• Nie Znaleziono Wyników

View of Determination of the legal notion of homicide in both Polish and Russian criminal law. Selected aspects

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of Determination of the legal notion of homicide in both Polish and Russian criminal law. Selected aspects"

Copied!
22
0
0

Pełen tekst

(1)

NAUK PRAWNYCH I EKONOMICZNYCH KUL

Tom IV, zeszyt 1 — 2008

MARCIN OKULSKI

KSZTA+TOWANIE SIEB POJEBCIA ZABÓJSTWA W POLSKIM I ROSYJSKIM PRAWIE KARNYM

WYBRANE ASPEKTY

Kluczem do prawnokarnej charakterystyki okres´lonego przesteBpstwa jest ustalenie prawnosemantycznego zakresu jego pojeBcia. Celem niniejszej pracy nie jest zatem kompleksowe ukazanie wszystkich „meandrów” prawnych zwi Bazanych z przesteBpstwem zabójstwa, lecz tylko tych aspektów, które wskazuj Ba drogeB krystalizacji pojeBcia zabójstwa do ksztaZtu utrwalonego we wspóZczesnym polskim i rosyjskim prawie karnym. Wykorzystanie instrumen-tów komparatystyki ma sZuz\yc´, bior Bac po uwageB w Baski zakres omawianej problematyki, nas´wietleniu specyficznych uwarunkowan´ rozwoju mys´li praw-niczej w obszarze czynów skutkuj Bacych s´mierci Ba czZowieka, zyskuj Bacych miano zabójstwa, a poprzez to uwidocznieniu tych cech obu porz Badków prawnych, które s´wiadcz Ba o ich przynalez\nos´ci do tej samej rodziny prawa, w ramach której moz\liwe s Ba, jak sieB wydaje, okres´lone interakcje (czerpanie gotowych rozwi Bazan´ legislacyjnych, poszukiwanie wykZadni), unifikacja czy uniwersalizacja prawa.

PojeBcie zabójstwa (J$46FH&@), wpisane w polski i rosyjski porz Badek praw-ny, jest modelem mys´lowym, odwzorowuj Bacym czyny dokonane umys´lnie, których skutkiem jest pozbawienie z\ycia czZowieka. Choc´ w jeBzykowej war-stwie wypowiedzenia z art. 148 § 1 polskiego Kodeksu karnego umys´lnos´c´ nie zostaZa zaakcentowana, to w relacji z art. 8, w zw. z art. 7 § 2 zabójstwo jawi sieB jako zbrodnia, a teB moz\na popeZnic´ wyZ Bacznie umys´lnie. Nazwy „zabójstwo” nie nalez\y Z Baczyc´ z nieumys´lnym spowodowaniem s´mierci, które

Mgr MARCIN OKULSKI c WydziaZ Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana PawZa II w Tomaszowie Lubelskim; adres do korespondencji: ul. Lwowska 80, 22-600 Tomaszów Lubelski.

(2)

w mys´l art. 155 k.k. jest odreBbnym typem przesteBpstwa, ustalonym na pod-stwie kryteriów winy nieumys´lnej1. Wyj Batkowos´c´ zabójstwa nie moz\e byc´

postrzegana wyZ Bacznie poprzez pryzmat sztywnego gorsetu normatywnego zakazu „nie zabijaj”, ujeBtego w zwieBzZ Ba formuZeB kodeksow Ba c „Kto zabija czZowieka”, bowiem brak gZeBbszej analizy istoty tego czynu prowadziZby do powierzchownej jego oceny i w kaz\dym wypadku wywoZywaZby identyczn Ba w aspekcie ilos´ciowym i jakos´ciowym odwetow Ba reakcjeB spoZeczn Ba w postaci kary2. Wskazuj Bac podstawy odpowiedzialnos´ci karnej za zabójstwo, nie

spo-sób przeciez\ pomin Bac´ osobliwos´ci konstytucji psychicznej sprawcy zabójstwa, jego specyficznych wZas´ciwos´ci, ale takz\e stopnia kryminalnej zawartos´ci czynu oraz ujemnej jego oceny w s´wietle wartos´ci moralnych.

Polski ustawodawca, wykorzystuj Bac w art. 148 § 3 k.k. in fine termin „zabójstwo”, nie ustala, jaki niesie on w sobie Zadunek informacyjny. Sy-tuacja taka rodzi koniecznos´c´ poszukiwania tres´ci pojeBcia zabójstwa na grun-cie jeBzyka ogólnego3. Pomimo specjalizacji znaczen´ jednostek leksykalnych w obreBbie jeBzyka prawa, powszechne rozumienie znaczenia pojeBcia zabójstwa nie odbiega znacz Baco od tego, jakie przypisac´ mu nalez\y w jeBzyku prawa4.

Wariantywne znaczenia sZów „zabójstwo” czy „zabicie”, odnajdywane

1 A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa: LEX a Wolters Kluwer business

2007, s. 309.

2Zob. J. S´ w i t k a, Z problematyki kary pozbawienia wolnos´ci (refleksje

psychologicz-ne), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego”. Prawo c Ekonomia 7(1989), s. 158.

