naukowa „Edukacja regionalna. Żydzi w regionie kujawsko-pomorskim. Historia – dziedzictwo – kultura” z per-spektywy pedagogiki miejsca
Szczególne zadania dla edukacji regionalnej wynikają z obserwowanego współcześnie procesu unifi kacji kulturowej. Jednocześnie mamy do czynienia z izolowaniem się lokal-nych społeczności, co prowadzi do „[…] podejrzliwości w stosunku do obcych, bra-ku tolerancji wobec inności, niechęci do cudzoziemców […]”1. To utrudnia współ-działanie osób wywodzących się z polimor-fi cznych kręgów kulturowych, dlatego też niezwykle cenne wydają się wszelkie przed-sięwzięcia zmierzające do popularyzacji wiedzy na temat heterogenicznego dzie-dzictwa kulturowego Polski i Polaków.
Problematyce regionalnego pluralizmu kulturowego poświęcona była ogólnopolska konferencja naukowa „Edukacja regional-na. Żydzi w regionie kujawsko-pomorskim. Historia – dziedzictwo – kultura”, zorgani-zowana przez Urząd Marszałkowski Woje-wództwa Kujawsko-Pomorskiego w Toru-niu oraz Muzeum Etnografi czne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu w dniu 13 października 2011 roku w siedzi-bie muzeum. Konferencja była współfi nan-sowana ze środków Europejskiego Fundu-szu Rozwoju Regionalnego w związku z re-alizacją programu „Edukacja regionalna drogą do umocnienia tożsamości
regional-1 Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla lu-dzi wynika, Warszawa 2000, s. 58.
nej i marki województwa kujawsko-pomor-skiego”2.
Celem konferencji było propagowanie wiedzy dotyczącej bogatej historii i kultury społeczności żydowskich na terenie dzisiej-szego województwa kujawsko-pomorskiego oraz ukazanie roli wieloetniczności dla roz-woju regionalnego, mając na uwadze słowa Czesława Miłosza: „Co jest wymówione, wzmacnia się, / Co nie jest wymówione zmierza do nieistnienia”3. Konferencja ta była również okazją do zaprezentowania publikacji Katalog zabytków kultury
żydow-skiej w województwie kujawsko-pomorskim4. W sposób pośredni i bezpośredni od-niesiono się w czasie trwania konferencji do kategorii miejsca pamięci i jego edukacyj-nego potencjału, co stanowić będzie tło in-terpretacyjne niniejszego sprawozdania.
Uroczystego otwarcia konferencji doko-nał rektor Wyższej Szkoły Filologii Hebraj-skiej w Toruniu o. dr. Maksymilian Marek Tandek. Następnie dr Hubert Czachowski, dyrektor Muzeum Etnografi cznego im. Ma-rii Znamierowskiej-Prüff erowej w Toruniu,
2 W ramach tego programu odbyły się już dwie konferencje: naukowa „Dzieje regionu ku-jawsko-pomorskiego. Życie codzienne” 29 wrze-śnia 2011 r. oraz metodyczna „Nauczanie historii na miarę XXI wieku. Innowacyjność w edukacji historycznej i w promocji dziedzictwa kulturowe-go regionu” 27 października 2011 r.
3 J.A. Kłoczkowski, Paul Tillich – teolog „tro-ski ostatecznej” [w:] Rzeczpospolita wielu wyznań. Materiały z międzynarodowej konferencji. Kraków 18–20 listopada 2002, A. Kaźmierczyk (red.), Kra-ków 2004, s. 327.
4 Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim, H. Cza-chowski, J. Słomska-Nowak (red.), Toruń 2011.
przedstawił uczestnikom konferencji
Kata-log zabytków kultury żydowskiej w woje-wództwie kujawsko-pomorskim, który jest
pierwszym przewodnikiem po judaicach na wskazanym w tytule terenie. Dr H. Cza-chowski wyraził również nadzieję, iż to bo-gato ilustrowane wydawnictwo, kierowane do szerokiego grona odbiorców – w tym nauczycieli stanie się impulsem do dalszych poszukiwań na temat multikulturowości regionu oraz zachętą do tworzenia nowych programów edukacyjnych opartych na idei tolerancji i wzajemnego szacunku.
