[2007/Nr 4] Zawartość azotanów w mleku kobiet karmiących w powiązaniu z dietą i innymi czynnikami

(1)

Graz˙yna Pokorska-Lis, Andrzej Tokarz, Joanna Z

˙

ytyn´ska-Daniluk

1

_,

Anna Bogucka, Monika Daniluk, Ewa Koprowska

ZAWARTOS

´

C

´

AZOTANO

´

W W MLEKU KOBIET KARMIA˛CYCH

W POWIA˛ZANIU Z DIETA˛ I INNYMI CZYNNIKAMI

Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej w Warszawie

Kierownik: Prof. A.M. dr hab. A. Tokarz

1 _{Pododdział Fizjologii i Patologii Noworodka}

Kliniki Połoz˙nictwa i Ginekologii CSK MSWIA w Warszawie Kierownik: Prof. dr hab. n. med. A. Jakimiuk

Analizowano obecnosć´ azotano´w(III) i (V) w mleku kobiet karmia˛cych w okresie popołogowym. Materiał badawczy (105 pro´bek mleka) pozyskiwano przez okres 24 miesie˛cy. Informacje te konfrontowano naste˛pnie ze sposobem odz˙ywiania sie˛ kobiet w okresie cia˛z˙y i podczas karmienia oraz z wybranymi czynnikami s´rodowiskowymi. Stwierdzono, z˙e s´rednia zawartosć´ azotano´w(III) wynosiła 0,049 mg/l, azotano´w(V) – 4,02 mg/l. Dieta kobiet jest znacza˛cym czynnikiem wpływaja˛cym na zawartosć´ tych zwia˛zko´w w pokarmie matek.

Hasła kluczowe: azotany, azotyny, mleko kobiece, dieta.

Key words: nitrate, nitrite, human milk, diet.

Mleko kobiece jest unikalna˛ substancja˛ spełniaja˛ca˛ warunki swoistego

gatun-kowo pokarmu [1]. Zgodnie ze wspo´łczesna˛ wiedza˛ karmienie piersia˛ jest jedynym

naturalnym sposobem z˙ywienia niemowle˛cia, pokrywaja˛cym w pełni jego potrzeby

z˙ywieniowe, stwarzaja˛cym niepowtarzalne warunki rozwoju fizycznego i

psychicz-nego w pierwszych miesia˛cach z˙ycia oraz wpływaja˛cym korzystnie na jego stan

zdrowia w po´z´niejszym okresie dziecin´stwa [2, 3].

S

´

wiatowa Organizacja Zdrowia zaleca wyła˛czne karmienie piersia˛ przez

pierw-sze 6 miesie˛cy z˙ycia dziecka [4]. Mleko matki zawiera około stu dodatkowych

składniko´w nieobecnych w mieszankach sztucznych (min. immunoglobuliny,

interferony, i inne substancje przeciwbakteryjne) dzie˛ki to kto´rym chroni niemowle˛

przed alergiami, zakaz˙eniami, krzywica˛, otyłos´cia˛, anemia˛ oraz zmniejsza ryzyko

takich choro´b jak zakaz˙enia go´rnych dro´g oddechowych, choroby układu kra˛z˙enia

oraz cukrzycy i nowotworo´w w po´z´niejszym wieku [4, 5, 6]. Niemowle˛ karmione

piersia˛ jest zdrowe, spokojne i szcze˛s´liwe, podobnie jak i jego matka.

Ws´ro´d korzystnych czynniko´w wynikaja˛cych z naturalnego karmienia zwraca sie˛

uwage˛ na fakt, iz˙ pokarm kobiecy w przeciwien´stwie do mleka zwierze˛cego czy

odz˙ywek nie zawiera substancji obcych i zanieczyszczen´ , kto´re wnikaja˛ w czasie

proceso´w przetwo´rczych, składowania, dystrybucji czy przygotowywania

posił-ko´w. Nalez˙y jednak pamie˛tac´, z˙e pokarm naturalny moz˙e zawierac´ substancje obce

(2)

przedostaja˛ce sie˛ szlakami endogennymi a pochodza˛ce z poz˙ywienia matki czy tez˙

ze s´rodowiska cze˛sto skaz˙onego jak np. woda czy powietrze. Nalez˙a˛ do nich metale

cie˛z˙kie, dioksyny, pestycydy, polichlorowane bifenyle oraz azotany [7, 9].

