MIECZYS£AW ADAMOWICZ1
EKONOMICZNE SKUTKI KONCENTRACJI
LUDNOŒCI I DZIA£ALNOŒCI GOSPODARCZEJ
W RÓ¯NYCH SKALACH GEOGRAFICZNYCH
Abstrakt. Artyku³ opisuje problematykê i wyzwania rozwojowe wynikaj¹ce z zagêszczenia ludnoœci i dzia³alnoœci gospodarczej w ró¿nych skalach przestrzennych: miêdzynarodowej, krajowej, lokalnej i regionalnej. Zjawiska urbanizacji i koncentracji ludnoœci oraz dzia³alno-œci ekonomicznej w oœrodkach rozwoju, a zw³aszcza w du¿ych miastach przebiegaj¹ dyna-micznie do momentu osi¹gniêcia dochodu na poziomie oko³o 3500 USD na g³owê, po czym s³abn¹ i rozlewaj¹ siê na otaczaj¹ce obszary. Koncentracja demograficzna wyprzedza kon-centracjê ekonomiczn¹, a procesy wyrównywania zachodz¹ w ró¿nym tempie i w ró¿nej ska-li. Konwergencja wskaŸników konsumpcji zachodzi szybciej ni¿ innych wskaŸników rozwo-ju ekonomicznego, a konwergencja stopy ¿yciowej, podobnie jak zjawiska koncentracji dzia-³alnoœci ekonomicznej, zachodzi najszybciej w skali lokalnej. W miarê wzrostu gospodarcze-go lokalizacja staje siê mniej istotna dla gospodarcze-gospodarstw domowych, a coraz wa¿niejsza dla firm. Dobrym instrumentem pomiaru zagêszczenia demograficznego i ekonomicznego jest wskaŸnik aglomeracji.
S³owa kluczowe: geografia ekonomiczna, rozwój terytorialny, koncentracja ekonomiczna, zagêszczenie demograficzne, urbanizacja, regionalna integracja
WPROWADZENIE
Teoria ekonomii zarówno w ujêciu mikro-, jak i makroekonomii nie wykazy-wa³a wiêkszego zainteresowania przestrzeni¹ w sensie geograficznym czy nawet ekonomiczno-spo³ecznym. Wprawdzie w ramach ekonomii opracowano teoriê renty gruntowej i teoriê handlu miêdzynarodowego, a tak¿e teoriê „rozwoju kra-jów opóŸnionych w rozwoju”, lecz badaniami problematyki ekonomicznej w przestrzeni geograficznej i przestrzeni spo³eczno-ekonomicznej zajê³y siê:
WIEΠI ROLNICTWO, NR 4 (153) 2011
1Autor jest pracownikiem naukowym Pañstwowej Szko³y Wy¿szej im. Papie¿a Jana Paw³a II
geografia ekonomiczna, studia regionalne i gospodarka przestrzenna. Te dziedzi-ny wiedzy rozpatruj¹ zjawiska ekonomiczne w konkretdziedzi-nych wymiarach geogra-ficznych i przestrzennych.
Brak zainteresowania ekonomii wymiarem geograficzno-przestrzennym w przesz³oœci by³ uzasadniony. Celem badañ ekonomicznych by³o bowiem wy-jaœnienie istoty i przebiegu zjawisk, które mia³y na ogó³ taki sam charakter w ka¿dym miejscu na ziemi. Cele podmiotów gospodaruj¹cych, funkcjonowanie rynków, problemy makroekonomiczne pañstw by³y podobne na ka¿dym konty-nencie. Ale rozwój miêdzynarodowej wymiany handlowej i integracji regional-nej ró¿nych pañstw, a tak¿e rosn¹ce przep³ywy dóbr, kapita³ów, ludzi i informa-cji oraz ró¿nych form inwestyinforma-cji, które ogólnie mo¿na uj¹æ procesami globaliza-cji, wskazuj¹ wyraŸnie na istotne znaczenie ekonomiczne rozmieszczenia ludno-œci i lokalizacji dzia³alnoludno-œci gospodarczej w strefie ekumeny ziemskiej. Od daw-na wiadomo, ¿e lokalizacja dzia³alnoœci w pewnych miejscach daw-na powierzchni ziemi daje wiêksze korzyœci ni¿ w innych. Uprzednio odnosi³o siê to do mniej-szej skali – lokalnej czy regionalnej danego kraju. Dziœ korzyœci wynikaj¹ce z przebywania w pewnych miejscach zamieszkania czy prowadzenia tam dzia-³alnoœci gospodarczej trzeba postrzegaæ w szerszej skali – globalnej.
Wydany w 2009 roku Raport Banku Œwiatowego (World Development... 2009) zaj¹³ siê problematyk¹ geograficznego spojrzenia na gospodarkê i spo³e-czeñstwo w ró¿nej skali przestrzennej – lokalnej, narodowej i miêdzynarodowej. W tych trzech wymiarach dotycz¹cych jednostek przestrzennych wewn¹trz da-nego kraju – pañstw po³o¿onych w ró¿nych regionach œwiata i w poszczegól-nych, najwa¿niejszych regionach œwiata, przeanalizowano trzy najwa¿niejsze zjawiska kszta³tuj¹ce sytuacjê ekonomiczn¹ w przestrzeni geograficznej, a mia-nowicie: zagêszczenia, ograniczania dystansu i os³abiania podzia³ów (tabela 1).
TABELA 1. Uk³ad zjawisk, skutków i polityk w kontekœcie geografii ekonomicznej TABLE 1. Economic phenomena, results and politics in the context of economic geography Wyszczególnienie Aspekty geograficzne i ekonomiczne
Zjawiska zagêszczenie ograniczanie dystansu os³abianie podzia³ów Skutki aglomeracja migracje specjalizacja Polityka urbanizacja rozwój terytorialny integracja regionalna ród³o: Na podstawie World Development Report [2009].
Zagêszczenie ujawnia siê g³ównie w postaci wzrostu wielkich miast i aglo-meracji miejskich. Intensywnoœæ procesów gospodarczych i osi¹gane wyniki ekonomiczne s¹ zró¿nicowane pod wzglêdem geograficznym i przestrzennym. Globalizacja zjawisk gospodarczych, spo³ecznych, politycznych i kulturowych uwydatnia proces postêpuj¹cej koncentracji w du¿ych skupiskach ludnoœci. Zagêszczanie ludnoœci w pewnych obszarach globu ziemskiego oraz w pew-nych miastach i regionach poszczególpew-nych krajów to jedna z podstawowych cech geograficznych rozwoju gospodarczego wspó³czesnego œwiata.
Ograniczanie dystansu w postaci wiêkszej przepuszczalnoœci granic pañstwo-wych, zwiêkszania migracji i rozwoju terytorialnego jest zjawiskiem o
charak-terze geograficznym w skali œwiatowej. Zaznacza siê ono zw³aszcza w najbar-dziej rozwiniêtych regionach œwiata, gdzie widoczna jest rosn¹ca zdolnoœæ ludzi do pokonywania przestrzeni, czyli wiêksza mobilnoœæ uczestników ¿ycia gospo-darczego, jak te¿ przep³ywów pozosta³ych grup ludnoœci powodowanych wzglê-dami spo³ecznymi, kulturowymi czy politycznymi. Wiêksza mobilnoœæ skraca dystans, jaki musz¹ pokonywaæ pracownicy w uk³adach lokalnych i regional-nych, zarówno w sensie czasowym, jak i ekonomicznym, w dotarciu do miejsca zagêszczania dzia³alnoœci gospodarczej, a tak¿e w systematycznym pokonywa-niu przestrzeni w zwi¹zku z dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹.
Os³abienie podzia³ów miêdzy krajami w postaci pog³êbienia specjalizacji i integracji regionalnej jest tak¿e wa¿n¹ cech¹ wspó³czesnego œwiata, co zw³aszcza odnosi siê do Europy. Os³abienie podzia³ów miêdzy krajami, które u³atwiaj¹ przekraczanie granic pañstwowych przez ludzi i przep³yw towarów, kapita³u, us³ug, informacji, idei i wzorców kulturowych, nast¹pi³o zw³aszcza w obszarze krajów cz³onkowskich Unii Europejskiej. Procesy integracyjne za-chodz¹ce równie¿ w innych czêœciach œwiata wzmagaj¹ handel miêdzynarodo-wy i przep³yw ró¿nych form inwestycji.
Omówienie wspó³zale¿noœci zachodz¹cych miêdzy tymi wszystkimi czynni-kami przerasta ramy tego artyku³u. Uwaga zostanie skupiona na zjawisku za-gêszczania i koncentracji ludnoœci i dzia³alnoœci gospodarczej oraz powi¹zanych z nimi zjawiskach rozwoju aglomeracji i urbanizacji. Artyku³ zosta³ zainspiro-wany ideami zawartymi w Raporcie Banku Œwiatowego, z niego te¿ zaczerpniê-to dane ilustruj¹ce omawiane zjawiska.
