JOANNA WIŒNIEWSKA1
RECENZJA KSI¥¯KI W£ODZIMIERZA REMBISZA
„MIKROEKONOMICZNE PODSTAWY WZROSTU
DOCHODÓW PRODUCENTÓW ROLNYCH”
2W recenzowanej pracy podjêto niezmiernie istotn¹ problematykê docho-dów rolniczych w gospodarce rynkowej. Najbardziej aktualne wyniki krajo-wych badañ z zakresu omawianej tematyki stanowi kilka pozycji literaturo-wych o empiryczno-deskryptywnym charakterze [Idczak 2001, Zegar 2004, 2008, Leszczyñska 2007]. Prezentowan¹ ksi¹¿kê wyró¿nia wœród znanych polskiemu czytelnikowi pozycji podejœcie teoretyczne do analizy warunków wzrostu dochodowoœci gospodarstw rolnych. W zwi¹zku z tym stanowi ona istotny autorski wk³ad w teoriê wzrostu dochodów rolniczych.
Celem omawianej pracy jest wskazanie podstawowych czynników i zale¿-noœci, które maj¹ wp³yw na dochód producentów rolnych. Ksi¹¿ka sk³ada siê z czterech rozdzia³ów oraz wstêpu. Pierwszy rozdzia³ pracy stanowi wprowadzenie do mikroekonomicznej analizy dochodów w rolnictwie. Zo-sta³y w nim przedstawione popytowe ograniczenia wp³ywaj¹ce na mo¿liwo-œci wzrostu dochodów producentów rolnych. Autor dowodzi, ¿e w warun-kach równowagi rynkowej producenci rolni nie mog¹ liczyæ na wzrost do-chodów ani przez podnoszenie cen sprzeda¿y, ani przez wzrost produkcji. Bariera popytu dotyczy zarówno konsumentów dóbr finalnych, jak i prze-twórców surowca rolniczego. Dalej omawia wp³yw wsparcia cenowego i bezpoœredniego na dochody i efektywnoœæ producentów rolnych.
W drugim rozdziale rozwa¿ane s¹ czynniki technologiczne i ich wp³yw na wzrost dochodów producentów rolnych w warunkach równowagi producen-ta i ograniczeñ popytowych. Autor prowadzi analizê zmian cen produktów
WIEΠI ROLNICTWO, NR 3 (144) 2009
1Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (e-mail: wis-niew@up.poznan.pl).
2W. Rembisz, 2007: Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producentów rolnych. Vizja Press & IT, Warszawa, s. 186.
rolniczych i udzia³u wydatków na produkty rolnicze w wydatkach konsu-menta. Opisuje proces optymalizacji nak³adów czynników produkcji i po-dzia³u ich wynagrodzenia. Wprowadza pojêcie kapita³u ludzkiego i œledzi je-go znaczenie dla wynagrodzenia czynnika pracy. Analizuje popyt i poda¿ na czynniki wytwórcze oraz sposób kszta³towania siê ich cen. Bada, czy udzia³ ¿ywnoœci w wydatkach konsumentów i ceny dóbr rolno-¿ywnoœciowych ma-j¹ znaczenie dla wynagrodzenia czynników zaanga¿owanych do ich wytwo-rzenia. Na podstawie analizy roli oszczêdnoœci i inwestycji w podnoszeniu wydajnoœci pracy buduje d³ugookresowe modele wzrostu, przechodz¹c na koñcu do analizy wzrostu dochodów producentów rolnych w warunkach nie-zmiennoœci czynników wytwórczych.