Ze wzgle˛du na udokumentowana˛ toksycznos´c´ azotano´w [7, 8] konieczne jest

stałe monitorowanie ich obecnos´ci w produktach spoz˙ywczych oraz w mleku kobiet

karmia˛cych.

Celem prezentowanej pracy było oznaczenie ste˛z˙enia azotano´w(III) i (V)

w mleku połoz˙nic oraz okres´lenie wspo´łzalez˙nos´ci zawartos´ci tych zwia˛zko´w ze

sposobem odz˙ywiania sie˛ kobiet (nawyki z˙ywieniowe) w trakcie cia˛z˙y i w okresie

karmienia oraz z innymi czynnikami zewne˛trznymi jak miejsce zamieszkania

(czystos´c´ s´rodowiska, w tym wody), wiek połoz˙nic czy wreszcie miesia˛c porodu

uzyskanych na podstawie przeprowadzonych ankiet.

MATERIAŁY I METODY

Zbadano 105 pro´bek mleka kobiecego pozyskanych gło´wnie w 3 – 5 dobie po porodzie. Materiał badawczy pozyskiwano przez okres 24 miesie˛cy od czerwca 2004 roku do kwietnia 2006 roku. Pro´bki przechowywano w pojemnikach polietylenowych w stanie głe˛bokiego zamroz˙enia, w temperaturze –70°C.

Do oznaczenia zawartos´ci azotano´w(III) i (V) zastosowano metode˛ spektrofotometryczna˛ Griessa-Ilosvay’a zmodyfikowana˛ przez Laskowskiego i wsp. [10] po bezpos´redniej redukcji azotano´w(V) do azotano´w(III) sproszkowanym kadmem [11].

WYNIKI I OMO

´

WIENIE

Oznaczono azotany w 105 pro´bkach mleka kobiecego. S

´

rednia zawartos´c´ azotano´w(V) wynosiła 4,02 mg NO3–/l. Zaobserwowano znaczny rozrzut otrzymanych wyniko´w: od 0,12 mg NO3–/l do

18,55 mg NO3–/l mleka. W wie˛kszos´ci poziom azotano´w nie przekraczał wartos´ci 5 mg NO3–/l mleka

(80 pro´b).

18 pro´bek zawierało 0,12 – 1,97 mg NO3–/l mleka kobiecego

23 pro´bki zawierały 2,00 – 2,95 mg NO3–/l mleka kobiecego

1 pro´bka zawierała 18,55 mg NO3–/l mleka kobiecego

Analizuja˛c dane pis´miennictwa zauwaz˙ono, z˙e s´rednia zawartosć´ azotano´w w mleku kobiecym jest nieco wyz˙sza w poro´wnaniu z wynikami badan´ z lat poprzednich. Oznaczone przez Drejewicz (1982 r.) [12] zawartosći azotano´w(V) miesćiły sie˛ w granicach 0,1 – 0,5 mg NO3–/l mleka. W badaniach

przeprowadzonych dwa lata po´zńiej przez Kwiecin´ska˛ [13] s´redni poziom azotano´w(V) w mleku kobiecym wynosił 1,39 mg NO3–/l mleka, a ilosći oznaczanych azotano´w miesćiły sie˛ w przedziale: od

0,54 mg NO3–/l do 2,87 mg NO3–/l. Natomiast w badaniach Paszkowskiego i wsp. z 1989 r. moz˙na

zaobserwowac´ znaczne rozbiez˙nos´ci w oznaczanych ste˛z˙eniach azotano´w od 0,5 do 18,6 mg NO3–/l

mleka, a s´rednia zawartos´c´ wynosiła 2,80 mg NO3–/l [14].

Azotany(III) we wszystkich badanych pro´bkach wykrywane były w ilos´ciach s´ladowych lub na poziomie od 0,01 mg NO2–/l do 0,5 mg NO2–/l.