ZAGÊSZCZENIE DEMOGRAFICZNE I EKONOMICZNE
W miarê rozwoju œwiata coraz wiêksz¹ uwagê zwraca siê na aspekty geogra-ficzne i przestrzenne tego rozwoju. Wynika to z faktu, ¿e efekty rozwoju podle-gaj¹ koncentracji przestrzennej i skupiaj¹ siê w okreœlonych miejscach, do któ-rych nale¿¹ miasta, pobrze¿a mórz, specyficzne strefy czy niektóre kraje oraz re-giony œwiata. Rozwój miast, migracje i handel miêdzynarodowy ujawni³y siê na przestrzeni ubieg³ego wieku w koncentracji zasobów ekonomicznych, dzia³alno-œci gospodarczej i wytworzonego produktu w kilku oœrodkach œwiatowych, do których mo¿na zaliczyæ Stany Zjednoczone i Kanadê w Ameryce Pó³nocnej, kraje Europy Zachodniej i Japoniê. Wspó³czeœnie procesy te rozprzestrzeniaj¹ siê na nowe regiony i kraje. Szczególnie szybki wzrost miast wystêpuje w kra-jach Azji, przy czym Chiny, a ostatnio tak¿e Indie wykazywa³y ogólnie wysok¹ dynamikê wzrostu gospodarczego. Du¿¹ aktywnoœci¹ przep³ywu towarów i us³ug oraz próbami budowania integracji regionalnej, poza Europ¹ Zachodni¹ i Œrodkowo-Wschodni¹, charakteryzuj¹ siê kraje Azji Po³udniowo-Wschodniej. Powiêkszanie miast i zagêszczanie aglomeracji ma miejsce tak¿e na innych kon-tynentach.
W czêœci krajów koncentracja przestrzenna dzia³alnoœci gospodarczej wzmacnia dysproporcje wewnêtrzne rozwoju, tylko niektórym krajom poprzez umiejêtn¹ politykê regionaln¹ i przestrzenn¹ udaje siê przezwyciê¿yæ
nierówno-mierne roz³o¿enie w przestrzeni efektów wzrostu gospodarczego, osi¹gaj¹c po-prawê warunków ¿ycia na terytorium ca³ego kraju. Tym, co u³atwia rozprze-strzenianie siê korzystnych efektów wzrostu i rozwoju w uk³adzie miêdzynaro-dowym, jest zjawisko regionalnej integracji ekonomicznej. G³ównym efektem integracji regionalnej jest (lub powinno byæ) zjawisko konwergencji, wyra¿aj¹-ce siê ograniczeniem ró¿nic rozwojowych, a co najmniej zapobieganiem po-wiêkszaniu siê istniej¹cych dysproporcji.
Poziom dobrobytu jest niezwykle silnie zwi¹zany z konkretnym miejscem na ziemi. Ludzie, którzy urodzili siê w Stanach Zjednoczonych, osi¹gaj¹ dochód stokrotnie wy¿szy i ¿yj¹ o trzydzieœci lat d³u¿ej ni¿ mieszkañcy Zambii [World Development...2009, s. 1). Jeœli nic siê nie zmieni, to dziecko urodzone na wsi oddalonej od stolicy Zambii Lusaki bêdzie ¿y³o krócej ni¿ po³owê przeciêtnej d³ugoœci ¿ycia dziecka narodzonego w Nowym Jorku, a w ci¹gu tego krótkiego ¿ycia bêdzie zarabiaæ zaledwie jednego centa (0,01 USD) na ka¿de 2 dolary za-robione przez Nowojorczyka. Gdy Nowojorczyk w ci¹gu swego ¿ycia uzyska dochody w wysokoœci oko³o 4,5 mln dolarów, to wieœniak zambijski w ci¹gu ¿y-cia osi¹gnie dochód nieprzekraczaj¹cy 10 000 dolarów.
Takie przyk³ady mo¿na mno¿yæ. Wszystkie mog¹ potwierdziæ tezê, ¿e po-ziom dochodu na g³owê jest we wspó³czesnym œwiecie silnie powi¹zany z miej-scem, gdzie wypracowuje siê ten dochód. Oznacza to, ¿e mo¿liwoœci wytwarza-nia dochodu s¹ silnie zró¿nicowane przestrzennie. Odnosi siê to do ka¿dej skali – lokalnej, regionalnej, krajowej i globalnej. Charakterystyczn¹ cech¹ jest to, ¿e miasta pod tym wzglêdem szybko „uciekaj¹” do przodu w stosunku do obsza-rów wiejskich. Rozwój nie przebiega obsza-równomiernie w uk³adach terytorialnych, co sprawia, ¿e jeœli nawet osi¹ga siê pozytywne wskaŸniki wzrostu na wiêkszym obszarze, to ci¹gle w pewnych miejscach utrzymuj¹ siê obszary niedorozwoju.
Badania przeprowadzone w wielu œrednio rozwiniêtych krajach œwiata (Bra-zylia, Bu³garia, Ghana, Indonezja, Maroko, Sri Lanca) wskazuj¹, ¿e ró¿nice w przeciêtnym poziomie konsumpcji gospodarstw domowych regionów s³abiej i silniej rozwiniêtych wynosz¹ a¿ 75%, podczas gdy w krajach wysoko rozwi-niêtych (USA, Japonia, Kanada) kszta³tuj¹ siê na poziomie 25%. W miarê prze-chodzenia na wy¿szy poziom rozwoju znaczenie lokalizacji dla prowadzenia produkcji siê wzmacnia. Takie kraje, jak: Ghana, Polska i Nowa Zelandia, o podobnej powierzchni 250–300 tys. km2, maj¹ dochód na g³owê
odpowied-nio: 600, 9000 i 27 000 dolarów. Najbardziej zagêszczone 5% powierzchni tych krajów dostarczaj¹: w Ghanie 27% PKB, w Polsce 31% PKB i w Nowej Zelandii 39% PKB.
Znaczenie zagêszczenia dla ró¿nych podmiotów gospodarczych jest tak¿e ró¿ne, wiêksze jest dla firm i przedsiêbiorstw, mniejsze zaœ dla gospodarstw do-mowych. Rozwój ekonomiczny stwarza warunki dla wzrostu ekonomicznych korzyœci z wiêkszej koncentracji procesów produkcji, a tak¿e korzyœci spo³ecz-nych, które wynikaj¹ z konwergencji konsumpcji. Rozwój ekonomiczny wzmac-niany jest przez efekty ruchu oraz przep³ywu towarów i czynników produkcji. Z koncentracj¹ wi¹¿¹ siê jednak nie zawsze korzystne aspekty s¹siedztwa. Dy-namicznie rozwijaj¹ce siê miasta otoczone s¹ czêsto dzielnicami ubóstwa.
Po-dobne zjawisko pojawia siê tak¿e na granicach miêdzy krajami wysoko i s³abiej rozwiniêtymi. Mo¿na to obserwowaæ tak¿e w obrêbie uk³adów miêdzynarodo-wych przechodz¹cych proces integracji regionalnej.
Korzyœci z rozwoju ekonomicznego s¹ powi¹zane z odleg³oœci¹ od rdzenia czy oœrodka rozwoju oraz ³atwoœci¹ przep³ywów. Obszary po³o¿one w s¹siedz-twie dynamicznie rozwijaj¹cych siê oœrodków odnosz¹ najwiêksze korzyœci. Dynamiczny rozwój skutkuje zagêszczeniem i wzrostem aktywnoœci, która roz-lewa siê na otaczaj¹ce obszary dobrze powi¹zane z oœrodkami wzrostu. Nieko-rzystne efekty ubóstwa, niestabilnoœæ i sprzecznoœci gospodarcze, spo³eczne i przestrzenne rozlewaj¹ siê równie¿. Dla miejsc rozwiniêtych zagêszczenie i bliskoœæ s¹siedztwa jest b³ogos³awieñstwem, dla miejsc ubogich mo¿e byæ przekleñstwem.
Trzy geograficzne atrybuty rozwoju: przestrzenne nierównoœci, wzajemne za-le¿noœci przyczynowo-skutkowe i efekty s¹siedztwa nie zawsze by³y doceniane. Aktualnie ich znaczenie staje siê coraz bardziej widoczne w kontekœcie polityki rozwojowej, która prowadzona mo¿e byæ w ró¿nych skalach geograficznych: lokalnej (regionalnej), narodowej i miêdzynarodowej.
Problemy, które wystêpuj¹ w ró¿nych skalach geograficznych, stwarzaj¹ ró¿-ne wyzwania rozwojowe. W skali lokalró¿-nej (regionalró¿-nej) koncentracja dzia³alno-œci ekonomicznej w miarê rozwoju gospodarczego ujawnia siê g³ównie w formie urbanizacji, oznaczaj¹cej dynamiczny wzrost liczby ludnoœci miejskiej i zwiêk-szenie jej udzia³u w ogólnej liczbie ludnoœci kraju. Z urbanizacj¹ wi¹¿e siê roz-wój ca³ych aglomeracji. Liczba ludnoœci miejskiej w ogólnej liczbie ludnoœci mieszkaj¹cej w Azji Wschodniej od 2005 do 2025 roku wzroœnie œrednio o 450 mln, w Azji Po³udniowej i Centralnej o 350 mln i w subsaharyjskiej Afry-ce o 250 mln. Wydaje siê, ¿e ten dynamiczny wzrost urbanizacji wymaga zasto-sowania polityki hamuj¹cej ten proces.
W wymiarze krajowym (narodowym) wzrost ekonomiczny równie¿ wykazu-je podobne nierównoœci. Wielkie rynki zaopatrzenia i zbytu w miastach przyci¹-gaj¹ ludnoœæ, co niekiedy oznacza wyludnianie siê obszarów peryferyjnych. W trzech nadbrze¿nych regionach Chin, zajmuj¹cych mniej ni¿ 20% powierzch-ni, wytworzono w 2005 roku ponad po³owê PKB tego kraju. Podobnie po³udnio-wo-œrodkowe stany Brazylii – Minas Gerais, Rio de Janeiro i Sao Paulo, zajmu-j¹ce mniej ni¿ 15% powierzchni, wytwarzaj¹ 52% PKB Brazylii. Aglomeracja Kairu, zajmuj¹ca 0,5% powierzchni kraju, wytwarza tak¿e ponad 50% PKB Egiptu.