W trzecim rozdziale autor rozpatruje czynniki zmian dochodów producen-tów rolnych w warunkach równowagi konkurencyjnej. Przyjmuje za³o¿enia, dotycz¹ce warunków rynkowych – konkurencji doskona³ej. Poszukuje i ana-lizuje czynniki endogenne, uznaj¹c za takie wszystkie zale¿ne od dzia³añ producenta, oraz egzogenne, okreœlone jako niezale¿ne od jego decyzji. Identyfikuje przyczyny wp³ywaj¹ce na wynagrodzenie czynnika pracy. Wskazuje na efektywnoœæ produkcji, jako uwarunkowanie wewnêtrzne, oraz na op³acalnoœæ produkcji, uwarunkowanej zewnêtrznie cenami i ich relacja-mi. Bada zale¿noœæ miêdzy elastycznoœci¹ popytu na produkty rolne a wyso-koœci¹ przychodów producentów rolnych. Podejmuje kwestiê Ÿród³a wzrostu przychodów producentów rolnych i ich wp³ywu na dobrobyt konsumentów. Analizuje zale¿noœci miêdzy tempem wzrostu przychodów i kosztów wytwa-rzania oraz skutki dla producentów rolnych, konsumentów i podatników, wynikaj¹ce z przyjêcia formu³y kosztowej, jako podstawy stanowienia cen rolnych.
W czwartym i zarazem ostatnim rozdziale autor analizuje mikroekonomi-czne podstawy zarz¹dzania ryzykiem, jako sposób ochrony dochodów rolni-czych. Opisuje Ÿród³a ryzyka rynkowego przedsiêbiorcy rolnego sprzedaj¹-cego i kupuj¹sprzedaj¹-cego dobra i us³ugi na rynku. Omawia zjawisko niepewnoœci przychodów oraz sposób zachowania producenta w warunkach ryzyka ceno-wego. Œledzi sposób kalkulowania oczekiwanej ceny sprzeda¿y oraz wra¿li-woœæ dochodów producentów rolnych na zmiany cen skupu. Przedstawia mechanizm ubezpieczenia ryzyka cenowego i strategie na rynku termino-wym.
W recenzowanej pracy zosta³y postawione tezy dotycz¹ce warunków wzrostu dochodów producentów rolnych w gospodarce rynkowej. Punkt wyjœcia rozwa¿añ stanowi brak mo¿liwoœci wp³ywu producenta na cenê dóbr rolno-¿ywnoœciowych, od których zale¿y jego dochód. Przyjêto klasyczne kryterium wzrostu na drodze redukcji czynnika pracy, zwiêkszenia wydajno-œci pracy oraz ilowydajno-œci kapita³u. Autor stawia g³ówn¹ tezê pracy, i¿ jedyn¹ dro-g¹ wzrostu dochodów producentów rolnych jest poprawa efektywnoœci wy-twarzania, w tym przede wszystkim poprawa wydajnoœci pracy w warunkach ograniczonych mo¿liwoœci wzrostu wolumenu produkcji globalnej [s. 11]. Interpretuje kolejno tezy o:
– koniecznoœci zmniejszenia zatrudnienia w skali ca³ego rolnictwa,
– potrzebie wzrostu produkcji i udzia³u w rynku rolnym pojedynczego pro-ducenta rolnego poprzez koncentracjê produkcji,
– wzroœcie znaczenia kapita³u ludzkiego jako czynnika rozwoju i wzrostu efektywnoœci producenta rolnego (profesjonalizacji i specjalizacji zawodu rolnika),
– potrzebie zarz¹dzania ryzykiem cenowym w celu stabilizacji i poprawy sytuacji dochodowej producentów rolnych,
– braku przymusu poprawy wydajnoœci pracy, jako Ÿród³a wzrostu wynagro-dzenia czynnika pracy w warunkach instytucjonalnego wsparcia docho-dów, oraz stratach podatnika i konsumenta, wynikaj¹cych z podtrzymywa-nia cen rolnych,
– zale¿noœci dochodu rolniczego od ceny produktów rolniczych i stosowa-nych technologii (a nie na odwrót, co oznacza powrót do kosztowej for-mu³y stanowienia ceny),
– mo¿liwoœci wzrostu dochodów z tytu³u przyrostu cen jedynie na drodze zwiêkszania wartoœci u¿ytkowej produktów rolno-¿ywnoœciowych, – potrzebie wewnêtrznej akumulacji oszczêdnoœci i inwestycji w
gospodar-stwie rolnym, kszta³tuj¹cych wzrost wydajnoœci pracy jako podstawy wzrostu dochodów,
– wzroœcie ceny czynnika pracy w gospodarstwach rolnych indukowanym przez zwiêkszanie dochodów w pozosta³ych dzia³ach gospodarki narodo-wej i zasadê parytetu dochodowego.