Z analizy dziennego spoz˙ycia azotano´w(V) w przeliczeniu na kilogram masy ciała dziecka wynika, z˙e zawartos´c´ tych zwia˛zko´w w badanych pro´bkach mleka kobiecego w ogromnej wie˛kszos´ci nie jest wysoka i nie stanowi zagroz˙enia dla karmionych nim niemowla˛t. W pie˛ciu przypadkach wysta˛piło jednak przekroczenie dawki ADI mg/kg m.c. dla azotano´w(V) (wynosza˛cej 5 mg NaNO3 /kg m.c.

tj. 5,2; 5,73; 6,54; 7,08 oraz 11,24 NaNO3mg/kg m.c. Dane te uzyskano uwzgle˛dniaja˛c zalecana˛ ilos´c´

(3)

Oceny sposobu i jakosći z˙ywienia w odniesieniu do stwierdzonych zawartosći azotano´w w mleku karmia˛cych dokonano w oparciu o dane otrzymane z przeprowadzonych ankiet. Pozwoliły one okres´lic´ zwyczaje z˙ywieniowe połoz˙nic oraz uwarunkowania s´rodowiskowe. W omawianej pracy poddano analizie poszczego´lne grupy produkto´w spoz˙ywczych. Pierwsza˛ stanowiły produkty spoz˙ywcze po-chodzenia zwierze˛cego: we˛dliny, mie˛so (z podziałem gatunkowym), mleko i jego przetwory, sery z˙o´łte, i ryby z uwagi na fakt, iz˙ w toku produkcji tych wyrobo´w azotany stosowane sa˛ jako s´rodki konserwuja˛ce. Druga˛ grupe˛ stanowiły produkty ros´linne: warzywa i owoce. Analizowano z´ro´dła pozyskiwanej wody do przygotowywania posiłko´w, w tym kawy oraz herbatek owocowo-ziołowych z uwzgle˛dnieniem cze˛stotliwosći ich przyjmowania. Weryfikowano czy miejsce zamieszkiwania, wiek połoz˙nic a takz˙e miesia˛c porodu wpływaja˛ na zawartosć´ azotano´w w mleku kobiet.

Otrzymane wyniki oraz powyz˙sze zalez˙nos´ci przedstawiono w tabelach I i II. T a b e l a I

Zalez˙nos´c´ mie˛dzy poziomem azotano´w w mleku kobiecym a data˛ porodu T a b l e I

Relationship between nitrate concentration in human milk and date of delivery MIESIA˛C Liczba pro´b Przedział wart. S´rednia arytm. PORY ROKU

Grudzien´ 6 2,31 – 5,12 3,71±1,04 Grudzien´ – Marzec n = 27 1,27÷10,58 3,94±2,26 Styczen´ 9 1,27 – 10,58 4,28±2,67 Luty 6 1,62 – 9,77 4,52±3,04 Marzec 6 1,72 – 5,78 3,09±1,80 Kwiecien´ 8 0,86 – 18,55 6,30±5,77 Kwiecien´ – Sierpien´ n = 50 0,12÷18,55 4,33±3,05 Maj 4 1,22 – 5,16 3,31±1,87 Czerwiec 15 0,97 – 6,66 3,52±1,75 Lipiec 8 1,10 – 6,22 4,17±1,62 Sierpien´ 15 0,12 – 9,89 4,31±2,79

Wrzesien´ 10 0,61 – 4,03 2,79±1,12 Wrzesien´ – Listopad

n = 28 0,61÷10,38

3,58±1,98

Paz´dziernik 9 1,15 – 10,38 3,84±2,83

Listopad 9 2,59 – 7,65 4,19±1,57

Na podstawie powyz˙szych danych zawartos´ci azotano´w w mleku kobiecym i analizy przeprowadzo-nych ankiet moz˙na stwierdzic´, z˙e:

1. U kobiet rodza˛cych w miesia˛cach: grudzien´ – marzec (27 połoz˙nic) zawartos´c´ azotano´w wynosiła s´rednio 3,94 mg NO3–/l, kwiecien´ – sierpien´ (50 porodo´w) – 4,33 mg NO3–/l i wrzesien´ – listopad (28

kobiet) – 3,58 mg NO3–/l. Najwyz˙sza˛ s´rednia˛ zawartos´c´ stwierdzono w mleku kobiet rodza˛cych

w kwietniu (8 oso´b) – tj. 6,30 mg NO3–/l.

