ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
KINGA LACHOWICZ-TABACZEK1
O POTRZEBIE Ł CZENIA
PODEJCIA ILOCIOWEGO Z JAKOCIOWYM
W PSYCHOLOGICZNYCH BADANIACH NAUKOWYCH
Podjty przez Władysława Jacka Paluchowskiego problem bada jakocio-wych i ilociojakocio-wych w psychologii moe skłania do refleksji zarówno osoby zaj-mujce si naukowo metodologi bada psychologicznych, jak i badaczy apliku-jcych zasady metodologii. Tych pierwszych bardziej interesuje dookrelenie specyfiki kadego z podej, tych drugich – głównie sposób i moliwoci ich wykorzystania. Poniej przedstawione rozwaania bd dokonane z tej drugiej perspektywy, a konkretnie – z perspektywy bada prowadzonych na gruncie psy-chologii społecznej.
Mówic o metodach jakociowych, bd miała na myli takie narzdzia ba-dawcze, których celem jest opis i zrozumienie zachowania oraz sposobu inter-pretowania rzeczywistoci przez konkretn jednostk. Za metody i podejcie ilo-ciowe bd uznawała takie sposoby prowadzenia bada psychologicznych, które pozwalaj na sformułowanie ogólnych prawidłowoci zachowania i dowiadcza-nia rzeczywistoci przez ludzi.
Pytanie o uyteczno i zakres zastosowania bada ilociowych i jakocio-wych w psychologii najłatwiej jest zanalizowa w kontekcie tego, w jakim stop-niu kade z tych podej pozwala na zrealizowanie postulatów psychologii jako nauki, której celem jest opisywanie, wyjanianie i przewidywanie ludzkich
za-
PROF. DR HAB. KINGA LACHOWICZ-TABACZEK, Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocław-skiego, ul. Dawida 1, 50-527 Wrocław; e-mail: kla@dawid.uni.wroc.pl
chowa. Odpowied na to pytanie z tego punktu widzenia wydaje si do oczy-wista – realizacja tych celów jest moliwa za pomoc takich metod, które po-zwalaj na systematyzowanie i uogólnianie dokonywanych obserwacji jednostek, co umoliwiaj przede wszystkim metody ilociowe. Bez moliwoci uogólnie-nia poczynionych obserwacji efektem badauogólnie-nia jest analiza zachowauogólnie-nia wybranej jednostki, która była obiektem obserwacji psychologa – badacza. Wyprowadzone na tej podstawie wnioski mog sta si zatem podstaw do rozumienia psychiki i funkcjonowania tej włanie osoby, ale nie psychiki i zachowania ludzi w ogóle. Ustalenia takie mona wówczas nazwa psychologi osoby X, a nie psychologi człowieka i natury ludzkiej. Nie jest bowiem moliwe zrozumienie wiata przey i zachowa jednego człowieka na podstawie wiedzy o tym, jak funkcjonuje psy-chika innej osoby, bez zastosowania ogólniejszych kategorii opisu obserwowa-nych fenomenów.
Podejcie jakociowe, jeli nie prowadzi do sformułowania ogólnych wnio-sków z jednostkowych obserwacji, nie jest w stanie zrealizowa celów nauki. Podejcie ilociowe moe natomiast samodzielnie realizowa naukowe cele psy-chologii, cho pomijanie jakociowych metod dociekania naukowego moe obni-y jego trafno. Ponadto, bez uwzgldnienia metod jakociowych, uycie sa-mych tylko metod ilociowych moe powodowa utrat informacji na temat wie-lu interesujcych zjawisk, a przez to prowadzi do nieuprawnionych uogólnie i zmniejsza zdolno predykcyjn sformułowanych prawidłowoci.
W zwizku z tym wydaje si, e pełna realizacja celów psychologii jako na-uki jest moliwa tylko przy połczeniu obu podej. Przykłady takie odnale mona w dorobku współczesnej psychologii społecznej. Pokazuj one, e metody i podejcie ilociowe mog zosta uzupełnione przez metody jakociowe na ka-dym etapie procesu badawczego, prowadzc do sformułowania bardziej trafnych prawidłowoci funkcjonowania psychiki człowieka.