3Por. UchwaZa SN z 22.11.2003 r., I KZP 41/2002. S Bad Najwyz\szy zauwaz\yZ, z\e skoro

kodeks karny nie zawiera definicji legalnej zabójstwa, to stan taki „nakazuje doszukiwac´ sieB znaczenia tego pojeBcia w jeBzyku potocznym poprzez sZowniki jeBzyka polskiego”. Jak sieB wyda-je, S Bad Najwyz\szy miaZ na mys´li poszukiwania w obreBbie jeBzyka ogólnego (albo nawet etnicz-nego). JeBzyk etniczny nie stanowi skonsolidowanej caZos´ci (zob. B. Z. K i e l a r, W obronie

koncepcji „je?zyka prawnego” jako rejestru je?zyka naturalnego, PiP 1979, nr 8-9). Jest

kompila-cj Ba róz\norodnych odmian jeBzykowych, rozwijaj Bacych sieB np. w obreBbie danego terytorium, okres´lonej grupy spoZecznej itp., jest uwarunkowany konkretn Ba sytuacj Ba komunikacyjn Ba. Jednak w ramach jeBzykowego obszaru etnicznego w praktyce komunikacyjnej uz\ywa sieB jeBzyka wspól-nego, powszechwspól-nego, zwanego jeBzykiem ogólnym. Dlatego warto zauwaz\yc´, z\e poszukiwanie znaczenia pojeBc´ wyZ Bacznie w ramach jeBzyka potocznego (rozumianego najczeBs´ciej jako jeBzyk mówiony, codziennego uz\ytku, nacechowany mniejsz Ba starannos´ci Ba poprawnos´ciow Ba) zaweBz\a znacz Baco pole badawcze. Za takim stanowiskiem przemawia c jak moz\na s Badzic´ c argument, z\e jeBzyk prawny i prawniczy bliski jest jeBzykowi ogólnemu, którego s Ba pochodnymi, odmiana-mi stylowyodmiana-mi, tzw. jeBzykaodmiana-mi specjalistycznyodmiana-mi (por. np. B. H a Z a s, Terodmiana-minologia je?zyka

prawnego, Zielona Góra: WSP 1995, s. 22-23 n.).

4JeBzyk prawa (odmiana stylowa jeBzyka) w niniejszej pracy rozumiany jest jako odmiana

nadrzeBdna wobec jego wariantów: jeBzyka prawnego, jeBzyka prawniczego, socjooperatywnego jeBzyka zawodowego prawników, z\argonu prawniczego (por. H a Z a s, Terminologia, s. 22).

(3)

w sZownikach5 w postaci pojedynczych sZów, jak: zamordowanie, morder-stwo, mord, us´miercenie, utZuczenie, meBz\obójmorder-stwo, zatZuczenie, ubicie, albo w postaci ekwiwalentnych semantycznie rozbudowanych struktur jeBzykowych, zwi Bazków frazeologicznych, np.: zabicie kogos´, niezgodne z prawem zabicie kogos´, us´miercanie biciem, rozmys´lne zabójstwo, jawne lub skryte zabójstwo, przesteBpstwo polegaj Bace na umys´lnym zabiciu czZowieka, zamach na z\ycie czZowieka uczyniony, zadanie komus´ s´mierci, spowodowanie s´mierci c pomi-mo swej róz\norodnos´ci daj Ba jednak ogóln Ba podstaweB do formuZowania pojeB-cia zabójstwa.

O ile polski ustawodawca pozostaZ w art. 148 § 1 przy lakonicznej formu-le zabójstwa, o tyformu-le rosyjski zapewne celowo i z peZn Ba s´wiadomos´ci Ba podj BaZ odmienne kroki, przecinaj Bac tym samym spory doktrynalne. Umys´lnos´c´ jako cecha zabójstwa wpisana zostaZa w jego prawn Ba definicjeB, zamieszczon Ba w ra-mach art. 105 cz. 1 obecnie obowi Bazuj Bacego k.k.FR6, której poprzednia,

ra-dziecka ustawa karna z 1960 r. nie zawieraZa. Obecny jej ksztaZt zawdzieBczac´ nalez\y dosyc´ burzliwej dyskusji teoretyków prawa, która rozpoczeBZa sieB je-szcze w latach czterdziestych ubiegZego stulecia za spraw Ba prof. M. D. Szar-gorodskiego, propaguj Bacego pogl Bad, z\e za zabójstwo nalez\y uznac´ wyZ Bacznie umys´lne spowodowanie s´mierci czZowieka7. To nie nowatorskie przeciez\

stanowisko, oparte na dos´wiadczeniach przedrewolucyjnego prawodawstwa spotkaZo sieB z ostrym sprzeciwem najwybitniejszych rosyjskich uczonych, a podstawy tej dezaprobaty zaakcentowaZ prof. A. A. Piontkowski, który, po-dobnie jak inny wybitny karnista N. I. Zagorodnikow8, nie godziZ sieB z

pro-5Por. SDownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, Warszawa 1994, s. 948; MaDy

sDownik je?zyka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 1999, s. 1095, 1096; M. S. B. L i n d e,

SDownik je?zyka polskiego, Warszawa 1951, s. 705, 710; J. K a r Z o w i c z, A. K r y n´ s k i,

W. N i e d z´ w i e c k i, SDownik je?zyka polskiego, Warszawa 1953, t. VIII, s. 19, 26; SDownik

je?zyka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, t. III, s. 826, 828; Inny sDownik je?zyka polskiego, red. E. Ban´ko, Warszawa 2000, s. 1191; Ilustrowany sDownik je?zyka polskiego, red.