Kolejnym punktem programu konfe-rencji była prezentacja fi lmu – dopełniają-cego treść wystąpienia dr. H. Czachowskie-go – poświęconeCzachowskie-go miejscom przypomina-jącym o obecności Żydów na terenie dzi-siejszego województwa kujawsko-pomor-skiego. W fi lmie przedstawiona został stan rozsianych po regionie cmentarzy i syna-gog, które są obecnie albo w stanie zupełnej ruiny, albo na skutek przebudowy diame-tralnie zmieniły swoje przeznaczenie, np. bożnica w Osięcinach została przekształco-na w obiekt handlowy. W prezentowanym materiale była też mowa o starym kirkucie w Koronowie, na którym znajdują się jesz-cze macewy, oraz o rozpoczęciu remontu synagogi na bydgoskim Fordonie.
Trzecim prelegentem był dr Tomasz Ko-walski z Uniwersytetu Kazimierza Wielkie-go, który wygłosił referat pt. „Historia i kul-tura społeczności żydowskich w wojewódz-twie kujawsko-pomorskim”. Badacz, który współtworzył część merytoryczną Katalogu
zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim, zwrócił uwagę na to, że
terytorium obecnego województwa kujaw-sko-pomorskiego, pełniącego w przeszłości rolę pogranicza politycznego i kulturalnego, zamieszkiwały dwie grupy Żydów. Obszar znajdujący się w okresie zaborów pod pru-ską jurysdykcją zasiedlali głównie Żydzi ko-munikujący się po niemiecku i będący pod silnym wpływem kultury niemieckiej. Zaś we wschodniej części Kujaw i na ziemi do-brzyńskiej, które stanowiły część zaboru ro-syjskiego, wyznawcy judaizmu byli mniej zasymilowani i posługiwali się językiem ji-dysz.
„Między dwoma światami. Żydzi w pol-skiej kulturze ludowej” to temat wystąpienia dr Ewy Banasiewicz-Ossowskiej z Uniwer-sytetu Wrocławskiego. Autorka podkreśliła, że Żydzi, którzy pełnili funkcję wytwórców, pośredników, jak i odbiorców, rzutowali na polskie rzemiosło i sztukę ludową. Mieli wpływ na rozwój garncarstwa, budownic-twa, stolarstwa meblowego, druku na płót-nie czy też rzeźbiarstwa. Podsumowując swoje rozważania, prelegentka stwierdziła, że nie sposób podważyć oddziaływania Ży-dów na kształtowanie się polskiej kultury ludowej. Należy jednakże mieć na uwadze, iż wzmiankowane oddziaływanie było zróż-nicowane w zależności od regionu, czasu i nasilenia.
Następnie głos ponownie zabrał dr H. Czachowski, który otworzył wystawę fo-tograficzną „Zabytki kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim” Daniela Pacha – autora zdjęć zamieszczo-nych w katalogu.
Po obejrzeniu wystawy uczestnicy kon-ferencji mieli okazję wysłuchać koncertu
Urszuli Makosz z zespołem Di kapelje fun Kroke. Muzycy wykonali trzy tradycyjne pieśni żydowskie pt. „Saposzkelech”, „Szabes kojdesz” oraz „Hobn mir a nigndl”.
Na zakończenie konferencji uczniowie Gimnazjum im. I. Działyńskiego w Golu-biu-Dobrzyniu wraz ze swoją opiekunką – Marią Starostą – zaprezentowali projekt edukacyjny „Wieczór Kultury Żydowskiej – Kochali to miasto, jak my kochamy…, czyli jak wskrzesić pamięć o wielokulturo-wych i wielonarodoo wielokulturo-wych korzeniach mia-sta?”, który zdobył I nagrodę na Kujawsko--Pomorskim Festiwalu Gimnazjalnych Pro-jektów Edukacyjnych. Wykonane przez uczniów utwory muzyczne i układy tanecz-ne, a także opowiedziane przez nich żarty znakomicie oddały koloryt kultury żydow-skiej.