W skali miêdzynarodowej rozwija siê globalna koncentracja produkcji w kil-ku regionach œwiata. W tej skali wystêpuj¹ ogromne ró¿nice w koncentracji pro-dukcji i dochodów. W 2000 roku oko³o trzy czwarte œwiatowego PNB wytwo-rzone zosta³o w Ameryce Pó³nocnej, Europie Zachodniej i Azji Po³udniowo--Wschodniej. Ta koncentracja nie jest zjawiskiem zupe³nie nowym. Trzy wieki temu Chiny i Indie skupia³y oko³o dwie trzecie œwiatowego bogactwa. Mia³y jednak wtedy ponad po³owê œwiatowej ludnoœci. Dzisiaj najwiêkszym wyzwa-niem œwiatowym s¹ trzy miliardy ludnoœci, z których po miliardzie przypada na: dzielnice wielkich miast, opóŸnione (peryferyjne) regiony wewn¹trz
poszcze-gólnych pañstw oraz najs³abiej rozwiniête pañstwa œwiata. Te trzy miliardy ubogiej ludnoœci skupionej w zachodz¹cych na siebie obszarach œwiata s¹ mani-festacj¹ wa¿noœci ekonomiczno-geograficznych problemów rozwoju wspó³cze-snego œwiata.
Nabrzmiewaj¹ce aspekty geograficzno-przestrzenne rozwoju wskazuj¹ na po-trzebê wiêkszego równowa¿enia przestrzennego, skuteczniejszej kontroli migra-cji i rozwoju miast oraz wspierania programów niweluj¹cych du¿e ró¿nice rozwojowe miêdzy miastami i obszarami wiejskimi. Rozwój w uk³adach prze-strzennych powinien prowadziæ do stwarzania nowych miejsc pracy w obszarach peryferyjnych oraz zbli¿ania obszarów opóŸnionych w rozwoju do rozwiniêtych rynków krajowych i miêdzynarodowych. Ci¹gle wa¿ne znaczenie ma pobudza-nie rozwoju i podnoszepobudza-nie konkurencyjnoœci w krajach rozwijaj¹cych siê. Pod-stawowe problemy i cele rozwoju gospodarczego w ujêciu geograficznym, takie jak: tonowanie zagêszczenia ludnoœci i koncentracji dzia³alnoœci gospodarczej w miastach, ograniczanie zró¿nicowania (konwergencja) dochodów i poziomu ¿ycia oraz dystansu miêdzy obszarami rozwiniêtymi i opóŸnionymi w skali re-gionalnej poszczególnych krajów, a tak¿e ³agodzenie podzia³ów w skali miêdzy-narodowej, to g³ówne dylematy rozwoju wspó³czesnego œwiata z punktu widze-nia geografii ekonomicznej.
Rozwój ekonomiczny nie jest równomierny ani jednolity zarówno w czasie i w przestrzeni, jak i w ka¿dej skali geograficznej. W miarê rozwoju ekonomicz-nego wzrasta koncentracja ludzi i dzia³alnoœci gospodarczej. Jej tempo jest ró¿-ne w skali lokalró¿-nej, regionalró¿-nej i miêdzynarodowej. Koncentracja najszybciej zachodzi w skali lokalnej. Proces ten ujawnia siê w zjawisku postêpuj¹cej urba-nizacji. Zasadnicza czêœæ zmian przestrzennych zachodzi do czasu, kiedy kraj osi¹ga dochód na poziomie 3500 dolarów na g³owê. Przekszta³cenia spo³eczno--gospodarcze, zachodz¹ce na œwiecie obecnie, wykazuj¹ podobieñstwo do tych, jakie mia³y miejsce wczeœniej w obecnie rozwiniêtych krajach œwiata. Zjawisko koncentracji zaczyna s³abn¹æ przy poziomie dochodu na g³owê miêdzy 3500 a 10 000 USD i nastêpuje wtedy wyrównywanie siê poziomu rozwoju w skali ca³ego kraju. Przy wy¿szym poziomie dochodów daj¹ siê zauwa¿yæ bardziej wy-raŸne ró¿nice stopnia koncentracji w skali miêdzynarodowej. W przep³ywie lud-noœci i dzia³allud-noœci gospodarczej w skali miêdzynarodowej, zw³aszcza w odnie-sieniu do krajów po³o¿onych w s¹siedztwie, zauwa¿a siê, ¿e koncentracja ma charakter wybiórczy (skupia siê na niektórych krajach), a nastêpnie rozszerza siê na inne kraje regionu. To z kolei powoduje bardziej równomierne rozmieszcze-nie ludzi i dzia³alnoœci gospodarczej w uk³adzie miêdzynarodowym. Tendencje zmian w poziomie dobrobytu (standardzie ¿yciowym) ludnoœci w tym uk³adzie najpierw ulegaj¹ zró¿nicowaniu, a póŸniej konwergencji (zmniejszaniu). W mia-rê wzrostu ogólnego poziomu dochodów równie¿ w konsumpcji wiejskich i miejskich gospodarstw domowych ró¿nice zmniejszaj¹ siê szybko do podobne-go poziomu, natomiast wskaŸniki ubóstwa pozostaj¹ rozbie¿ne i utrzymuj¹ siê przez d³u¿szy czas. Ró¿nice te utrzymuj¹ siê d³u¿ej w skali miêdzynarodowej ni¿ w krajowej. Zró¿nicowanie w dostêpie do us³ug spo³ecznych w obrêbie kra-ju równie¿ siê zmniejsza. W uk³adach przestrzennych nie dotyczy to jednak
slumsów, które pozostaj¹ znacznie w tyle mimo wzrostu wskaŸnika urbanizacji i przeciêtnego poziomu dochodów.
W porównaniu z poziomem konsumpcji wolniej w uk³adach przestrzennych wyrównuj¹ siê p³ace i dochody miêdzy przoduj¹cymi i s³abo rozwiniêtymi obsza-rami wewn¹trz kraju. Wyrównywanie wskaŸnika z tego zakresu w uk³adzie miêdzynarodowym trwa jeszcze d³u¿ej. W Azji Wschodniej w latach 1950–1970, kiedy to dynamicznie rozwija³a siê Japonia, zanotowano wzrost zró¿nicowania wskaŸników rozwoju w uk³adzie miêdzynarodowym. W latach póŸniejszych mo¿-na by³o zauwa¿yæ rozprzestrzenianie siê dobrobytu mo¿-na pozosta³e kraje regionu (zjawisko konwergencji). W krajach Azji Zachodniej nie zaobserwowano wzrostu zró¿nicowania dochodów, ale te¿ nie zanotowano w tym regionie wysokiego tem-pa wzrostu.
Konwergencja (wyrównywanie) wskaŸników stopy ¿yciowej, podobnie jak zjawiska koncentracji dzia³alnoœci ekonomicznej, zachodzi najszybciej w skali lokalnej. W skali miêdzynarodowej tak¿e siê to zdarza, ale wtedy gdy wynika na przyk³ad z korzystnego s¹siedztwa.
W miarê wzrostu gospodarczego kraju lokalizacja staje siê mniej istotna dla gospodarstw domowych (rodzin), a coraz wa¿niejsza dla przedsiêbiorstw (firm). Rozwój wydaje siê dawaæ konkretnej lokalizacji zdolnoœæ do wydobycia korzy-œci ekonomicznych ze wzrostu koncentracji produkcji oraz korzykorzy-œci spo³ecznych wynikaj¹cych z konwergencji spo¿ycia. Wzrost ekonomiczny stwarza zatem wa-runki dla dalszego rozwoju, wzmocnienia koniunktury i dobrobytu na zasadzie wzmocnienia obrotów b³êdnego ko³a (rozwój – wzmocnienie – szybszy rozwój).
Wa¿ne znaczenie dla wzrostu gospodarczego ma efekt s¹siedztwa. Zamo¿ne miasta rzadko pozostawiaj¹ swe ubo¿sze peryferie samym sobie. Bogatsze re-giony wp³ywaj¹ pozytywnie na s¹siaduj¹ce s³abiej rozwiniête obszary. Mo¿na obserwowaæ równie¿ wzajemne oddzia³ywanie s¹siednich krajów, zw³aszcza je-œli granice staj¹ siê bardziej przepuszczalne. Ameryka Pó³nocna, Europa Zachodnia czy Azja Wschodnia to obszary, które staj¹ siê miejscem zmasowa-nego ruchu migracyjzmasowa-nego, chocia¿ wewn¹trz tych obszarów tak¿e wystêpuj¹ ró¿nice pod wzglêdem rozwoju i zamo¿noœci.
Wymienione trzy atrybuty rozwoju gospodarczego: geograficzne zró¿nicowa-nie gospodarki, okrê¿na przyczynowoœæ procesów rozwoju i efekty s¹siedztwa, nie zwraca³y dotychczas nale¿ytej uwagi ekonomistów i polityków gospodar-czych. Te trzy atrybuty stwarzaj¹ okreœlone ograniczenia i mo¿liwoœci dla kszta³towania procesów rozwoju. Z kolei te ograniczenia i mo¿liwoœci powi¹-zane s¹ ze skal¹ geograficzn¹, w jakiej s¹ rozpatrywane, a skala obejmuje, jak powiedziano ju¿ wczeœniej, trzy podstawowe wymiary: lokalny (regionalny wewn¹trz kraju), krajowy i miêdzynarodowy (regionalny w skali kontynentów). W skali lokalnej wzrost gospodarczy ujawnia siê w urbanizacji, co wzmacnia ró¿nice w poziomie dobrobytu miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi oraz miêdzy centrami miast i ich peryferiami. Na tym etapie potrzebna jest polityka hamowania migracji i ograniczania dynamiki urbanizacji. Te ró¿nice miêdzy miastem i wsi¹ przenosz¹ siê na uk³ady regionalne w ramach poszczególnych krajów. W skali miêdzynarodowej wzrost gospodarczy powoduje koncentracjê
dzia³alnoœci gospodarczej i produkcji w kilku regionach œwiata. W tej skali nie-pokój budzi problem ubóstwa, analfabetyzmu, wysokiej œmiertelnoœci i krótkie-go przeciêtnekrótkie-go trwania ¿ycia w regionach s³abo rozwiniêtych. Polityka, jaka w tej skali jest prowadzona, to ró¿ne formy pomocy dla krajów i regionów s³a-bo rozwiniêtych oraz u³atwienia w miêdzynarodowym handlu i przep³ywie inwestycji.