E. Sobol, Warszawa 1999, s. 1078 n.

6I(@:@&>Z6 8@*,8F CK @H13 4`>b 1996 (. No63-K1. Kodeks karny Federacji

Rosyj-skiej zostaZ przyjeBty przez DumeB Pan´stwow Ba 24 maja 1996 r. i zatwierdzony przez RadeB Federacji 5 czerwca 1996 r. Tres´ci normatywne Kodeksu karnego FR usystematyzowano w czeBs´ci ogólnej i szczególnej, w ramach których dokonano podziaZu na rozdziaZy, tytuZy, artykuZy, paragrafy, czeBs´ci (wyraz\one liczb Ba), punkty (wyraz\one liter Ba).

7;. ). S " D ( @ D @ * F 8 4 6, AD,FHJB:,>4b BD@H4& 042>4 4 2*@D@&\b, ;@F8&"

1948, s. 38.

8 =.3. 1 " ( @ D @ * > 4 8 @ &, AD,FHJB:,>4b BD@H4& 042>4, '@F`D42*"H,

;@F8&" 1961, s. 21-22. Takz\e inni wybitni specjalis´ci w dziedzinie prawa karnego, np.: B. D. Mienniagin, M. K. Anijanc, A. K. Trajnin podtrzymywali taki pogl Bad.

(4)

pozycj Ba swojego oponenta, by „nie odnosic´ do niego [zabójstwa – przyp. M. O.] nieostroz\nego pozbawienia z\ycia czZowieka”. Uznanie bowiem, jak twierdziZ, nieostroz\nego pozbawienia z\ycia czZowieka „nie za zabójstwo, a za jakies´ inne, szczególne przesteBpstwo, byZoby zdolne jedynie osZabic´ negatyw-n Ba moralnegatyw-n Ba ocenegatyw-neB tego przesteBpstwa”9. Jednak u progu wejs´cia w z\ycie no-wego rosyjskiego kodeksu karnego przewageB zyskiwaZ pogl Bad, przyjmuj Bacy za wyznacznik zabójstwa jedynie umys´lne dziaZanie (zaniechanie), które po-woduje s´mierc´ drugiego czZowieka10.

U podstaw trudnego do zrozumienia w swoich zaZoz\eniach oporu przedsta-wicieli radzieckiej nauki wobec modyfikacji definicji zabójstwa lez\aZy, jak sieB wydaje, gZeBboko zakorzenione przekonania i utarte schematy poparte wielo-wiekowym dorobkiem ustawodawczym i doktrynalnym prowadz Bacym do stabilizacji tres´ciowej tego pojeBcia od drugiej poZowy XIX wieku11. Do tego

czasu prawodawca posZugiwaZ sieB wyZ Bacznie kategori Ba rodzaju zabójstwa, nie wyjas´niaj Bac jednak jego pojeBcia. W caZym dawnym prawodawstwie Rusi czyny, które nazywano zabójstwem, zyskiwaZy takie miano bez wzgleBdu na to, czy ich z´ródZem byZo uczucie zemsty, przelotne uniesienie, czy pojawiaZy sieB jako nasteBpstwo nierozwaz\nego czynu, czy tez\ ich podZoz\em byZa kZótnia lub bójka12. Zainteresowanie wZadzy na Rusi problematyk Ba zabójstw

uwi-docznia sieB w pierwszej na jej terytorium ustawie karnej, tzw. Ruskiej

Praw-9 7JDF F@&,HF8@(@ J(@:@&>@(@ BD"&", red. !. !. A4@>H8@&F846, t. V, ;@F8&":

="J8" 1971, s. 22.

10Por. %. %. 9 J > , , &, ? `D4*4R,F8@6 BD4D@*, BD,FHJB:,>46, >"BD"&:,>>ZN

BD@H4& 042>4 4 2*@D@&\b R,:@&,8", ;@F8&": _D4FH 1996, s. 344; !. =. 7 D " F 4-8 @ &, I(@:@&>@-BD"&@&"b @ND">" BD"& 4 F&@$@* R,:@&,4-8" & C@FF44, E"D"H@& 1996 4 *D.