Konferencja wpisała się w idee krzewie-nia wiedzy na temat mniejszości etnicznych w Polsce. Jej formuła, która wykroczyła po-za tradycyjną sesję plenarną, umożliwiła uczestnikom wieloaspektowe zapoznanie się z historią i dziedzictwem społeczności żydowskiej zamieszkującej tereny Rzeczy-pospolitej. Natomiast ukazany uczestnikom konferencji Katalog zabytków kultury
ży-dowskiej w województwie kujawsko-pomor-skim prezentuje miejsca pamięci, które
mo-gą być wykorzystane w rozwijaniu kompe-tencji obywatelskich.
Edukacyjny potencjał miejsc pamięci (narodowej) wynika z immanentnych wła-sności miejsca, które według Henryki Kwiatkowskiej „[…] jest uporządkowaną strukturą znaczeń. Mówiąc inaczej »miejsca nie są neutralnymi i obiektywnymi
segmen-tami przestrzeni fizycznej, lecz terenem specyficznie ludzkiego zaangażowania«. […] Miejsca są darem, azylem zwłaszcza na trudny czas, są źródłem sensu”5. Miejsce posiada zatem wykraczający poza empirię wymiar semiotyczny6, który umożliwia wzajemne oddziaływanie na siebie miejsc i jednostek7. Pozwala to według Marii Men-del rozumieć miejsce w sposób podmioto-wy, przypisać mu rolę wychowawcy „[…] i mówić o »miejscu wychowującym«”8.
Defi nicje miejsca pamięci (narodowej) w literaturze historycznej łączą rozumienie miejsca jako symbolu utrwalonego w pa-mięci zbiorowej i kulturowej oraz spoiwa danej społeczności9. Według Tomasza Kranza miejsce pamięci jest nośnikiem przeszłości, komponentem kultury pamięci, podmiotem komunikacji historycznej oraz ośrodkiem oddziaływania społecznego10. 5 H. Kwiatkowska, Czas, miejsce, przestrzeń – zaniedbane kategorie pedagogiczne [w:] Pedago-gika u progu trzeciego tysiąclecia, A. Nalaskowski, K. Rubacha (red.), Toruń 2001, s. 64.
6 S.R. Jayanandhan, John Dewey and a Peda-gogy of Place, „Philosophical Studies in Educa-tion” 2009, No. 40, s. 104.
7 E.T. Hall, Ukryty wymiar, Warszawa 1978, s. 148; M. Mendel, Wstęp [w:] Pedagogika miejsca, M. Mendel (red.), Wrocław 2006, s. 9–10; I. Sagan, Ludzie i ich miejsca w geografi i postmodernistycz-nej [w:] Różnica, tożsamość, edukacja. Szkice z po-granicza, T. Szkudlarek (red.), Kraków 1995, s. 147.
8 M. Mendel, Pedagogika miejsca i animacja na miejsce wrażliwa [w:] Pedagogika miejsca, M. Mendel (red.), Wrocław 2006, s. 26.
9 S. Roszak, O miejscach pamięci [w:] Miejsca pamięci w edukacji historycznej, S. Roszak, M. Strze-lecka, A. Wieczorek (red.), Toruń 2009, s. 7.
10 T. Kranz, Edukacja historyczna w miej-scach pamięci. Zarys problematyki, Lublin 2009,
Natomiast Dorota Barwińska podkreśla, iż zajmowanie się problematyką edukacyjnego potencjału miejsc pamięci „oznacza ko-nieczność wiązania wiedzy historycznej, społecznej, etycznej dotyczącej tego, co było, jest i co może być, mówienia o świecie war-tości i antywarwar-tości, refl eksji nad przyszło-ścią, z zarazem działaniem na rzecz przy-szłości, zajmowania się przedstawicielami różnych narodów, religii i tradycji. Kształce-nie w miejscach pamięci związane jest z ści-śle z przeszłością, od której nie sposób uciec, która okazać się może jednak pomocna. Ta pomoc, wyjaśnia, »skąd przychodzimy i do-kąd zmierzamy«, ale także mówi o tym jakie są bariery i przeszkody na tej drodze i co ułatwia ich pokonywanie”11.