Doœwiadczenia rozwojowe, jakie mo¿na przeœledziæ w ci¹gu dwóch ostatnich stuleci, dowodz¹, ¿e rozwój ekonomiczny i jego wyniki w uk³adach przestrzen-nych s¹ zró¿nicowane. Nie mo¿na te¿ oczekiwaæ równomiernego rozwoju gospo-darczego w uk³adach przestrzennych w przysz³oœci, koncentracja produkcji w du-¿ych miastach i bogatych regionach postêpuje nadal. Jednak wiele krajów daje przyk³ady skutecznej polityki wyrównywania standardów ¿yciowych w uk³adach przestrzennych. Koncentracja dzia³alnoœci ekonomicznej oraz produkcji przy jed-noczesnej konwergencji warunków ¿yciowych ludnoœci to dwa podstawowe pro-cesy wystêpuj¹ce w uk³adach przestrzennych wspó³czesnego œwiata. Propro-cesy te mog¹ podlegaæ oddzia³ywaniu, które mo¿e ukierunkowywaæ zmiany, hamowaæ czy ³agodziæ zjawiska niekorzystne, czy te¿ wzmacniaæ si³y rozwojowe. W kszta³-towaniu rozwoju w uk³adach przestrzennych nale¿y uwzglêdniæ wymienione na pocz¹tku trzy wymiary: zagêszczenie, dystans i podzia³.
Istot¹ dzia³añ w pierwszym wymiarze jest oddzia³ywanie na przekszta³cenie przestrzeni g³ównie w skali lokalnej i regionalnej (wewn¹trz krajów). Ró¿nica w zagêszczeniu ludnoœci ujawnia siê w skali lokalnej, w zagêszczeniu miast i obszarów wiejskich. Dystans ma najwiêksze znaczenie w skali krajowej, kiedy to stwarza bariery przemieszczania ludzi i dzia³alnoœci gospodarczej miêdzy re-gionami lepiej i s³abiej rozwiniêtymi. Podzia³ odgrywa g³ówn¹ rolê w skali miê-dzynarodowej, kiedy to utrudnia przep³ywy przez granice (tabela 2).
TABELA 2. Znaczenie zagêszczenia, dystansu i podzia³u w ró¿nych skalach geograficznych: lokalnej, krajo-wej i miêdzynarodokrajo-wej
TABLE 2. Importance of density, distance and division in different geographic scales: local, national and in-ternational
Wyszczegól- Skala
nienie lokalna (obszar) narodowa (kraj) miêdzynarodowa (region) Przyk³ady Guangdong 17 800 km2 Chiny 9,6 mln km2 Azja Wsch. 15,9 mln km2
Rio de Janeiro 44 000 km2 Brazylia 8,5 mln km2 Ameryka P³n. 17,8 km2
Lagos 3600 km2 Nigeria 0,93 mln km2 Afryka Zach. 6,1 mln km2
Najwa¿niejszy Gêstoœæ: Dystans: Podzia³: wymiar wiejskiej i miejskiej miêdzy obszarami miêdzy krajami
sieci osadniczej opóŸnionymi i rozwiniêtymi
Drugi pod wzglê- Dystans: Gêstoœæ: Dystans: dem znaczenia ze wzglêdu ludnoœci i wystêpowanie do g³ównych wymiar na zat³oczenie ubóstwa w regionach rynków œwiatowych
opóŸnionych
Trzeci Podzia³: Podzia³: Gêstoœæ: najwa¿niejszy miêdzy osiedlami miêdzy obszarami du¿ego kraju wymiar normalnymi i slumsami wewn¹trz kraju w s¹siedztwie ród³o: World Development... [209, s. 7].
Rozwój w wymiarze geograficznym nie jest ani wyrównany, ani nie ma cha-rakteru liniowego. Wzrost gospodarczy wystêpuje wczeœniej w pewnych miej-scach ni¿ w innych. Poziom ¿ycia w uk³adach przestrzennych najpierw siê ró¿-nicuje i dopiero z pewnym opóŸnieniem mo¿e podlegaæ konwergencji. Zarów-no proces zró¿nicowania, jak i zjawisko konwergencji najszybciej zauwa¿alne s¹ w skali lokalnej i regionalnej wewn¹trz kraju. Podobnie przebiegaj¹ procesy koncentracji ludzi i produkcji – najszybciej w skali lokalnej, wolniej w skali krajowej, najwolniej w skali miêdzynarodowej.
Istota problemu w ka¿dym wymiarze geograficznym jest podobna, jest to nie-pokrywanie siê miejsca skupienia dzia³alnoœci gospodarczej i produkcji z miej-scem skupienia siê ludnoœci. Miejsca na ziemi przyci¹gaj¹ produkcjê i ludnoœæ z ró¿n¹ si³¹ i ró¿n¹ prêdkoœci¹, co skutkuje wyst¹pieniem dysproporcji w pozio-mie dochodów i jednoczesnym wyst¹pieniem obszarów prosperity i obszarów ubóstwa.
Zauwa¿ono ju¿, ¿e procesy koncentracji ekonomicznej w przestrzeni geogra-ficznej zarówno wspó³czeœnie, jak i w przesz³oœci mia³y czêsto podobny charak-ter, z tym ¿e teraz przebiegaj¹ szybciej i z wiêksz¹ intensywnoœci¹. Wp³yw na te zmiany ma postêp w medycynie, transporcie i komunikacji oraz w polityce. Dzi-siejsze miasta w krajach rozwijaj¹cych siê powiêkszaj¹ siê szybciej ni¿ du¿e miasta w krajach rozwiniêtych gospodarczo w pocz¹tkach ich dynamicznego rozwoju. Liczba ludnoœci miejskiej krajów wysokorozwiniêtych wzrasta³a o 3 mln rocznie w okresie 20 lat – od 1880 do 1900 roku. W ci¹gu tak samo d³u-giego okresu – miêdzy 1985 a 2005 rokiem, w krajach rozwijaj¹cych siê przy-bywa³o 8,3 mln ludzi rocznie. Obecnie najwiêksze miasta œwiata w krajach roz-wijaj¹cych siê s¹ znacznie wiêksze ni¿ wczeœniej du¿e miasta ju¿ rozwiniêtych gospodarczo krajów. Londyn, najwiêksze miasto na pocz¹tku XX wieku, liczy³ 7 mln ludnoœci, dziœ Meksyk czy Bombaj s¹ co najmniej trzykrotnie wiêksze. Przeciêtna wielkoœæ 100 najwiêkszych miast œwiata powiêkszy³a siê prawie dziesiêciokrotnie od 1900 roku i prawie dwie trzecie tych miast znajduje siê w krajach rozwijaj¹cych siê.
Wspó³czesne rynki dziêki rozwojowi transportu i komunikacji oraz pota-nieniu kosztów przetwarzania i przechowywania nabra³y charakteru global-nego. Gdy na pocz¹tku XX wieku obrotowi na rynkach miêdzynarodowych podlega³o oko³o 12% globalnej produkcji, to na pocz¹tku XXI wieku by³o to ju¿ 26% (tabela 3). Wspó³czesne rynki powiêkszaj¹ siê szybko i ró¿nicuj¹, dotyczy to tak¿e krajów rozwijaj¹cych siê. Powi¹zany z rynkiem œwiatowym
TABELA 3. Zmiana wskaŸników przestrzennych w miarê rozwoju gospodarczego œwiata TABLE 3. Changes of spatial indicators during world economic development
Wyszczególnienie 1820 1900 1950 2000 Przeciêtna liczba ludnoœci w najwiêkszych
miastach œwiata [mln] 0,2 0,7 2,0 6,3 Udzia³ globalnego handlu w globalnym PKB [%] 1,0 6,0 12,0 26,0 Liczba granic miêdzy pañstwami 75 104 200 600 ród³o: World Development... [2009, s. 13].
region Szanghaju w Chinach uzyskuje obecnie taki dochód, jaki Wielka Bryta-nia uzyska³a w po³owie lat osiemdziesi¹tych XX wieku. Jednak bardziej peryfe-ryjny region Chin Guizhou osi¹ga teraz dochód, jaki Wielka Brytania osi¹gnê³a jeszcze w latach trzydziestych.
Proces dekolonizacji, jaki mia³ miejsce po II wojnie œwiatowej, a tak¿e wspó³-czesne zmiany polityki doprowadzi³y do utworzenia wielu nowych krajów, co powiêkszy³o liczbê istniej¹cych granic w 2000 roku do oko³o 600. Granice sta-nowi¹ naturaln¹ barierê w przep³ywach i pewien hamulec koncentracji oraz ograniczania rynków narodowych. Tym podzia³om towarzyszy jednak rosn¹ca zdolnoœæ wspó³pracy i integracji, które umo¿liwiaj¹ dostêp do szerszych rynków i u³atwiaj¹ migracje ludnoœci i przep³yw innych czynników produkcji. Oprócz handlu miêdzyga³êziowego rozwija siê coraz bardziej handel wewn¹trzga³êzio-wy, a tak¿e przep³yw bezpoœrednich inwestycji zagranicznych.