11Nowatorskie ujeBcie problematyki zabójstwa (jako przesteBpstwa umys´lnego) w kodeksie

karnym z 1903 r. (tzw. kodeks Tagancewa) nie odpowiadaZo byc´ moz\e wizji komunistycznego Zadu spoZecznego, w którym hasZa bezwzgleBdnego umiZowania wartos´ci (choc´by z\ycia) prze-wrotnie przeplataZy sieB z brutalnym deptaniem tych ostatnich. Przeciez\ na hasZach przede wszystkim budowano medialny obraz „radzieckiego” czZowieka wraz\liwego na zZo, ostro sprzeciwiaj Bacego sieB mu. Prawo karne teB swoist Ba, bliz\ej nieokres´lon Ba wraz\liwos´c´ spoZeczn Ba zamkneBZo w ramach pojeBcia spoZecznego niebezpieczen´stwa czynu, które, ze wzgleBdu na swoj Ba rozci Bagliwos´c´ interpretacyjn Ba, dawaZo wZadzy radzieckiej poteBz\ny instrument w wykonywaniu wZadzy karania. Moz\liwe takz\e, z\e ustawa z 1903 r. postrzegana jako niew Batpliwy przejaw sukcesu wZadzy carskiej, byZa niewygodnym dowodem jej posteBpowos´ci. W Rosji weszZa w z\ycie tylko czeBs´c´ ogólna kodeksu (rewolucja 1905 uniemoz\liwiZa dalsze jej wprowadzanie w caZym imperium), natomiast na ziemiach Polski nalez\ Bacych do byZego zaboru rosyjskiego obowi BazywaZ z pewnymi zmianami do 1932 r.

12 Zob. R. H u b e, Historya prawa karnego ruskiego, Warszawa: Drukarnia Gazety

(5)

dzie (CJFF8"b AD"&*"), zwanej póz´niej pierwsz Ba Prawd ?a (dla podkres´lenia

chronologii tego typu aktów prawnych), która poszerzyZa kompetencje s Badow-nictwa ksi Baz\eBcego w zakresie karania zabójców poprzez ograniczenie rodowe-go prawa zemsty do najbliz\szych krewnych zabiterodowe-go i pobieranie na rzecz skarbu ksi Baz\eBcego opZat za te przesteBpstwa, zwanych wirami.

Zmodyfikowana przez synów JarosZawa M Badrego Prawda potwierdzaZa prawo bliz\szych krewnych do zemsty, zas´ wobec pozostaZych osób dokonuj Ba-cych zabójstwa w tym akcie, przewidywaZa kary jak za kaz\de inne zabójstwo, a czyn taki nosiZ miano zabójstwa &X @$4*J. Jednak w toku zmian redakcyj-nych Prawdy wyróz\nianie takiego typu zabójstwa staZo sieB bezcelowe, bo-wiem wszelkie zabójstwa o podZoz\u zemsty zostaZy zakazane. „OdmZodzony” tekst Prawdy rozróz\niaZ zabójstwa rozbójnicze i proste13. Nie udaZo sieB

jed-nak kodyfikatorom, pomimo podjeBtej próby, stworzyc´ s´cis´le rozgraniczonych tres´ciowo formuZ odzwierciedlaj Bacych specyfikeB dziaZania sprawcy prostego i rozbójniczego zabójstwa. Opis zabójstwa rozbójniczego zawarto w wyraz\e-niach: „zabic´ meBz\a w rozboju”, zabic´ „w rozboju bez wszelkiej zwady”. Wspomniana zwada uznana byZa za podZoz\e zabójstwa prostego, okres´lonego lakonicznym zwrotem: „jes´li ubije meBz\a”, który uderzaj Baco przypomina wspóZczesn Ba redakcjeB art. 148 § 1 polskiego Kodeksu karnego, przy czym brak konsekwencji stylistycznej w dalszej czeBs´ci Prawdy JarosDawiczów za-owocowaZ pojawieniem sieB uzupeZnionego opisu tego czynu: „jes´li ubije w zwadzie albo na uczcie”14. Po raz pierwszy w miareB zwarta formuZa

za-machu na z\ycie pojawiZa sieB w prawie rosyjskim w XV wieku, a mieszcz Bace sieB w jej ramach czyny okres´lano mianem *JT,(J$FH&@ (zguba duszy, zagZa-da duszy). Wyj Batkowo szerokie i pojemne znaczenie tego terminu pozwalaZo rozumiec´ pod nim nie tylko zabójstwa sensu stricto, ale i samobójstwo, a tak-z\e nagZ Ba, bez pojednania sieB z Bogiem s´mierc´ w grzechu, w wyniku nie-szczeBs´liwego wypadku. Tak szerokie spojrzenie ulegaZo z czasem zaweBz\eniu, przyjmuj Bac coraz bardziej wspóZczesny ksztaZt.

W ArtykuDach wojskowych cara Piotra I pojawia sieB termin F<,DH@J$46FH-&@. Ten zrost sZów: „s´mierc´” i „zabójstwo” (s´miertelne ubicie) oznaczaZ

zgod-13To pierwsze pocz Batkowo skutkowaZo wspóln Ba z zabójc Ba odpowiedzialnos´ci Ba maj Batkow Ba

gminy, na której terytorium dokonano przesteBpstwa, po czym zwolniono z tego obowi Bazku gmineB, gdy ta wydaZa ksieBciu schwytanego sprawceB wraz z rodzin Ba. Przy przesteBpstwach nierozbójniczych (prostych) nie byZo moz\liwe c jak sieB wydaje c na podstawie niepeZnych z´ródeZ korzystanie z prawa zemsty, a wieBkszos´c´ z nich s´cigana byZa z urzeBdu, co przy zabój-stwach rozbójniczych, jak moz\na s Badzic´, byZo reguZ Ba.