Autor ksi¹¿ki podj¹³ siê interpretacji wielu wa¿nych tez, dotycz¹cych do-chodowoœci gospodarstw rolnych na gruncie zaawansowanego i nowoczesne-go rozumowania mikroekonomicznenowoczesne-go. Przyjêty cel pracy ma szczególny sens i znaczenie w okresie przemian gospodarczych i poszukiwania rozwi¹-zañ w transformacji polskiego rolnictwa. Tezy zawarte w pracy s¹ w wiêk-szoœci zgodne z innymi koncepcjami i badaniami traktuj¹cymi o kszta³towa-niu siê dochodów rolniczych, m.in. analizuj¹cymi Ÿród³a dochodów, przy-czyny ich zró¿nicowania, relatywnego spadku czy te¿ znaczenia dla rozwo-ju rolnictwa i gospodarki narodowej. Wiele spoœród postawionych tez ma charakter nowatorski i otwieraj¹cy nowe obszary poszukiwañ. S¹ to g³ównie tezy dotycz¹ce mikroekonomicznych czynników wzrostu dochodów gospo-darstw rolnych w warunkach konkurencji doskona³ej i zmiennoœci cen, na któr¹ producenci rolni nie maj¹ wp³ywu.
Autor zrealizowa³ postawiony w pracy cel. Dokona³ gruntownej analizy mikroekonomicznych podstaw wzrostu dochodów producentów rolnych, po-cz¹wszy od analizy popytu konsumenta, popytu produkcyjnego przetwór-ców, rynku produktów rolno-¿ywnoœciowych, interwencjonizmu rynkowego, producenta w warunkach równowagi i konkurencji doskona³ej, produkcyjno-œci i wynagrodzenia czynników wytwórczych, poda¿y i popytu na czynniki wytwórcze, a skoñczywszy na podstawach ryzyka cenowego. Meritum po-szczególnych czêœci pracy jest uzasadnione celem, jaki za³o¿y³ autor. Struk-tura ksi¹¿ki jest spójna i logiczna, rozdzia³y objêtoœciowo odpowiednie.
Szkoda, ¿e treœæ ksi¹¿ki nie zosta³a podsumowana choæby krótkimi wnioska-mi z przeprowadzonego rozumowania oraz wskazaniawnioska-mi co do kierunków dalszych badañ.
Na pocz¹tku pracy nie sprecyzowano pojêcia producenta rolnego i docho-dów. W jednym z przypisów w ostatnim rozdziale pojawia siê informacja o poszerzeniu zakresu stosowanej w pracy kategorii producenta rolnego o przedsiêbiorstwa skupu i przechowalnictwa oraz przetwórców surowców rolniczych na potrzeby dalszych rozwa¿añ problemu ryzyka rynkowego [s. 138]. W literaturze przedmiotu brakuje powszechnie przyjêtej i uporz¹d-kowanej terminologii, w tym zakresie wystêpuje du¿e zró¿nicowanie: gospo-darstwo rolne, gospogospo-darstwo ch³opskie, domowe gospogospo-darstwo rolnicze, ro-dzinne gospodarstwo rolne, gospodarstwo domowe u¿ytkuj¹ce gospodarstwo rolne, indywidualne gospodarstwo rolne. W sytuacji wystêpowania zró¿nico-wanego nazewnictwa i braku jednolitej definicji producenta rolnego brak okreœlenia poddanego analizie podmiotu gospodarczego mo¿e stanowiæ w¹t-pliwoœæ dla czytelnika mniej zaznajomionego z problematyk¹ roln¹.