Obni¿ka kosztów transportu i komunikacji uczyni³y œwiat wzglêdnie mniej-szym, ale jednoczeœnie wzmocni³y tendencje do koncentracji dzia³alnoœci go-spodarczej w ka¿dej skali geograficznej – lokalnej, narodowej i miêdzynaro-dowej. W skali lokalnej spadek kosztów transportu i komunikacji wzmacnia potencja³ wykorzystania ekonomii skali produkcji i przyczynia siê do rozwoju aglomeracji i wzrostu zagêszczenia miast. W skali krajowej lepsze i tañsze po-³¹czenie regionów peryferyjnych z oœrodkami wzrostu zwiêksza ekonomiczne efekty aglomeracji i przyspiesza rozwój regionów. W skali miêdzynarodowej u³atwienie przep³ywu osób i czynników produkcji oraz dóbr poœrednich (za-opatrzeniowych) dynamizuje przep³yw inwestycji i zwiêksza koncentracjê dzia³alnoœci gospodarczej w kilku czêœciach œwiata.
Dobrobytu nie mo¿na osi¹gn¹æ w ka¿dym miejscu na ziemi, jednak ¿adne miej-sce nie mo¿e byæ wykluczone z postêpu i poprawy warunków ¿yciowych. Zinte-growana, w³aœciwa polityka ekonomiczna i spo³eczna mo¿e wspomagaæ procesy rozwojowe i przynosiæ poprawê warunków ¿yciowych ludnoœci w ka¿dym miej-scu. Nie oznacza to jednak, ¿e wzrost mo¿e mieæ charakter w pe³ni zrównowa¿o-ny. Wzrostowi mo¿e s³u¿yæ tak¿e okresowa nierównowaga, zapewniaj¹ca integra-cjê ekonomiczn¹ regionów lepiej i s³abiej rozwiniêtych. Ta integracja mo¿e byæ osi¹gniêta przez uwalnianie si³ rynkowych, wynikaj¹cych z aglomeracji, migracji i specjalizacji. Bez wykorzystania mechanizmów rynkowych ka¿da polityka roz-woju regionów s³abiej rozwiniêtych staje siê nieefektywna.
G³ówne si³y ekonomiczne i czynniki rozwojowe w ka¿dej skali mog¹ siê ró¿niæ. W skali krajowej g³ówn¹ si³¹ napêdow¹ rozwoju mo¿e byæ migracja, któr¹ pobudza rozwój aglomeracji i specjalizacji. Wa¿nym czynnikiem o charakterze mobilnym w tej skali jest praca. W skali miêdzynarodowej g³ówn¹ ekonomiczn¹ si³¹ sprawcz¹ mo¿e byæ specjalizacja wspomagana przez rozwój aglomeracji i mobilnoœæ czynników produkcji. Tutaj kluczo-wym czynnikiem produkcji mog¹ staæ siê mobilne czynniki o charakterze pó³produktów, czêœci i elementów produktów finalnych montowanych w bli-skim dostêpie do wielkich rynków zbytu.
Mo¿na wyró¿niæ dwa rodzaje zagêszczenia – zagêszczenie demograficzne i zagêszczenie ekonomiczne. Pierwsze mo¿na zdefiniowaæ jako liczbê
ludno-œci przypadaj¹c¹ na jednostkê powierzchni ziemi, drugie – jako wielkoœæ wy-generowanej produkcji (masy ekonomicznej) z tej jednostki. Obserwacje tego zjawiska w sensie ekonomicznym wskazuj¹ na szybki wzrost zagêszczenia w miarê zwiêkszenia siê urbanizacji oraz spowolnienie tempa zagêszczania po osi¹gniêciu pewnego poziomu zurbanizowania. Zagêszczeniu ekonomicznemu towarzyszy pocz¹tkowo powiêkszenie zró¿nicowania standardu ¿yciowego ludnoœci w miejscach zagêszczania ekonomicznego i w porównaniu z obsza-rami o ma³ej aktywnoœci gospodarczej, po czym mo¿e wyst¹piæ zjawisko kon-wergencji miêdzy tymi obszarami. Wiêksze zró¿nicowanie poziomu ¿ycia w pocz¹tkowej fazie zagêszczania wystêpuje zarówno w uk³adzie wieœ – mia-sto, jak i w wewnêtrznym uk³adzie miast – miêdzy dzielnicami slumsów i for-malnie zasiedlonych dzielnic. W miarê rozwoju zró¿nicowania te kurcz¹ siê w obydwu wymiarach. Mo¿e to mieæ miejsce w przypadku œwiadomie podej-mowanych prób rozwojowych, obejmuj¹cych tworzenie odpowiednich insty-tucji, reguluj¹cych budowê infrastruktury i kszta³towanie odpowiedniej poli-tyki reguluj¹cej i interwencyjnej.
Wzrost ekonomicznej gêstoœci w miarê rozwoju ekonomicznego obserwuje siê zw³aszcza w krajach wysokorozwiniêtych, które przesz³y ju¿ drogê urbani-zacji demograficznej. Urbanizacja w tych krajach by³a skutkiem przejœcia od spo³eczeñstwa agrarnego do spo³eczeñstwa industrialnego, które podnios³o do-chody ludnoœci z niskiego do œredniego poziomu. W okresie postindustrialnym tempo urbanizacji (zagêszczenia demograficznego) os³ab³o, ale dalszy rozwój us³ug w obszarach zurbanizowanych powodowa³o dalsze zagêszczenie ekono-miczne i wyrównywanie poziomu dochodów. Zmniejszenie dysproporcji rozwo-jowych w miarê wzrostu zgêszczenia ekonomicznego dotyczy³o w pierwszej ko-lejnoœci us³ug spo³ecznych (edukacja, zdrowie), wolniej zaœ wyrównuj¹ siê na przyk³ad warunki mieszkaniowe.
Procesy urbanizacji i zagêszczenia w krajach rozwijaj¹cych siê przebiegaj¹ podobnie jak niegdyœ w krajach ju¿ rozwiniêtych. Dotyczy to zarówno dróg, jak i szybkoœci przep³ywu ludnoœci do miast i aglomeracji miejskich. Procesy te ró¿-ni¹ siê jedynie skal¹ i wielkoœci¹ przep³ywów. Liczba ludnoœci, jaka przep³ywa wspó³czeœnie do miast ka¿dego roku, jest znacznie wiêksza ni¿ w przesz³oœci. Te ró¿nice daj¹ siê zauwa¿yæ nawet w przypadku przep³ywów w niedalekiej prze-sz³oœci w krajach Azji Po³udniowo-Wschodniej. Zagêszczenie ekonomiczne, wyra¿aj¹ce siê w powiêkszeniu zatrudnienia i produkcji przypadaj¹cej na jed-nostkê powierzchni, prowadzi do wiêkszego skupienia i zwartoœci geograficznej dzia³alnoœci ekonomicznej na obszarach miast i aglomeracji miejskich czy tere-nów metropolitarnych. Ró¿nice w zagêszczaniu powiêkszaj¹ siê stopniowo od peryferyjnych obszarów rolniczych do najwiêkszych miast. Wspó³czesny uk³ad przestrzenny nie jest dychotomiczny. Miêdzy miastem i wsi¹ znajduje siê zbiór ró¿nych osiedli (miast) o zró¿nicowanej gêstoœci ekonomicznej (rysunek 1).
Zró¿nicowanie przestrzenne (geograficzne) gêstoœci ekonomicznych ma sk³on-noœæ do wzrostu przy powiêkszaniu terytorium kraju. Ale nawet w tak ma³ych kra-jach jak Belgia czy Holandia jest ono du¿e. W Brukseli, której powierzchnia wyno-si 161 km2, z czego 159 km nie ma charakteru rolniczego, 350 tys. pracow-
ników wytwarza 55 mld euro PKB. Oznacza to, ¿e na 1 km2przypada tu ponad 2 tys.
pracowników i 350 mln wartoœci wytworzonych dóbr. Gêstoœæ zaludnienia Brukse-li, najwiêksza w skali europejskiej, wynosi ponad 6000 osób na 1 km2, kolejne
mia-sta w Belgii – Antwerpia, Brugia, Gandawa i Leuven, osi¹gaj¹ przeciêtn¹ produkcjê w wysokoœci 22 mln euro i zatrudniaj¹ 342 pracowników na 1 km2. Zatem miêdzy
najwiêkszym miastem a obszarami wiejskimi tworzy siê ci¹g miast i uk³adów miej-skich jako pewne kontinuum osadnictwa.
Wiod¹ce wielkie miasta w niektórych krajach znacznie przewy¿szaj¹ drugie i dalsze pod wzglêdem wielkoœci. Marsylia, drugie miasto Francji, z liczb¹ 1,5 mln ludnoœci, jest niemal siedmiokrotnie mniejsza ni¿ Pary¿, który ma oko-³o 10 mln ludnoœci. Guadalajara, drugie miasto w Meksyku, jest czterokrotnie mniej-sza ni¿ Meksyk, stolica kraju, która skupia 22 mln osób. Z kolei w Stanach Zjednoczo-nych i w Indiach ró¿nice wielkoœci dwóch najwiêkszych miast nie s¹ a¿ tak du¿e. Bom-baj, New Delhi czy Nowy York i Los Angeles nie ró¿ni¹ siê tak znacznie pod wzglê-dem liczby mieszkañców. Rozwój miast pod wzglêwzglê-dem ich wielkoœci charakteryzuje siê pewn¹ prawid³owoœci¹, m.in. tym, ¿e miasta przez d³u¿szy okres utrzymuj¹ odpo-wiednie dla nich miejsce w hierarchii wielkoœci miasta w sieci osadniczej. Oznacza to, ¿e stopa powiêkszania siê ludnoœci miast jest niezale¿na od ich wielkoœci.