(6)

ne z wol Ba i zamiarem „bez potrzeby i bez strachu s´mierci” pozbawienie z\ycia innego czZowieka, ale ponadto zabójstwo z nieostroz\nos´ci c „zadanie s´mierci, chociaz\by nieumys´lnie i bez woli”. Takz\e niezawinione spowodowanie s´mier-ci („wielce mimowolne i nieumys´lne”) mies´s´mier-ciZo sieB w zakresie prawnoseman-tycznym sZowa F<,DH@J$46FH&@.

W bogatym dorobku prawodawczym cara Aleksandra I, szczególnie w po-wstaZym w 1813 r. projekcie do kodeksu karnego15, podejmowano próby

„zdefiniowania” zabójstwa poprzez wskazanie na formeB zawinienia, albo wzbogacenie znamienia czasownikowego uzupeZniaj Bacym opisem dziaZania sprawcy. Ws´ród przesteBpstw prywatnych objeBtych regulacj Ba czeBs´ci trzeciej projektu, zabójstwo usytuowane jest w ramach §§ 332-396. Zgodnie z § 332 „zabójstwo (F<,DH@J$46FH&@) bywa: umys´lne, nieumys´lne, nieostroz\ne, niezawinione”. W § 333 nakres´lona zostaje sylwetka „umys´lnego zabójcy”, który „ze swej woli i z przygotowaniem us´mierca drugiego, lub maj Bac taki zamiar dopus´ci sieB takiego posteBpku, którego nasteBpstwem jest s´mierc´ drugie-go”. Za umys´lnego zabójceB projekt (§ 334) nakazuje uwaz\ac´ takz\e tego, „kto zleca us´miercic´ drugiego”, albo kto wie, „polecaj Bac wykonac´ okres´lone dzia-Zanie i w okres´lonym miejscu, z\e jego nasteBpstwem jest s´mierc´ tego, kto polecenie wykonuje albo s´mierc´ kogokolwiek innego, i rzeczywis´cie nasteBpu-je”. Nieumys´lnym zabójc Ba w s´wietle § 352 uprawnione jest nazwanie tego, kto „choc´ nie miaZ z\yczenia zadac´ s´mierci drugiemu, lecz miaZ zamiar mu szkodzic´, i swoimi dziaZaniami pozbawiZ go z\ycia”. Za nieostroz\ne zabójstwo zas´ (§ 366) nalez\y poczytywac´ takie, które zostaZo popeZnione „bez z\adnego planu i przygotowania do tego, bez najmniejszego zamiaru wyrz Badzenia uszczerbku” (np. zabójstwo osoby trzeciej przy obronie koniecznej, zabicie dziecka przez matkeB we s´nie). Niezawinionym zas´ zabójstwem byZo zadanie s´mierci napastnikowi w obronie koniecznej, nocne zabójstwo rozbójnika lub zZodzieja, zabicie aresztanta, który dopuszcza sieB przemocy (gwaZtu) wobec straz\ników lub stawia czynny opór siZom posZanym w celu stZumienia buntu (§ 377).

ZaweBz\enie pojeBcia F<,DH@J$46FH&@ nast BapiZo w Zbiorze Praw Karnych (E&@* 2"8@>@& J(@:@&>ZN) imperium rosyjskiego z 1832 r., którego art. 330 ujmowaZ je jako „spowodowan Ba uz\yciem siZy s´mierc´ innego czZowieka, poprzez zadanie ran, uderzenie lub otrucie”. Analogiczne spojrzenie na tres´c´ tego pojeB-cia wykazali autorzy Zbioru Praw Karnych i Poprawczych z 1845 r. (I:@0,>-4e @ >"8"2">4bN J(@:@&>ZN 4 4FBD"&4H,:\>ZN), a jego echo pojawiZo sieB

(7)

takz\e w Zbiorze Praw Karnych (I(@:@&>@e J:@0,>4e) z 1903 r.16 Wspom-niany Zbiór Praw Karnych i Poprawczych opracowywany w latach 1845-1885 charakteryzowaZ zabójstwo poprzez jego podziaZ na zabójstwo z zamiarem bezpos´rednim i ewentualnym. W granicach pierwszego ustawodawca dostrzegaZ trzy jego postaci: zabójstwo z przemys´lanym wczes´niej zamiarem (art. 1454), bez przemys´lanego wczes´niej zamiaru (1455 cz. 1) i zabójstwo w zapalczy-wos´ci i rozdraz\nieniu (art. 1455 cz. 2). Typ kwalifikowany zabójstwa zostaZ zas´ wykreowany poprzez wskazanie podmiotów, których spowodowanie s´mierci pieBtnowane byZo surowsz Ba odpowiedzialnos´ci Ba karn Ba17.