2. Codzienne spoz˙ywanie we˛dlin deklarowały 63 kobiety, a s´rednia zawartos´c´ azotano´w(V) w ich pokarmie wynosiła 3,87 mg NO3–/l; 3 razy w tygodniu – 27 kobiet – s´rednia: 4,22 mg NO3–/l; 2 razy

w tygodniu – 7 oso´b przy s´redniej zawartos´ci 4,61 mg NO3–/l, pozostałe 3 kobiety – rzadko (s´r. 2,58 mg

NO3–/l).

3. Mie˛so najcze˛s´ciej spoz˙ywane było 3 ba˛dz´ 2 razy w tygodniu. Gatunkami preferowanymi były dro´b i mie˛so wieprzowe; spoz˙ywała je populacja 27 – 17 czy 20 – 20 kobiet przy s´redniej zawartos´ci kolejno: 4,09 mg NO3–/l, 4,22 mg NO3–/l i 3,57 oraz 3,22 mg NO3–/l. mleka. Natomiast codzienna˛ podaz˙ mie˛sa

bez ro´z˙nicowania gatunkowego deklarowało 13 kobiet przy zawartos´ci azotano´w na poziomie 5,72 mg NO3–/l.

4. Regularne spoz˙ycie mleka i przetworo´w deklarowało 67 kobiet przy s´redniej zaw. 4,06 mg NO3–/l,

sporadyczne – 35 kobiet przy s´redniej 3,67 mg NO3–/l mleka połoz˙nic.

5. 19 kobiet deklarowało codzienne spoz˙ywanie sero´w – s´rednia zawartos´c´ to 4,66 mg NO3–/l,

w pozostałych grupach wyniki kształtowały sie˛ w zakresie 3,96 – 3,64 – 3,66 mg NO3–/l.

6. 79 kobiet spoz˙ywało ryby rzadziej niz˙ 1 raz w tygodniu, pozostałe tj. 18 kobiet – 2 ba˛dz´ 3 razy w tygodniu przy s´redniej zawartos´ci azotano´w(V) w mleku tej grupy 3,13 i 2,90 mg NO3–/l.

(4)

T a b e l a II

Zmiany zawartos´ci azotano´w(V) w zalez˙nos´ci od analizowanych parametro´w ankiety T a b l e II

Changes in nitrate concentration according to analyzed data from the questionnaire CZE˛STOTLIWOS´C´SPOZ˙YWANIA WE˛DLIN

codziennie 3×w tygodniu 2×w tygodniu rzadko

Poziom azotano´ w w mleku [mg NO3–/l]

Ilos´c´ pro´bek n=63 n=29 n=7 n=3

X min – X max 0,12÷10,58 0,86÷18,55 1,92÷9,77 1,94÷3,84

X ±SD 3,78±2,23 4,22±3,06 4,61±2,95 2,58±1,08

Rodzaj mie˛sa

CZE˛STOTLIWOS´C´SPOZ˙YWANIA MIE˛SA

Mie˛so (bez ro´z˙nicowania gatunkowego) n = 13 1,26÷18,55 5,72±4,48 n = 7 1,97÷7,01 3,36±1,78 n = 6 1,15÷6,37 3,67±1,77 n = 3 1,97÷5,09 3,45±2,13 Wieprzowina n = 6 2,73÷4,87 3,70±0,75 n = 17 1,27÷9,89 4,22±2,09 n = 20 0,12÷7,65 3,22±1,81 n = 20 0,61÷10,24 3,65±2,38 Wołowina n = 1 9,77 9,77 n = 4 0,12÷2,95 1,75±1,19 n = 10 0,86÷5,11 2,81±1,53 n = 43 0,61÷10,24 4,06±2,15 Ciele˛cina n = 1 9,77 9,77 n = 2 1,92÷2,02 1,97±0,07 n = 4 0,97÷5,95 3,94±2,11 n = 39 0,12÷10,24 3,79±2,29 Dro´b n = 9 1,10÷9,77 3,56±2,60 n = 27 0,97÷10,24 4,09±2,21 n = 20 0,97÷10,24 3,57±1,82 n = 9 1,22÷6,22 3,50±2,14