Jednostki osadnicze ró¿nej wielkoœci uzupe³niaj¹ siê wzajemnie. Metropolie, miasta drugorzêdne, miasta mniejszej wielkoœci i osiedla wiejskie s¹ komple-mentarnie powi¹zane ze sob¹. G³ówne miasto kraju jest na ogó³ oœrodkiem cen-tralnym i sto³ecznym wykazuj¹cym du¿¹ ró¿norodnoœæ spe³nionych funkcji. Miasta centralne po³¹czone s¹ z miastami regionalnymi, a te z ni¿szymi rang¹ miastami subregionalnymi i lokalnymi.
MIERZENIE ZAGÊSZCZENIA EKONOMICZNEGO
Zagêszczenie demograficzne mierzone jest liczb¹ mieszkañców na kilometr kwadratowy. Mierzenie zagêszczenia ekonomicznego jest trudniejsze.
Okreœle-RYSUNEK 1. Rozwój uk³adów przestrzennych o ró¿nym zagêszczeniu ekonomicznym FIGURE 1. Development of spatial systems with different economic density ród³o: Na podstawie World Development [2009].
nie wielkoœci produktu globalnego (PKB) na zunifikowan¹ jednostkê powierzch-ni w skali miasta, gminy czy powiatu wydaje siê najprostsz¹, aczkolwiek trudn¹ do wykonania metod¹ pomiaru gêstoœci ekonomicznej nawet w wysoko rozwi-niêtych krajach œwiata. Statystyki dostarczaj¹ dane o PKB tylko dla jednostek w skali regionalnej pañstwa. Dotyczy to na ogó³ pierwszego, po krajowym, stop-nia podzia³u administracyjnego kraju. Jednak¿e, jak wskazuj¹ rozpoznane przy-k³ady, produkcja roczna wytwarzana w okreœlonym uk³adzie przestrzennym jest œciœle skorelowana z liczb¹ ludnoœci. Wiarygodne dane o ludnoœci s¹ jednak znacznie ³atwiej dostêpne czy mo¿liwe do oszacowania nawet dla mniejszych jednostek osadniczych. Dok³adne okreœlenie liczby ludnoœci wed³ug jednostek osadniczych ma przecie¿ miejsce w czasie wykonywanych na ogó³ w wiêkszo-œci krajów co 10 lat spisów ludnowiêkszo-œci.
Silna korelacja miêdzy gêstoœci¹ zaludnienia a gêstoœci¹ ekonomiczn¹ (mas¹ ekonomiczn¹) wystêpuje na obszarach zurbanizowanych, bêd¹cych konglome-ratem obecnoœci konsumentów i producentów, nabywców i sprzedawców, przedsiêbiorstw i gospodarstw domowych. Dla typowych obszarów metropoli-tarnych spadaj¹cy gradient zagêszczenia ludnoœci przy odchodzeniu od centrum uk³ada siê podobnie jak gradient gêstoœci zatrudnienia. Nie oznacza to, ¿e te za-le¿noœci przebiegaj¹ liniowo czy zupe³nie g³adko. Przestrzeñ ekonomiczna jest czêsto modyfikowana wobec po³o¿enia czy odleg³oœci przez ró¿ne czynniki ekonomiczne i przyrodnicze, które j¹ silnie ró¿nicuj¹, zw³aszcza w wyniku roz-woju ekonomicznego. Urbanizacja mo¿e byæ wiêc traktowana jako synonim tendencji do aglomeracji rozwijaj¹cych siê w ró¿nych oœrodkach kraju, a jed-noczeœnie mo¿e s³u¿yæ jako miernik zró¿nicowania gêstoœci ekonomicznej.
Bior¹c pod uwagê wspó³zale¿noœci miêdzy urbanizacj¹ a aglomeracj¹, zapro-ponowano obliczanie indeksu aglomeracji przy wykorzystaniu systemu informa-cji geograficznej. Indeks aglomerainforma-cji pozwala na spójne ujêcie i porównanie poziomu urbanizacji oraz wewnêtrznie zmiennego poziomu aglomeracji i gêsto-œci ekonomicznej, tj. geograficznej koncentracji dzia³alnogêsto-œci ekonomicznej na obszarach poszczególnych krajów.
Indeks urbanizacji pozwala uznaæ dan¹ przestrzeñ, dany kilometr kwadrato-wy jako miejski, wchodz¹cy w obrêb aglomeracji lub obszar zagêszczony (in-tensywny pod wzglêdem ekonomicznym), jeœli spe³nia trzy nastêpuj¹ce kryteria [World Development... 2009, s. 54]:
– gêstoœæ zaludnienia przekracza próg 150 osób na 1 km2,
– ma po³¹czenie z wiêkszym osiedlem/miastem, do którego mo¿na dotrzeæ w ci¹gu jednej godziny,
– istniej¹ce osiedle, spe³niaj¹ce rolê oœrodka centralnego, musi mieæ okreœlon¹ wielkoœæ, na przyk³ad nie mniejsz¹ ni¿ 50 tys. czy 100 tys. mieszkañców. WskaŸnik (indeks) aglomeracji pozwala na inkorporacjê w ocenie, oprócz gê-stoœci zaludnienia, tak¿e zagêszczenia dzia³alnoœci ekonomicznej oraz dystansu miêdzy oœrodkami. Oznacza to, ¿e ocena jest mniej jednostronna i umo¿liwia wiêksz¹ porównywalnoœæ miêdzynarodow¹. Krajowe definicje urbanizacji daj¹ bowiem wskaŸniki ró¿ni¹ce siê w wielu przypadkach od okreœlonego wy¿ej wskaŸnika aglomeracji, który mo¿na uznaæ za miarê bardziej obiektywn¹ i
kom-pleksow¹. Umo¿liwienie porównywalnoœci miêdzynarodowej pozwala unikn¹æ pewnych paradoksów, które zdarzaj¹ siê przy ocenie urbanizacji w ró¿nych czê-œciach œwiata.
Dane zawarte w statystykach dotycz¹cych poziomu urbanizacji na œwiecie s¹ w zasadzie danymi podawanymi przez poszczególne kraje, stosuj¹ce ró¿ne kry-teria i metody okreœlania liczby i udzia³u ludnoœci miejskiej. Porównywanie ta-kich danych narodowych mo¿e byæ myl¹ce. W niektórych krajach Azji i Afryki za miasta uznaje siê osiedla licz¹ce 5 tys. i wiêcej mieszkañców, w innych osie-dla licz¹ce nawet 15 tys. ludnoœci maj¹ charakter wiejski. Gdyby powy¿sze kry-terium zastosowaæ do Indii, wskaŸnik urbanizacji tego kraju wynosi³by 39%, za-miast 26% podawanych oficjalnie. Wynika to z tego, ¿e w Indii jest 13 376 wsi, w których zamieszkuje powy¿ej 5 tys. mieszkañców, daj¹cych ³¹czn¹ liczbê 113 mln ludnoœci.
W Meksyku kryterium zaliczenia osiedli do grupy miast wynosi 2500 mieszkañców. W 2000 roku dawa³o to wskaŸnik urbanizacji wynosz¹cy 74,4%. Gdyby do tego kraju zastosowaæ kryteria stosowane na przyk³ad w Ni-gerii i Syrii (15 000 mieszkañców), to ten wskaŸnik obni¿y³by siê do 67%. Za-stosowanie wskaŸnika aglomeracji zmienia tak¿e ocenê stopnia koncentracji ludnoœci i gospodarki poszczególnych regionów i kontynentów obliczonego przy wykorzystaniu wskaŸnika urbanizacji podawanego w statystyce ONZ (rysunek 2).
RYSUNEK 2. WskaŸniki aglomeracji i urbanizacji w g³ównych regionach œwiata FIGURE 2. Aglomeration and urbanisation index in main world regions ród³o: Chomitz i in. [2005], Satterthwaite [2007], Nelson [2008].
Ameryka £aciñska i Karaiby
Europa i Azja
Centralna Inne kraje wysoko-rozwiniête
Kraje OECD Kraje Sahary
– Afryka Po³udniowa Azja Azja i PacyfikWschodnia Bliski Wschódi Pó³nocna Afryka WskaŸnik urbanizacji ONZ
% urbanizacji aglomeracji 80 70 60 50 40 30 20 10 0 WskaŸnik aglomeracji
Wed³ug danych ONZ, kraje Azji Po³udniowej posiadaj¹ najmniejszy wskaŸ-nik urbanizacji (27%) wœród wszystkich regionów œwiata. WskaŸwskaŸ-nik aglomera-cji podnosi pozycjê tego regionu powy¿ej poziomu osi¹gniêtego przez Afrykê Subsaharyjsk¹ oraz Azjê Wschodni¹ i Pacyfik. W stosunku do du¿ych wskaŸni-ków urbanizacji krajów Ameryki £aciñskiej i Karaibów wskaŸniki aglomeracji obni¿aj¹ pozycjê tego regionu. Najmniejsze ró¿nice porównywanych wskaŸni-ków wystêpuj¹ w wysoko rozwiniêtych krajach, szczególnie nale¿¹cych do OECD.