W ustawie karnej z 1903 r. zabójstwo ujeBte zostaZo jako typ rodzajowy prze-steBpstw przeciwko zdrowiu i z\yciu, mieszcz Bacych sieB w zakresie ogólnego typu przesteBpstw przeciwko osobie prywatnej (R"FH>@, :4P@). System klasyfikacji zabójstw przyjeBty w tym akcie, znalazZ swoje odzwierciedlenie w najnowszym rosyjskim Kodeksie karnym z 1996 r., pomimo braku jego akceptacji w okresie radzieckim. Ta na wskros´ nowoczesna ustawa oceniaZa zabójstwo jako przesteBp-stwo umys´lne „z przemys´lanym wczes´niej zamiarem” i „bez przemys´lanego wczes´niej zamiaru”, a takz\e zabójstwo w zapalczywos´ci i rozdraz\nieniu. Uznaj Bac za zabójstwo umys´lne pozbawienie z\ycia drugiego czZowieka (wyeliminowano karalnos´c´ samobójstwa), wskazano typy tego przesteBpstwa: proste zabójstwo (typ podstawowy), zabójstwo z podwyz\szon Ba karalnos´ci Ba (typ kwalifikowany) i obni-z\on Ba karalnos´ci Ba (typ uprzywilejowany)18.

Pierwszy radziecki kodeks karny z 1922 r. oprócz zabójstw cieBz\kich wy-róz\niaZ podstawowy typ zabójstwa i zabójstwo pod wpZywem silnego ducho-wego wzburzenia, a swoistym „krokiem w tyZ” wobec regulacji z 1903 r. byZo uznanie nieostroz\nego spowodowania s´mierci za zabójstwo z nieostroz\-nos´ci (art. 147). W grupie zabójstw pojawiZy sieB tez\ czyny skutkuj Bace s´mier-ci Ba czZowieka bez skonkretyzowanej formy winy: spowodowanie s´miers´mier-ci napastnika na skutek przekroczenia granic obrony koniecznej, a takz\e zabój-stwo przesteBpcy zastanego na miejscu przesteBpstwa, do którego doszZo wsku-tek przekroczenia miar koniecznych do jego zatrzymania (art. 145). Do

za-16 !. 3. 7 @ D @ $ , , &, A@>bH4, J$46FH&", w: C@FF46F8@, J(@:@&>@, BD"&@,

E">8H-A,H,D$JD(: 32*"H,:\F846 *@< E">8H-A,H,D$JD(F8@(@ (@FJ*"DFH&,>>@(@ J>4-&,DF4H,H" 2005, s. 194-195.

17Surowsz Ba kareB ponosili np. zabójcy rodziców (art. 1449), krewnych (art. 1451), pana

i czZonków jego rodziny oraz jego domowników, gospodarza, mistrza rzemiosZa, duchownego, czZonków rodziny imperatora i jego ochrony. Zob. '. =. # @ D 2 , > 8 @ &, 7JDF J(@:@&>@-(@ BD"&". IR,$>48 *:b &J2@&. ?F@$,>>"b R"FH\, t. III, ;@F8&" 2002, s. 127.

18Por. ="D@*>"b ^>P48:@B,*4b >"JR>ZN BD48:"*>ZN 2>">46, t. XI,

(8)

bójstw zaliczano dokonanie speBdzenia pZodu lub sztucznego przerwania ci Baz\y za zgod Ba matki przez osoby, które nie miaZy do tego specjalistycznego, me-dycznego przygotowania, albo pomimo takich kwalifikacji dokonaZy tego w nieodpowiednich warunkach. Takz\e wspóZdziaZanie lub namowa do samo-bójstwa niepeZnoletniego lub osoby, co do której wiadomo, z\e nie jest zdolna rozumiec´ istoty i znaczenia swojego dziaZania lub kierowac´ swoim posteBpo-waniem, jes´li podjeBcie aktu samobójczego prowadziZo do s´miertelnego skutku, identyfikowane byZo z zabójstwem.

Kodeks karny Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radziec-kiej z 1926 r. nie wniósZ zmian w zakresie oceny przesteBpstw skutkuj Bacych s´mierci Ba czZowieka, a kodeks karny z 1960 r. ugruntowaZ podziaZ na zabój-stwo w okolicznos´ciach obci Baz\aj Bacych (art. 102), zabójzabój-stwo typu podstawowe-go (art. 103), zabójstwo typu uprzywilejowanepodstawowe-go (w stanie silnepodstawowe-go duchowe-go wzburzenia c art. 104) i przy przekroczeniu granic obrony koniecznej (art. 105). PowieliZ takz\e znan Ba wczes´niej regulacjeB tzw. nieostroz\nego zabójstwa (art. 106) i doprowadzenia do samobójstwa (art. 107).

Takz\e w najwczes´niejszych pomnikach prawa polskiego na próz\no doszu-kiwac´ sieB wyrazistej formuZy zabójstwa, jakkolwiek juz\ w KsieBdze Elbl Baskiej przewidziano odpowiedzialnos´c´ za nie. Przy czym z jednej strony istniaZy procedury dowodzenia niewinnos´ci, co wskazywaZoby na pojmowanie prze-steBpstw jako czynów zawinionych, z drugiej zas´ istniaZa odpowiedzialnos´c´ obiektywna rodu, „okolicy”, mieszkan´ców wsi, polegaj Baca na obowi Bazku zapZaty gZówszczyzny, w przypadku naruszenia miru ksi Baz\eBcego, nie tylko zreszt Ba w wyniku zabójstwa, ale chociaz\by poprzez pochowanie zabitego, wyZowienie zwZok, b Badz´ zaniechanie pos´cigu z krzykiem za zabójc Ba19. Z pewnos´ci Ba jednak, w najdawniejszym prawie polskim, dla ustalenia odpo-wiedzialnos´ci za popeZnienie przesteBpstwa obojeBtny byZ fakt umys´lnos´ci b Badz´ nieumys´lnos´ci dziaZania jego sprawcy, chociaz\ juz\ w XIII wieku w praktyce odróz\niano zabójstwo z przypadku od zabójstwa umys´lnego20.