We wstêpie autor zaznacza, ¿e wnioskowanie mog³oby równie dobrze do-tyczyæ innych producentów, by nie trac¹c ogólnoœci, wyodrêbnia bardziej charakterystyczne zwi¹zki i zale¿noœci odnosz¹ce siê do kategorii producen-tów rolnych [s. 5]. Miêdzy innymi okreœla wa¿n¹ dla rozwa¿añ kwestiê wy-nagrodzenia czynnika pracy w gospodarstwie rolnym, kszta³towan¹ endo-gennie, jako wielkoœæ resztowa [s. 106]. Nie analizuje jednak kwestii wystê-powania d³ugofalowej tendencji utrzymywania dochodu realnego na pozio-mie minimalnej egzystencji czy te¿ mo¿liwoœci uzupe³niania dochodu i zna-czenia samozaopatrzenia w gospodarstwach rolnych. Doprecyzowanie stoso-wanego w podjêtych badaniach pojêcia dochodu wp³ynê³oby korzystnie na pog³êbienie zakresu teoretycznej analizy uwzglêdniaj¹cej w wiêkszym stop-niu specyfikê dochodu gospodarstwa rolnego. Dlatego na wstêpie warto by-³oby precyzyjniej scharakteryzowaæ podmiot i przedmiot przeprowadzonego rozumowania.
W zwi¹zku z powy¿szym zakres podjêtych zagadnieñ nie wyczerpuje ca³-kowicie podstaw wzrostu dochodów gospodarstw rolnych. Zabrak³o kilku znacz¹cych dla gospodarstw rolnych kryteriów wzrostu dochodów rolni-czych. Po pierwsze nie podjêto wyodrêbnionej analizy ekonomicznego zna-czenia czynnika ziemi i zwi¹zanych z ni¹ agrarnych warunków gospodaro-wania, a szczególnie wa¿nych dla gospodarstwa rolnego kategorii popytu i poda¿y ziemi rolniczej. Po drugie w dokonanej analizie czynników wy-twórczych nie zinterpretowano prawa malej¹cej krañcowej produktywnoœci nak³adów, w tym znaczenia renty gruntowej i renty ekonomicznej z pozosta-³ych nak³adów produkcyjnych dla rolnika, jako w³aœciciela œrodków produk-cji i wytwórcy. Czynniki wa¿ne zw³aszcza w warunkach konkurenproduk-cji dosko-na³ej, gdzie producent rolny nie ma wp³ywu na wysokoœæ ceny rynkowej sprzedawanych produktów i wykorzystywanych do ich wytworzenia zaso-bów produkcyjnych. Obie kategorie, tzn. produktywnoœæ poszczególnych area³ów ziemi w sensie fizycznym oraz krañcowy utarg z produktów ziemi,
wp³ywaj¹ na zró¿nicowanie cen ziemi oraz stawek renty gruntowej, a tym sa-mym dochodów gospodarstw rolnych.
W analizie przyjêto ogólne za³o¿enie sta³ych efektów skali produkcji i zero-wych zysków w d³ugim okresie. W rozwa¿aniach dotycz¹cych koncentracji pro-dukcji i zmian strukturalnych w rolnictwie za³o¿ony warunek constans ograni-cza rozpoznanie istotnych barier i Ÿróde³ wzrostu dochodów rolniczych w d³u-gim okresie. Uniemo¿liwia szersze wnioskowanie na temat genezy akumulacji, inwestycji i postêpu technologicznego w gospodarstwie rolnym. Z kolei w ana-lizie mikroekonomicznych podstaw ryzyka cenowego uznano, ¿e jedynym ryzy-kiem, jakie dotyczy producenta rolnego, jest ryzyko cenowe. Warto uzupe³niæ rozwa¿ania dotycz¹ce ryzyka gospodarczego, jakie ponosi producent rolny, o in-ne istotin-ne kategorie, które nie wystêpuj¹ w pozarolniczych sektorach. Jest to ry-zyko zwi¹zane z biologiczn¹ natur¹ prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej i in-stytucjonalne, uzale¿nione od zmiennoœci powszechnych na rynku produktów rolno-¿ywnoœciowych dzia³añ interwencyjnych.