CZE˛STOTLIWOS´C´ SPOZ˙YWANIA MLEKA i PRZETWORO´W MLECZNYCH

regularne sporadyczne

Ilos´c´ pro´bek n = 67 n = 35

X min – X max 0,12÷18,55 0,86÷9,89

X ±SD 4,06±2,65 3,67±2,25

CZE˛STOTLIWOS´C´ SPOZ˙YWANIA SERO´W

Ilos´c´ pro´bek n = 19 n = 29 n = 34 n = 19

X min – X max 1,10÷10,24 1,27÷7,01 0,12÷18,55 0,86÷10,58

X ±SD 4,66±2,79 3,96±1,52 3,64±3,07 3,66±2,44

CZE˛STOTLIWOS´C´ SPOZ˙YWANIA RYB

3×w tygodniu 2×w tygodniu 1×w tygodniu rzadko

X min – X max 1,72÷4,04 1,27÷5,95 1,89÷10,24 0,12÷18,55

(5)

T a b e l a II (cd.) T a b l e II (cont.)

CZE˛STOTLIWOS´C´ SPOZ˙YWANIA WARZYW

X min – X max 0,12÷18,55 0,61÷7,65 1,26÷5,75 0,86÷4,23

X ±SD 4,03±2,67 3,72±2,18 3,82±1,84 3,03±1,51

CZE˛STOTLIWOS´C´ SPOZ˙YWANIA OWOCO´W codziennie 3×w tygodniu 2×w tygodniu rzadko

X min – X max 0,12÷18,55 0,61÷5,90 1,10÷4,60 0,86÷10,58

X ±SD 4,18±2,70 3,05±1,38 3,08±1,50 4,10±3,82

Z˙YWNOS´C´Z WŁASNEGO OGRO´DKA

tak nie

Ilos´c´ pro´bek n = 44 n = 58

X min-X max 0,12÷9,89 0,86÷18,55

X ±SD 3,64±1,99 4,14±2,85

CZE˛STOTLIWOS´C´SPOZ˙YWANIA KAWY

X min – X max 0,12÷18,55 3,02÷6,22 0,97÷5,95 0,61÷10,58

X ±SD 4,36±3,65 4,53±1,61 3,15±1,90 3,86±2,02

CZE˛STOTLIWOS´C´SPOZ˙YWANIA HERBATEK OWOCOWYCH I ZIOŁOWYCH codziennie 3×w tygodniu 2×w tygodniu rzadko

X min – X max 0,97÷18,55 0,12÷7,01 1,89÷10,58 0,86÷9,89

X ±SD 4,52±4,17 3,66±2,03 4,49±2,56 3,66±1,77

RODZAJ SPOZ˙YWANEJ WODY

wodocia˛gowa studzienna mineralna oligocen´ska

X min – X max 0,12÷18,55 0,86÷4,99 1,72÷10,58 1,92÷5,51

(6)

T a b e l a II (cd.) T a b l e II (cont.)

WIEK POŁOZ˙NIC

20 – 25 lat 26 – 30 lat 31 – 35 lat 36 – 42 lata

X min – X max 0,12÷9,89 0,86÷9,77 1,27÷10,58 2,38÷18,55

X ±SD 3,42±2,16 3,63±2,01 4,24±2,24 5,77±5,29

MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Miasto / Warszawa Wies´

Ilos´c´ pro´bek n = 89/22 n = 11

X min-X max 0,12÷18,55 / 1,22÷10,58 1,74÷7,01

X ±SD 3,94±2,52 / 3,93±2,65 3,13±1,76

7. Codzienne spoz˙ywanie warzyw deklarowało 79 kobiet przy s´redniej zawartos´ci azotano´w w mleku 4,03 mg NO3–/l; 3 razy w tygodniu – 13 oso´b przy s´redniej 3,73 mg NO3–/l, 2 razy w tygodniu – 4 osoby

– s´rednio 3,82 mg NO3–/l.

8. Owoce codzienne spoz˙ywały 72 osoby, 3 razy w tygodniu – 18 oso´b przy s´rednich zawartos´ciach kolejno 4,18 i 3,05 mg NO3–/l mleka kobiecego.

9. Z

˙

ywnos´c´ z własnego ogro´dka spoz˙ywały 44 kobiety przy s´redniej zawartos´ci 3,64 mg NO3–/l,

pozostałe 58 kobiet korzystały z produkto´w handlowych (s´rednia – 4,14 mg NO3–/l).