Udział podejcia jakociowego jest nieoceniony zwłaszcza na pocztkowych etapach procesu dociekania naukowego, a wic na etapie identyfikacji zjawiska i formułowania problemu badawczego. Inspiracj do podjcia okrelonego pro-blemu przez badacza moe by włanie zainteresowanie jednostkowym zachowa-niem, które okazuje si odmienne od dotychczas opisanych zachowa ludzkich albo ujawnia zupełnie nowy obszar funkcjonowania psychiki człowieka. Badacz moe sobie wic zada pytanie, czy zaobserwowane zachowanie ma charakter incydentalny, czy te ma znamiona zjawiska i moe wystpowa powszechniej.
Takie włanie zainteresowanie indywidualnym sposobem reagowania pozwoliło na wykrycie zaskakujcego zjawiska polegajcego na reagowaniu przez niektóre osoby lkiem i napiciem po doznaniu sukcesu (Feather, Simon, 1973). Obserwa-cja tego zjawiska w badaniach, w których wikszo osób reagowała dum i za-dowoleniem, pozwoliła nastpnie na dokonanie uogólnie i pokazanie, e nega-tywnymi emocjami po sukcesie reaguj głównie osoby z nisk samoocen (Wood i in., 2005) i kobiety (Exline, Lobel, 1999). Bez nastawienia na identyfikacj wy-jtkowoci, reakcje te, odbiegajce od zachowania wikszoci, mogłoby zosta przez badaczy zlekcewaone i uznane za przypadkowe odstpstwo od ustalonej prawidłowoci.
Podejcie jakociowe w obserwacji zachowa osób badanych moe by wic ródłem nowych hipotez i pyta badawczych o istnieniu dotychczas nie opisa-nych i nie zbadaopisa-nych zjawisk.
Z kolei wykorzystanie metod jakociowych na etapie przeprowadzania bada moe pozwoli badaczowi na zwikszenie trafnoci ekologicznej stosowanych przez niego metod. Tak jest na przykład w przypadku bada nad funkcjonowa-niem struktury Ja, w których pozwala si badanym na swobodne generowanie opisów własnej osoby, zamiast narzucania ich przez badacza. Nie oznacza to po-przestania jedynie na analizie zawartoci treciowej tego, co zaprezentował kady z badanych. Wyniki takich obserwacji mog nastpnie zosta poddane analizie ilociowej, np. pod ktem jaki formalnych aspektów obrazu własnej osoby, tak jak to ma miejsce w przypadku metody badania rozbienoci w Ja E. T. Higginsa (1987). Metoda ta pozwala na okrelenie wielkoci rozbienoci midzy elemen-tami Ja u kadej z osób i zarazem na ustalenie ogólniejszych prawidłowoci doty-czcych zwizków tych rozbienoci z zachowaniem i emocjami podmiotu.
Badania jakociowe mog si okaza wrcz niezbdnym elementem opisu nowych zjawisk. Takim przykładem s badania nad przekazami reklamowymi. Najczciej pierwszym krokiem badaczy, których zadanie polega na przewidywa-niu skutecznoci oddziaływania takich przekazów, jest przeprowadzenie wywia-dów grupowych. Celem tej jakociowej metody badania jest analiza sposobu in-terpretacji przekazu przez kadego z badanych, a nastpnie wyodrbnienie kate-gorii, którymi posługuj si odbiorcy w percepcji nowego obiektu. Kategorie te nastpnie staj si podstaw konstrukcji kwestionariuszy uywanych w badaniach ilociowych, słucych okreleniu ogólniejszych prawidłowoci w odbiorze prze-kazu i przewidywaniu skutecznoci jego oddziaływania.
Mona wic stwierdzi, e zaniechanie podejcia jakociowego na etapie opisu zjawiska moe zuboy jego obraz, a wrcz doprowadzi do kolekcjonowa-nia artefaktów.
Badacz nie tylko identyfikuje okrelone zjawisko i dokonuje jego opisu, ale take pragnie je zrozumie. Badania prowadzone na gruncie psychologii ekspe-rymentalnej czsto utosamia si jedynie z poszukiwaniem rónic midzy ludmi. Przeczy temu dua liczba teorii wyjaniajcych zachowania społeczne ludzi. S one punktem wyjcia kadego rzetelnego badania w tej dziedzinie, ale take – w wielu przypadkach – efektem bada eksperymentalnych. Teorie te proponuj mechanizmy wyjaniajce zaobserwowane fenomeny, które s czsto moliwe do zidentyfikowania włanie dziki zastosowaniu w eksperymentach metod o cha-rakterze jakociowym.