W pracy zbudowano autorski model analityczny, objaœniaj¹cy podstawo-we zwi¹zki i zale¿noœci, które maj¹ wp³yw na zmiany dochodów producen-tów rolnych. Model ma charakter teoretyczno-poznawczy. Rozumowanie jest prowadzone na podstawie przyjmowanych za³o¿eñ, które s¹ dowodzone lub przywo³ywane z literatury. Procesy, uwarunkowania i zale¿noœci ekonomi-czne wyjaœniane i dowodzone s¹ za pomoc¹ wyprowadzonych wzorów i for-mu³ analitycznych. Autor opar³ ogólny model na zasadach czystej logiki i podejœcia abstrakcyjnego. Wykorzysta³ najnowsze teorie i osi¹gniêcia œwia-towej mikroekonomii. Przedstawiony model stanowi nowoczesne ujêcie, w znacznym stopniu uzupe³niaj¹ce i poszerzaj¹ce tradycyjn¹ analizê w ekonomice rolnictwa. S³u¿y potwierdzeniu uniwersalizmu postawionych w pracy tez, dotycz¹cych Ÿróde³ wzrostu dochodów gospodarstw rolnych.
Autor zaznacza we wstêpie, i¿ rozwa¿ania prowadzone s¹ w nurcie eko-nomii pozytywnej, której celem jest obiektywna analiza czynników i zale¿-noœci kszta³tuj¹cych dochody producentów rolnych. Autor nie unikn¹³ for-mu³owania postulatów i ocen, szczególnie dotycz¹cych polityki ekonomi-cznej [ss. 30, 95, 126, 141, 150]. Rozwa¿ania mikroekonomiczne przeplata-j¹ siê z makroekonomicznymi. Percepcjê modelu utrudniaprzeplata-j¹ nieco niedoci¹g-niêcia, polegaj¹ce na braku lub b³êdnym objaœnieniu zmiennych w niektó-rych wzorach i formu³ach [ss. 14, 16, 35, 40, 65, 75, 110, 113].
Strona edytorska ksi¹¿ki jest doœæ nieprzychylna czytelnikowi. Opuszczo-no w spisie literatury wiele pozycji wydawniczych, na które autor powo³uje siê w treœci [ss. 22, 27, 35, 48, 78, 82, 116, 118, 148]. Poza tym w spisie literatury nie zawsze zachowano porz¹dek alfabetyczny. Edycjê znamionuj¹ liczne literówki [ss. 9, 10, 29, 34, 46, 110, 119, 120, 122, 128, 137, 151, 170, 174]. Skromna oprawa graficzna oraz wymienione niedoci¹gniêcia wyda-wnicze utrudniaj¹ odbiór ksi¹¿ki przez mniej wprawnego czytelnika, nie umniejszaj¹c jednak¿e jej zawartoœci merytorycznej.
Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, i¿ do r¹k polskiego czytelnika trafi³a po raz pierwszy ksi¹¿ka, w której sformu³owano ca³oœciowy model
wykorzy-stuj¹cy narzêdzia mikroekonomicznej analizy zachowania producenta, doty-cz¹ca dyskusyjnego i niezmiernie aktualnego problemu wzrostu dochodów rolniczych. Recenzowana praca stanowi milowy krok w badaniach z zakresu teorii i ekonomiki rolnictwa. Ze wzglêdu na du¿¹ wartoœæ poznawcz¹ oraz walory naukowe ksi¹¿ka jest rekomendowana teoretykom ekonomii i ekono-mistom rolnym.
BIBLIOGRAFIA
Idczak J., 2001: Dochody rolnicze a polityka rozwoju regionalnego Unii Europejskiej. WWSB, Poznañ.
Leszczyñska M., 2007: Zró¿nicowanie dochodów ludnoœci rolniczej i ich uwarunkowania. WURZ, Rzeszów.
Zegar J.S., 2004: Dochody w strategii rozwoju rolnictwa (u progu integracji europejskiej). IERiG¯, Warszawa.
Zegar J.S., 2008: Dochody w rolnictwie w okresie transformacji i integracji europejskiej. IERiG¯, Warszawa.