10. Kawa była napojem uznawanym na co dzien´ przez 28 kobiet (s´rednia zawartos´c´ to 4,36 mg NO3–/l

mleka), przy czym ponad połowa kobiet (56) ograniczała jej spoz˙ywanie (s´rednia – 3,86 mg NO3–/l

mleka).

11. Herbatki owocowo-ziołowe były uznawane codziennie tylko przez 20 kobiet przy s´redniej zawartos´ci azotano´w na poziomie 4,52 mg NO3–/l; 55 kobiet sporadycznie korzystało z tej formuły

(s´rednia – 3,66 mg NO3–/l).

12. Woda słuz˙a˛ca do przygotowywania posiłko´w i napojo´w w 76 przypadkach pochodziła z wodo-cia˛go´w miejskich (s´rednia – 4,06 mg NO3–/l mleka), przy niewielkim udziale (12 pro´bek) wody

studziennej (s´rednia – 3,02 mg NO3–/l) oraz mineralnej – 7 pro´b – przy s´redniej 4,56 mg NO3–/l

mleka.

13. Ankietowane kobiety rodziły w wieku 20 – 42 lat i w wie˛kszos´ci były to pierwsze porody. 21 kobiet to matki w wieku 20 – 25 lat i zawartos´c´ azotano´w w ich mleku wynosiła s´rednio 3,42 mg NO3–/l. Najliczniej reprezentowana była grupa wiekowa w przedziale 26 – 30 lat – 44 kobiety (s´rednia

– 3,63 mg NO3–/l). U kobiet starszych 31 – 35 lat (28 pro´b) s´rednia wynosiła 4,24 mg NO3–/l oraz

w przedziale 36 – 42 lata (8 pro´b) – s´rednia na poziomie 5,77 mg NO3–/l mleka.

14. Wie˛kszos´c´ rodza˛cych kobiet to mieszkanki miast (89 oso´b), tylko 11 pochodziło ze wsi. Zawartos´c´ azotano´w w ich mleku wynosiła kolejno 3,94 i 3,13 mg NO3–/l.

WNIOSKI

1. S

´

rednia zawartos´c´ wykrywanych w mleku kobiecym azotano´w(V) i

azota-no´w(III) była niewielka, bezpieczna dla karmionych nim niemowla˛t.

2. Dieta wywierała stosunkowo niewielki wpływ na poziom azotano´w(V)

wykrywanych w pokarmie kobiecym. Przeprowadzona analiza statystyczna nie

wykazała istotnie statystycznych zalez˙nos´ci mie˛dzy zawartos´cia˛ tych zwia˛zko´w

a cze˛stotliwos´cia˛ spoz˙ywania poszczego´lnych produkto´w.

(7)

3. Zawartos´c´ azotano´w(V) w mleku kobiecym wzrasta wraz z wiekiem matek

karmia˛cych. Nalez˙y przypuszczac´, z˙e zwia˛zane jest to z ilos´cia˛ przyjmowanych

pokarmo´w i cze˛stotliwos´cia˛ spoz˙ywanych posiłko´w.

4. Poziom azotano´w(V) w mleku zmienia sie˛ w zalez˙nos´ci od daty porodu, co

wynika ze zmieniaja˛cego sie˛ w cia˛gu roku sposobu odz˙ywania sie˛ kobiet. W okresie

wiosenno-letnim zwie˛ksza sie˛ spoz˙ycie nowalijek obfituja˛cych w duz˙e ilos´ci

azotano´w.

5. Dieta ankietowanych kobiet jest zro´z˙nicowana, racjonalna i co waz˙ne bogata

w warzywa i owoce, a to gwarantuje prawidłowy rozwo´j fizyczny i psychiczny

noworodka.

G. P o k o r s k a-L i s, A. T o k a r z, J. Z

˙

y t y n´ s k a-D a n i l u k1_{, A. B o g u c k a,}

M. D a n i l u k, E. K o p r o w s k a

NITRATES IN HUMAN MILK FROM LACTATING WOMEN: ASSOCIATION WITH DIETARY HABITS AND OTHER FACTORS

S u m m a r y

Breast milk is the only food which, apart from essential nutrients, contains a wide range of compounds contributing to undisturbed, normal infant development. The World Health Organization recommends exclusive breastfeeding in infants until the age of six months.