19 KsieBgeB Elbl Bask Ba identyfikuj Ba wielokrotnie inne nazwy, np.: Najstarszy Zwód Prawa

Polskiego, Polska Prawda, Najdawniejsze prawo zwyczajowe polskie, Prawo Polaków itp. Do

czasów wspóZczesnych przetrwaZ w postaci kopii sporz Badzonej przez Piotra Holczwesschera w XV wieku, a czas jego powstania ogranicza sieB datami 1253-1320. Przyjmuje sieB, z\e prawu temu byli poddani m.in. Polacy zamieszkali w granicach ziem zakonu krzyz\ackiego. Szerzej na temat odpowiedzialnos´ci za zabójstwo zob. w opracowanym teks´cie z´ródZowym: Najstarszy

zwód prawa polskiego. Das älteste polnische Gewohnheitsrechtsbuch, wydanie i opracowanie

Józef Matuszewski, Jacek Matuszewski, +ódz´ 1995, s. 58 n. (§ 3, § 7-8, § 10, § 15, § 23-25).

20J. B a r d a c h, B. L e s´ n o d o r s k i, M. P i e t r z a k, Historia ustroju i prawa

(9)

W statutach Kazimierza Wielkiego, powstaZych w pieBc´dziesi Batych i szes´c´-dziesi Batych latach XIV wieku, pojawiaj Ba sieB terminy fratricidum, occidens

hominem, które zostaZy przetZumaczone na jeBzyk polski jako „bratogZówstwo”

(bratobójstwo) i „zabijaj Bacy czZowieka”21. Odpowiednio do nich spotyka sieB

takz\e nazwy „krewnobójstwo” i „meBz\obójstwo” (homicidium). Bezsprzecznie wieBc zabójstwo traktowane byZo jako zamach na z\ycie czZowieka, przy czym w tres´ci pojeBcia „bratogZówstwo” mies´ciZo sieB zabicie brata, siostry lub naj-bliz\szych krewnych. Odróz\niano, co prawda kazuistycznie, wineB umys´ln Ba od nieumys´lnej, o czym s´wiadczy chociaz\by wyróz\nienie w Statucie MaZo-polskim zabójstwa z winy nieumys´lnej. Statuty uksztaZtowaZy takz\e surowsz Ba (rozszerzon Ba) odpowiedzialnos´c´ za zabójstwo szlachcica w jego domu oraz krewnobójstwo22. Jednak do pieBtnastego stulecia prawo polskie nie uporaZo

sieB z wyrazistym rozróz\nieniem zZego zamiaru od winy nieumys´lnej czy przy-padku. Dopiero statut kolski z 1472 r., a za nim ogólnopan´stwowa konsty-tucja z 1496 r. dokonaZa przejrzystego podziaZu meBz\obójstw na umys´lne

(ho-micidia voluntaria) i nieumys´lne (homicidia casualia)23, a wypracowana we

wspomnianych aktach formuZa terminologiczna i kategoryzacja zabójstw utrwaliZa sieB na najbliz\sze wieki24.

21S´wieBtosZaw z Wojcieszyna w: A. Z. H e l c e l, Historyczno-krytyczny wywód...

Staro-dawne Prawa Polskiego Pomniki, t. I, Kraków 1856, s. 114, art. 88, s. 161-162, art. 151.

22Odpowiedzialnos´c´ ta odbiegaZa od dominuj Bacego modelu odpowiedzialnos´ci indywidualnej,

czego z´ródZem (zob.: B a r d a c h, L e s´ n o d o r s k i, P i e t r z a k, Historia, s. 155-157) byZa wzmoz\ona ochrona prawna stanu szlacheckiego i c jak sieB wydaje c wyj Batkowa zuchwaZos´c´ takiego czynu. Za zabójstwo szlachcica w jego domu odpowiadali pomocnicy na równi z gZównym sprawc Ba. Przyczyn zas´ kwalifikacji krewnobójstwa upatrywac´ nalez\y w niskich pobudkach zabójcy, na które wskazuje sama tres´c´ statutu: „bratogZówstwo czyni Ba, brata, siostreB, alibo bliz\ego zabijaj Ba, aby z jego s´mierci imienia [maj Batku c przyp. M. O.] dziedzinnego zyskali” (zob. S´wieBtosZaw z Wojcieszyna w: H e l c e l, Historyczno-krytyczny wywód, s. 114). Obostrzenie odpowiedzialnos´ci polegaZo na wyZ Baczeniu od dziedziczenia po zabitym krewnym potomstwa krewnobójcy.