Na ni¿szych poziomach rozwoju, gdy gospodarka ma dominuj¹cy charakter rolniczy, przewa¿a ludnoœæ zamieszkuj¹ca obszary wiejskie. Nawet najwiêksze miasta s¹ doœæ ma³e. W fazie uprzemys³awiania rozpoczyna siê szybki proces urbanizacji, pojawiaj¹ siê nowe miasta, powiêkszaj¹ siê miasta wczeœniej istnie-j¹ce. Przyrost ludnoœci w miastach odbywa siê w szybszym tempie ni¿ powiêk-szanie powierzchni miast, co powoduje ich zagêszczanie. PóŸniej nastêpuje przejœcie do fazy rozwoju us³ug, które zmieniaj¹ charakter miast i ich granice.
Miasta s¹ obszarem du¿ej koncentracji ludnoœci, podmiotów gospodaruj¹-cych i innych organizacji. S¹ te¿ terenem silnego inwestowania na jednostkê powierzchni. Szacuje siê, ¿e 30 najwiêkszych miast zestawionych wed³ug gê-stoœci ekonomicznej w 2005 roku wytwarza³o 16% œwiatowego PKB, a ³¹cznie z siedemdziesiêcioma nastêpnymi – 25% œwiatowej produkcji. W aglomera-cjach Tokio i Nowego Jorku wytwarzana produkcja jest równa produkcji odpo-wiednio w Kanadzie i Hiszpanii. Szacuje siê, ¿e sam Londyn wytwarza wiêcej ni¿ Szwecja czy Szwajcaria.
Wielkie miasta krajów rozwijaj¹cych siê wytwarzaj¹ du¿¹ czêœæ produkcji ca-³ych krajów, w których siê znajduj¹. Miasto Meksyk czy Luanda dostarczaj¹ od-powiednio po 30% PKB krajów Meksyku i Angoli. Po 20% produkcji krajowej dostarczaj¹ stolice takich krajów, jak: Wêgry, Kenia, Maroko, Nigeria i Arabia Saudyjska. Wszystkie te miasta zajmuj¹ mniej ni¿ 1% terytoriów poszczegól-nych krajów. Zagêszczenie ekonomiczne wyra¿one wielkoœci¹ si³y nabywczej przypadaj¹cej na 1 km2wzrasta w miarê rozwoju gospodarczego kraju
mierzo-nego poziomem PKB na g³owê mieszkañca i osi¹ga wielkoœci przekraczaj¹ce 200 mln USD na 1 km2w przypadku Londynu, Pary¿a, Dublina, Wiednia czy
niektórych innych miast pozaeuropejskich. Tendencje wspó³czesnego rozwoju miast w krajach rozwijaj¹cych siê przebiegaj¹ podobnie do tych, jakie wystêpo-wa³y w du¿ych miastach europejskich w przesz³oœci.
RÓ¯NE TEMPO ZAGÊSZCZANIA
Dane dotycz¹ce ogólnego poziomu urbanizacji i rozwoju wielkich miast w ci¹gu dwóch poprzednich stuleci sugeruj¹ ¿e rozwój du¿ego miasta i urbani-zacja kraju przebiegaj¹ w zmiennym tempie – pocz¹tkowo bardzo szybko, po czym nastêpuje spowolnienie. Kraje rozwijaj¹ce siê Afryki i Azji s¹ aktualnie w tej fazie zwiêkszaj¹cego siê udzia³u ludnoœci miejskiej, jak¹ Europa Za-chodnia i Ameryka Pó³nocna przesz³y na prze³omie XIX i XX wieku oraz w pierwszej po³owie XX wieku. Obecnie kraje przechodz¹ce transformacjê
ekonomiczno-spo³eczn¹ w Azji Po³udniowo-Wschodniej wkroczy³y w drugi etap spowolnienia i stopniowego wzrostu urbanizacji i geograficznej koncen-tracji aktywnoœci gospodarczej.
Nawet jeœli w krajach najs³abiej rozwiniêtych w Afryce w ostatnim trzydzie-stoleciu XX wieku zaznaczy³ siê szybki przep³yw ludnoœci do miast, to tej for-mie urbanizacji demograficznej nie towarzyszy³ wzrost dynamiki aktywnoœci gospodarczej, a nawet zauwa¿ono w niektórych krajach spadek PKB na g³owê. We wszystkich zatem krajach wyrównaniu siê procesów urbanizacji i koncentra-cji aktywnoœci ekonomicznej sprzyja³ szybki przyrost produkkoncentra-cji przemys³owej i rozwój sektora us³ug w miastach. Miasta zatem, podobnie jak agregowany po-ziom urbanizacji, wykazuj¹ podobn¹ liniê rozwoju – w pierwszej fazie szybko wzrasta ogólna liczba ludnoœci g³ównych miast i ich udzia³ w ludnoœci kraju, po czym nastêpuje stabilizacja lub dalszy, lecz umiarkowany wzrost ludnoœci, któ-remu towarzyszy silny wzrost potencja³u ekonomicznego. Im kraj bogatszy, tym koncentracja masy ekonomicznej w g³ównych miastach jest wiêksza.
Wspó³czesne trendy rozwoju urbanizacji i aglomeracji przebiegaj¹ podobnie. W okresie 2000–2005 przeciêtny wzrost liczby ludnoœci miejskiej w krajach s³a-biej rozwiniêtych wynosi³ 3% rocznie, w krajach œrednio rozwiniêtych – 1,3%, a w krajach wysoko rozwiniêtych gospodarczo – 0,9% rocznie. Wewn¹trz tych grup istnieje tak¿e spore zró¿nicowanie powodowane zmiennoœci¹ czynników przyrodniczych, ekonomicznych i spo³ecznych.
Relacje miêdzy poziomem rozwoju gospodarczego a wielkoœci¹ wskaŸnika aglomeracji uk³adaj¹ siê podobnie do historycznego przebiegu rozwoju krajów wysoko rozwiniêtych. Oznacza to, ¿e najni¿szy wskaŸnik urbanizacji i jednocze-œnie PKB na g³owê maj¹ takie kraje, jak Etiopia i inne kraje Afryki, najwy¿szy zaœ Stany Zjednoczone, Japonia i inne kraje europejskie. Du¿a czêœæ krajów œwiata znajduje siê w przedziale dochodów do 10 tys. USD na g³owê, w których wskaŸniki aglomeracji dochodz¹ do 0,6. Przy wysokoœci wskaŸnika urbanizacji w przedziale 0,6–0,8 mieœci siê wiele krajów o zró¿nicowanym poziomie docho-dów od 5 do 25 tys. USD na g³owê. Wyj¹tkowo wysoki wskaŸnik aglomeracji (powy¿ej 0,8%) mo¿e wyst¹piæ w krajach o ró¿nym poziomie rozwoju (PKB), czego przyk³adem jest Egipt (4 tys. USD na g³owê), Korea Po³udniowa (oko³o 16 tys. USD na g³owê) oraz Japonia (powy¿ej 25 tys. USD na g³owê).
Zauwa¿a siê nadal pozytywn¹ korelacjê miêdzy koncentracj¹ demograficzn¹ a koncentracj¹ ekonomiczn¹ w du¿ych miastach, z tym ¿e zagêszczenie ludno-œci aktualnie ustêpuje nieco procesom zwiêkszania masy ekonomicznej. Pod-mioty gospodarcze korzystaj¹ z korzyœci aglomeracji, które zapewniaj¹ miasta. Obni¿ka kosztów transportu i komunikacji powoduje, ¿e zgromadzona w mie-œcie masa ekonomiczna staje siê czynnikiem przyci¹gania migracyjnego ludno-œci. U³atwienia transportowo-komunikacyjne powoduj¹ te¿ coraz ³atwiejsze przep³ywy wahad³owe pracowników z wewn¹trz i spoza granic aglomeracji. Wspó³czesne zatem tendencje w zagêszczaniu demograficznym i ekonomicz-nym s¹ zbli¿one, aczkolwiek nie identyczne jak w przesz³oœci. Udzia³ ludnoœci w najwiêkszych miastach kraju powiêksza siê szybko, dopóki kraj nie osi¹gnie poziomu PKB w wysokoœci oko³o 10 tys. USD na g³owê, po czym tempo
wzro-stu zwalnia w przedziale dochodów 10–25 tys. USD na g³owê, by nastêpnie stopniowo spadaæ. Koncentracja produkcji w najbardziej zagêszczonych obsza-rach równie¿ szybko wzrasta do poziomu 10 tys. USD na g³owê, po czym stabi-lizuje siê na poziomie 30 tys. USD, a ewentualny spadek, przy dalszym wzro-œcie PKB, jest nieznaczny. Inaczej zachowuje siê spo¿ycie. Udzia³ w spo¿yciu ogó³em gospodarstw zamieszkuj¹cych w miastach wzrasta bardzo szybko, za-nim osi¹gnie poziom oko³o 1 tys. USD na g³owê, po czym wzrasta dalej, ale w tempie umiarkowanym. Oznacza to, ¿e wraz z procesami rozwoju ekonomicz-nego i koncentracj¹ demograficzno-ekonomiczn¹ ma miejsce zjawisko konwer-gencji spo¿ycia wyra¿aj¹ce siê jego szybkim wzrostem tak¿e poza granicami miast.
W przebiegu koncentracji demograficznej i ekonomicznej w miarê rozwoju ekonomicznego wa¿ne jest nie tylko powiêkszanie potencja³u najwiêkszych miast w kraju, ale tak¿e rozwoju ca³ych sieci miast œrednich i du¿ych. Dane ta-beli 4 pokazuj¹, ¿e s³abiej rozwiniête kraje maj¹ du¿y odsetek ludnoœci ¿yj¹cej w miastach ma³ych – do 20 tys. mieszkañców, który w krajach wysokorozwiniê-tych kurczy siê ponad trzykrotnie. W miarê rozwoju powiêksza siê jednoczeœnie prawie piêciokrotnie udzia³ ludnoœci zamieszkuj¹cej miasta milionowe i wiêk-sze. Gdy w s³abiej rozwiniêtych krajach w miastach milionowych ¿yje œrednio 11% ludnoœci, to w krajach o œrednim poziomie rozwoju – 20%, a w krajach o wysokim poziomie rozwoju – ponad 50% ludnoœci kraju.