Breast milk may contain unwanted chemical substances, i.e. heavy metals, dioxins, pesticides, polychlorinated biphenyls and nitrates. Nitrates may be ingested mainly in vegetable products or as preservatives. The aim of the present study was to determine the nitrate content in breast milk, and to assess the relationship between their content and dietary habits of breastfeeding women.

In the study, we used Griess-Ilosvay’s spectrophotometry modified by Laskowski et al.

The mean nitrate(V) content in 105 breast milk samples obtained from women during postpartum was 4.04 mg NO3–/l (0.12-18.55 mg NO3–/l). Nitrates(III) were present in trace amounts. The nitrate(V)

content ingested by breastfed infants in a 24-h fluid volume ranged from 0.09 to 7.08 mg/kg of body weight.

Diet questionnaires used in the study showed dietary diversity, however, none of the product groups investigated exerted any significant effect upon the nitrate concentration in breast milk samples. The study has shown that the nitrate concentration in breast milk is low, and poses no risk to infant health.

PIS

´

MIENNICTWO

1. Go´rnicki B., De˛biec B., Błaszczyn´ski J.: Pediatria. PZWL. Warszawa 1995, tom 1, 180-190. – 2. Hale T.W.: Farmakoterapia a karmienie piersia˛. Pediatria po dyplomie, 2005, 9, 1, 65-74. – 3. Rajtar-Leontiew Z.: Podstawy neonatologii, Warszawa, 2000, Karmienie piersia˛. 66-70. – 4. Mojska H., Szponar L.: Mleko modyfikowane dla niemowla˛t – skład i wartos´c´ odz˙ywcza w s´wietle zalecen´ Kodeksu Z

˙

ywnos´ciowego FAO/ WHO i przepiso´w Unii Europejskiej, Prawo Z

˙

ywnos´ciowe. Z

˙

ywnos´c´, Z

˙

ywienie a Zdrowie. 1997, 3, 222-229. – 5. Ksia˛z˙yk J.: Z

˙

ywienie niemowla˛t z alergia˛ pokarmowa˛. Nowa klinika. Alergologia, 2000, 8, 3, 436-438. – 6. Goulet O.: Pediatric Enteral Feeding. International Seminars Gastroenterogie and Nutrition, 1998, 7, 1, 1-7. – 7. Traczyk.I., Szponar L.: Nitrates and nitrites in saliva, hemoglobin and methemoglobin in blood of wegetarians and people traditional diet, Pol. I. Food Nutr. Sci. 2000, 9/50, 4, 73-77. – 8. Mis´kiewicz W., Ole˛dzka R., Kwiecin´ska K.: Azotany i azotyny w pokarmie kobiet. Farm. Pol., 1988, 44, 5, 273-273. – 9. Krzys´ko K.: Przenikanie zwia˛zko´w egzogennych do mleka karmia˛cych matek, Far. Pol., 1991, 47, 5-6, 305-313. – 10. Laskowski K., Bierska J., Rozbiewska M.: Oznaczanie zawartos´ci azotyno´w, azotano´w i N-nitrozoamin w mleku i produktach mleczarskich. Praca do uz˙ytku wewne˛trznego Instytutu Przemysłu Mleczarskiego w Warszawie. Warszawa 1979.

11. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakos´ci, PN-92/A-75112. Owoce, warzywa i ich przetwory. Oznaczanie zawartos´ci azotyno´w i azotano´w. – 12. Drejewicz H.: Oznaczanie azotyno´w i azotano´w

(8)

w mleku kobiecym. Praca magisterska. Zakład Bromatologii Instytutu Biofarmacji AM w Warszawie. Warszawa 1982. – 13. Kwiecin´ska K.: Azotany i azotyny w pokarmie kobiecym. Praca magisterska. Zakład Bromatologii Instytutu Biofarmacji AM w Warszawie. Warszawa 1984. – 14. Paszkowski T., Sikorski R., Kozak A., Kowalski B., Jakubik J.: Skaz˙enie mleka kobiecego azotanami i azotynami. Polski Tygodnik Lekarski. 1989, 44, 46-48, 961-963. – 15. WHO FOOD ADDITIVES SERIES: 35. Toxicological evaluation of certain ford additives and contaminants. IPCS International Programme on Chemical Safety World Health Organization. Geneva, 1996.