Zatem miejsca pamięci nie tylko umoż-liwiają bezpośrednie odczuwanie i spotka-nie z historią, kulturą i szeroko rozumia-nym Inrozumia-nym12 – co uczy tolerancji i empatii, ale również pozwalają na odniesienia do rodzimego/lokalnego dziedzictwa, które parafrazując słowa Jana Pawła II nie musi ograniczać, ale może ułatwić rozumienie
s. 38; idem, Miejsca pamięci czy pamięć miejsca? Rozważania o roli upamiętniania w przekazie spo-łeczno-historycznym, „Przeszłość i Pamięć” 2000, nr 1(14), s. 58; idem, Muzea – miejsca pamięci w wymiarze społeczno-politycznym, „Przeszłość i Pamięć” 1998, nr 3(18), s. 6–12.
11 D. Barwińska, Kształcenie w miejscach pa-mięci a społeczeństwo wiedzy. Pedagogika miejsc pamięci (Gedenkstättenpädagogik) [w:] Nauczy-ciel andragog w społeczeństwie wiedzy, W. Horyń, J. Maciejewski (red.), Wrocław 2007, s. 267.
12 W. Panas, Brama [w:] Pamięć. Miejsce. Obecność. Współczesne refl eksje nad kulturą i ich implikacje pedagogiczne, J.P. Hudzik, J. Mizińska (red.), Lublin 1997, s. 22.
i akceptację innych, torować drogę do uczestnictwa „[…] w sytuacji wielkiej ro-dziny ludzkości”13. Miejsca pamięci mogą stanowić impuls do międzykulturowego dialogu wolnego od uprzedzeń i stereoty-pów etnicznych, opartego na zasadach wy-miany wartości i gotowości do zaakcepto-wania odmienności14. Natomiast rozumie-nie miejsc pamięci, bazujące na wiedzy hi-storycznej i związanie z poznaniem racjo-nalnym, uczy szacunku do prawdy, który powinien stanowić fundamentalną wartość w procesie budowania społeczeństwa oby-watelskiego15.
W kontekście pedagogiki miejsca
Kata-log zabytków kultury żydowskiej w woje-wództwie kujawsko-pomorskim może być
inspiracją do tworzenia ścieżek edukacji regionalnej, jako odpowiedzi na zjawisko stereotypowego postrzegania mniejszości etnicznych. Akt edukacyjny umiejscowiony w przestrzeni związanej z kulturą i historią narodu żydowskiego może pomóc w kształ-towaniu otwartej postawy bazującej na for-mułowaniu sądów o przedstawicielach in-nych narodów na podstawie racjonalin-nych przesłanek, a nie „[…] powierzchownej, uproszczonej wiedzy nabytej z przekazu, a nie z autopsji”16.
13 Cyt. za: K. Maliszewski, Z dziejów staro-polskiej kultury i cywilizacji, Lublin 2010, s. 24.
14 T. Kranz, op.cit., s. 62;W. Theiss, Góra Kalwaria/Ger: pejzaż asocjacyjny (studium pa-mięci kulturowej miejsca) [w:] Pedagogika miej-sca, M. Mendel (red.), Wrocław 2006, s. 71.
15 B. Siemieniecki, Wstęp do pedagogiki ko-gnitywistycznej, Toruń 2010, s. 8.
Potencjał edukacyjny drzemiący w miej-scach upamiętniających Żydów na terenie województwa kujawsko-pomorskiego po-winien być umiejętnie wykorzystany. Pro-wadzony w nich proces edukacyjny nasta-wiony na uczenie się, cechujący się epizo-dycznością i emocjonalnością, stwarza możliwość aktywnego i samodzielnego zmierzenia się z przeszłością w celu
kształ-towania postaw, które wspomagają efektyw-ne funkcjonowanie we współczesnym świe-cie. Bazując na metodach aktywizujących i uczeniu się w działaniu, może on wyzna-czyć kierunek rozwoju osobowego jednost-ki, który sprzyjałby kształtowaniu odpowie-dzialności za dobro wspólne i akceptacji wobec szeroko rozumianej odmienności.
Kinga Majchrzak