TABELA 4. Struktura wielkoœci osiedli miejskich w krajach o ró¿nym poziomie rozwoju ekonomicznego TABLE 4. Size structure of urban settlements in countries at different level of development
Wielkoœæ osiedli (aglomeracji) Poziom rozwoju kraju [%] niski œredni wysoki
Ma³e, do 20 tys. 73 55 22
Œrednie, 20 tys. – 1 mln 16 25 26 Du¿e, powy¿ej 1 mln 11 20 52
Razem 100 100 100
ród³o: World Development... [2009, s. 61].
Dysproporcje rozwojowe wewn¹trz krajów zarówno s³abo, jak i wysokoro-zwiniêtych utrzymuj¹ siê nadal. Dotyczy to zw³aszcza podzia³u na wieœ i mia-sto, które posiadaj¹ ró¿ny poziom produkcji, produktywnoœci, p³ac i docho-dów oraz ogólnych warunków ¿ycia. Koncentracja ludnoœci i dzia³alnoœci gospodarczej w miastach poprawia wskaŸniki rozwojowe w obrêbie ich gra-nic, ale efekty rozwoju „rozlewaj¹ siê” tak¿e na bli¿sze i dalsze otoczenie przestrzenne poza miastami. Poprawa infrastruktury w miastach, infrastruktu-ry transportowej i komunikacyjnej oraz infrastruktuinfrastruktu-ry spo³ecznej na obszarach wiejskich stanowi podstawê pojawienia siê i wzmacniania zjawiska konwer-gencji przestrzennej. Powolnie przebiegaj¹ce procesy rozprzestrzeniania siê rozwoju w przestrzeni mog¹ byæ wzmocnione przez odpowiedni¹ politykê regionaln¹ pañstwa.
Przyk³ad wysoko rozwiniêtych krajów dowodzi, ¿e ró¿nice przestrzenne w poziomie rozwoju ekonomiczno-spo³ecznego w miarê wzrostu
gospodarcze-go mog¹ byæ zmniejszane. W 21 spoœród 30 cz³onków OECD w 2003 roku wystêpowa³a zale¿noœæ taka, ¿e im wy¿szy by³ poziom PKB na g³owê, tym ró¿-nica w poziomie dochodów miêdzy miastem i wsi¹ by³a mniejsza. W krajach grupy wyszehradzkiej i w Turcji, które mia³y dochody nieprzekraczaj¹ce pozio-mu 10 tys. USD na g³owê, poziom PKB w obszarach miejskich by³ 2–3 razy wy¿szy od poziomu na obszarach wiejskich. Kraje cz³onkowskie OECD z po-ziomem PKB przekraczaj¹cym 10 tys. dolarów na g³owê notowa³y dochody w miastach nieprzekraczaj¹ce 1–2-krotnie poziom dochodu osi¹ganego na ob-szarach wiejskich.
Ograniczanie dysproporcji w poziomie ¿ycia miêdzy obszarami miejskimi i wiejskimi w miarê wzrostu gospodarczego kraju ujawnia siê zarówno w sfe-rze ekonomicznej, jak i spo³ecznej. Ta druga dotyczy zarówno ogólnego pozio-mu konsumpcji na g³owê, jak i dostêpu do podstawowych us³ug spo³ecznych. Ograniczanie dysproporcji w miarê wzrostu ekonomicznego miêdzy miastem i wsi¹ jest szybsze i g³êbsze w sferze us³ug spo³ecznych ni¿ ogólnego pozio-mu konsumpcji. Œwiadoma polityka pañstwa mo¿e doprowadziæ do niemal ca³kowitego zniwelowania ró¿nic w dostêpie do us³ug spo³ecznych miêdzy miastem i wsi¹.
Pomimo ¿e procesy urbanizacji zachodz¹ce wspó³czeœnie g³ównie w krajach rozwijaj¹cych siê s¹ podobne co do charakteru do tych, jakie mia³y miejsce w XIX i XX wieku w rozwiniêtych dzisiaj krajach Europy i Ameryki Pó³nocnej, to jednak wystêpuj¹ równie¿ istotne odmiennoœci. Podobieñstwo w przebiegu procesów urbanizacji i podobieñstwa strukturalne nie eliminuj¹ ró¿nic wynika-j¹cych z ogólnego, fizycznego przyrostu ludnoœci. Ró¿nice te polegaj¹ na tym, ¿e fizyczny przyrost ludnoœci w miastach krajów rozwijaj¹cych siê jest aktual-nie bardzo du¿y, wiêkszy ni¿ mia³ miejsce uprzednio w krajach dziœ wysoko roz-winiêtych. Prowadzi to do gigantycznej wielkoœci miast i metropolii miejskich w tych krajach i do natê¿enia problemów funkcjonowania i zapewnienia odpo-wiedniego poziomu us³ug ekonomicznych i spo³ecznych dla ludnoœci, jednostek gospodarczych i innych organizacji.
WNIOSKI
1. W miarê wzrostu gospodarczego oraz postêpuj¹cego procesu globaliza-cji i integraglobaliza-cji regionalnej zwiêksza siê znaczenie wymiaru geograficznego w ró¿nych skalach przestrzennych – lokalnej, regionalnej, krajowej i miê-dzynarodowej.
2. Do najwa¿niejszych zjawisk geograficznych, maj¹cych wymierne skutki ekonomiczne, nale¿¹ zjawiska koncentracji (zagêszczania) ludnoœci i aktywno-œci ekonomicznej w oœrodkach rozwoju, a zw³aszcza w du¿ych miastach. Szyb-ka urbanizacja demograficzna wi¹¿e siê z uruchomieniem procesów rozwojo-wych, po czym s³abnie. Zwiêkszanie masy ekonomicznej oœrodków miejskich postêpuje z pewnym opóŸnieniem w stosunku do zagêszczenia ludnoœci.
3. Mierzenie procesów zagêszczania demograficznego i ekonomicznego za pomoc¹ wskaŸnika urbanizacji ze wzglêdu na ró¿ne kryteria podzia³u ludnoœci
na miejsk¹ i wiejsk¹ utrudnia lub nawet uniemo¿liwia porównywalnoœæ nasi-lenia procesów urbanizacji w ró¿nych krajach. Wykorzystanie wskaŸnika aglo-meracji daje bardziej wiarygodne wyniki i poprawia mo¿liwoœæ porównañ. Obliczanie wskaŸnika aglomeracji wymaga szerszego zakresu danych staty-stycznych, które nie zawsze s¹ dostêpne.
4. Przebieg procesów koncentracji ludnoœci i dzia³alnoœci ekonomicznej w miastach we wspó³czesnych krajach rozwijaj¹cych siê przebiega w podobny sposób, w jaki rozwija³y siê du¿e miasta w XIX i XX wieku w obecnie rozwi-niêtych krajach œwiata. Istotne ró¿nice to wiêkszy stopieñ skupienia ludnoœci w wymiarze liczbowym i dynamiczne powiêkszanie siê miast milionowych i wiêkszych w krajach aktualnie bêd¹cych na szlaku transformacji i rozwoju.
BIBLIOGRAFIA
Bairoch P., Goetz G., 1986: Factors of Urbanization in the Ninething Century Developed Coun-tries. A Descriptive and Econometric Analysis. „Urban Studies” 23 (4): 285–305.
Chandler T., Fox G., 1974: Three Thousand Years of Urban Growth. Academic Press, New York, London.
Chomitz K.M., Buys P., Thomas T.S., 2005: Quantifying the Rural Urban Gradient in Latin Ame-rica and Caribbean.Policy Research Working Papers 3634, World Bank Washington, DC. Nelson A., 2008: Accessibility Model and Population Estimates. Background Paper for the WDR
2009.
Nordhaus W.D., 2006: Geography and Macroeconomics: New Data and New Findings. Proce-edings of the National Academy of Sciences 103 (10): 3510–3517.
Regions at a Glance, 2007. OECD, Paris.
Satterthwaite D., 2007: The Transition to a Predominantly Urban World and its Underpinnings Paper presented at the UNU-WIDER Workshop London, October 19.
Territorial Reviews: Competitive Cities in the Global Economy, 2006. OECD, Paris.
World Urbanization Prospects: The 2005 Revision UN, Development of Economic and Social Af-fairs, Population Division,2006. New York.
World Development Report, 2009. The World Bank. Reshaping Economic Geography, Washing-ton.
ECONOMIC EFFECTS OF INCREASING CONCENTRATION OF POPULATION AND ECONOMIC ACTIVITY ON DIFFERENT GEOGRAPHIC SCALES
Abstract. The paper discusses development problems and challenges posed by the increasing concentration of population and economic activity on the international, national, regional and local scale. The processes of urbanization and concentration of population and economic activity in development centers and, especially, large cities progress dynamically until the moment that the income per head reaches the level of about USD 3,500. Then, they slow down and spread into the neighboring areas. Demographic concentration is faster than economic concentration and the pace and scale of convergence processes vary. The convergence of consumption indicators takes place faster than the convergence of any other economic development indicators, and the convergence of the standards of living as well as the concentration of economic activity occur most swiftly on the local scale. In step with
economic growth location becomes less crucial for households but more and more important for businesses. A suitable instrument for measuring demographic and economic densities is the agglomeration index.
Key words: economic geography, territorial development, economic concentration, demographic density, urbanization, regional integration