Wiele bada eksperymentalnych poprzedzanych jest badaniami pilotao-wymi, zawierajcymi pytania otwarte, które umoliwiaj wyodrbnienie kategorii uywanych przez badanych w procesie percepcji sytuacji lub osoby. W trakcie eksperymentu badani czsto odpowiadaj take na pytania dotyczce odbioru sytuacji eksperymentalnej, które pozwalaj na wniknicie w mechanizm ich za-chowania. Dziki temu, badania eksperymentalne równie pozwalaj na okrele-nie przyczyn zachowania, z t rónic, e zamiast poprzestawa na analizie indy-widualnego rozumienia sytuacji przez badanego, poszukuj ogólniejszych katego-rii wyjaniajcych zachowania, takich jak moliwe intencje, motywy czy po-trzeby, które u wikszoci ludzi prowadz do okrelonego zachowania.
Przykładem obrazujcym znaczenie podejcia jakociowego w dochodzeniu do mechanizmów zachowa społecznych był eksperyment wizienny, a konkret-nie analiza zachowania badanych, prowadzona przez eksperymentatorów po jego zakoczeniu (Haney, Banks, Zimbardo, 1999). Badacze, zaskoczeni zachowa-niem uczestników eksperymentu, a w szczególnoci łatwoci, z jak przyjli schematy zachowania wpisane w narzucone im role winiów i straników, m.in. prowadzili z nimi wywiady i analizowali dokonywane przez nich zapiski, dziki czemu wnikali stopniowo w proces, który zachodził w psychice badanych. Peł-niejsze zrozumienie zachowania badanych w eksperymencie, a dziki temu – take mechanizmów zachowa ludzi wypełniajcych okrelone role, nie byłoby zatem moliwe bez analizy jednostkowego sposobu interpretowania pełnionej roli, oceny własnej osoby oraz zachowania pozostałych uczestników badania.
Podsumowujc, zadaniem bada ilociowych jest formułowanie ogólnych prawidłowoci dotyczcych zachowania człowieka i funkcjonowania psychiki,
sprawdzanie ich zasigu i okrelanie mechanizmów ich powstawania. Jednak sku-teczna realizacja tych zada jest moliwa przy wsparciu metod jakociowych, które mog by zastosowane na kadym etapie procesu badawczego. Bez ich uwzgldnienia obraz badanych zjawisk moe by znacznie zuboony, a take mniej trafny. Jednak z kolei badania jakociowe nie ukierunkowane na ostateczne sformułowanie ogólnych prawidłowoci maj zbyt mały zasig i mog nie zyska statusu prawidłowoci funkcjonowania ludzkiej psychiki. W kadym przypadku, efektem rezygnacji z zastosowania innego typu podejcia metodologicznego moe by obnienie jakoci procesu badawczego. Jednak przykłady bada z psy-chologii społecznej pokazuj, e oba podejcia mona z sukcesem łczy, jeli badacz pragnie uzyska rzetelny opis zjawiska, pogłbi jego zrozumienie i zwikszy trafno predykcji, a niekoniecznie – tylko zachowa wierno wobec wybranej orientacji metodologicznej.
BIBLIOGRAFIA
Exline, J. J., Lobel, M. (1999). The perils of outperformance: Sensitivity about being the target of a threatening upward comparison. Psychological Bulletin, 125, 307-337.
Feather, N. T., Simon, J. G. (1973). Fear of success and causal attribution for outcome. Journal of
Personality, 41, 525-542.
Haney, C., Banks, C., Zimbardo, P. G. (2005). Winiowie i stranicy – badanie w symulowanym wizieniu. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna – wybór tekstów (s. 83-101). War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94, 319-340.
Wood, J. V., Heimpel, S. A., Newby-Clark, I. R., Ross, M. (2005). Snatching defeat from the jaws of victory: Self-esteem differences in the experience and anticipation of success. Journal of