23MeBz\obójstwa umys´lne to takie, w których moz\na byZo wykazac´ istnienie zZego zamiaru,

a wieBc „dokonane z umysZem” ze „zZym umysZem”, s´wiadomie i dobrowolnie c np. zabójstwo dokonane z zasadzki i meBz\obójstwa, co do których istniaZo niepodwaz\alne w owym czasie domnie-manie istnienia zZego zamiaru, np.: popeZnione na sejmach (tak wg konstytucji z 1520 r.), poprze-dzone zatargiem lub was´ni Ba, dokonane w mies´cie lub we wsi „przy domu” lub w „przejrzystem polu” z broni palnej („rusznicy”) (wg konstytucji z 1558 r.), z rusznicy albo z Zuku na publicznych lub prywatnych zjazdach (s Bady, sejmiki, biesiady). Inne meBz\obójstwa traktowano jako przygodne (istnienie winy subiektywnej przy braku zZego zamiaru). W zakres zabójstw przygodnych wchodziZy takz\e zabójstwa z przypadku (w przygodnej sprzeczce, z lekkomys´lnos´ci czy z tzw. pocz Batku).

24Zob. S. K u t r z e b a, Dawne polskie prawo s ?adowe w zarysie (I. Prawo karne, II.

Poste?pek s ?adowy), wyd. II, LwówcWarszawacKraków: Wydawnictwo ZakZadu Narodowego

(10)

Wbrew dzisiejszym standardom to skarga prywatna, jak w przypadku wszystkich przesteBpstw pospolitych, powodowaZa s´ciganie zabójstwa, a domi-nuj Bac Ba kar Ba byZa gZówszczyzna, w wypadku zas´ zabójstwa szlachcica takz\e kara pan´stwowa. Do kary s´mierci uciekano sieB wyZ Bacznie, gdy sprawca nie byZ w stanie zapZacic´ kary pienieBz\nej lub gdy inne waz\ne wzgleBdy za tym przemawiaZy c choc´by zabójstwo szlachcica przez osobeB niz\szego stanu25. W s´redniowiecznym ziemskim prawie polskim zabójstwa nalez\aZy do prze-steBpstw prywatnych, co oznaczaZo czyny skierowane przeciwko osobom pry-watnym. Przy ich klasyfikacji poZoz\ono gZówny nacisk na umys´lnos´c´ b Badz´ nieumys´lnos´c´ dziaZania sprawcy. PodziaZ na zabójstwa kryminalne (umys´lne b Badz´ obarczone domniemaniem zZego zamiaru) i cywilne (nieumys´lne) doty-czyZ wyZ Bacznie relacji pomieBdzy szlachetnie urodzonymi. Ze wzgleBdu na rodzaj wieBzi Z Bacz Bacy ofiareB ze sprawc Ba, wyróz\niano kwalifikowane postaci zabójstwa: ojcobójstwo, maZz\onkobójstwo, dzieciobójstwo, krewnobójstwo26.

Pojawienie sieB w kon´cu XVI wieku w polskim prawie zakazu jednania przy meBz\obójstwie, pod rygorem zapZaty kary pan´stwowej przez krewnych, którzy nie wyst Bapili z oskarz\eniem przeciwko zabójcy, i jednoczesne zobowi Bazanie starosty do wniesienia skargi subsydiarnej w przypadku braku osób do tego uprawnionych, zbliz\yZo zabójstwo do przesteBpstw s´ciganych z oskarz\enia publicznego27.

Wiek XVII, jak wskazuje na to orzecznictwo trybunalskie, przyniósZ wy-odreBbnienie z zakresu homicidia casualia zabójstwa z przypadku, jako „uprzywilejowanej” jego postaci, zagroz\onego wyZ Bacznie kar Ba gZówszczyzny, podczas gdy zabójstwo nieumys´lne skutkowaZo wymierzeniem kary pozbawie-nia wolnos´ci (wiez\y dolnej). Pocz Bawszy od XVI a skon´czywszy na XVIII wieku praktyka s Badowa, a takz\e uniwersaZy króla Zygmunta Augusta i Stefana Batorego potwierdzaj Ba takz\e szczególn Ba kwalifikacjeB prawn Ba mordu

rytualne-go, karanego spaleniem sprawcy z\ywcem na stosie po uprzednim poddaniu

25B a r d a c h, L e s´ n o d o r s k i, P i e t r z a k, Historia, s. 154-155.

26Za zabójstwo kryminalne karano od XVI wieku s´cieBciem, zas´ cywilne od 1538 r. objeBte

byZo kar Ba wiez\y dolnej w wymiarze roku i szes´ciu tygodni, poZ Baczon Ba z koniecznos´ci Ba zapZaty gZówszczyzny. Natomiast dla kwalifikowanych postaci przesteBpstwa przewidziano kary wZas´ci-we dla prawa miejskiego, czyli kwalifikowane kary s´mierci wi Bazane czeBsto z infami Ba i kon-fiskat Ba maj Batku (tamz\e, s. 265-266).

27Zbliz\eniu zabójstwa do przesteBpstw publicznoskargowych przyczyniZo sieB takz\e

stoso-wanie w tym okresie kar publicznych na z\yciu b Badz´ ciele lub kary wiez\y (pozbawienia wol-nos´ci) wobec sprawców tego przesteBpstwa. Taki model karania wypieraZ kary kompozycyjne, które jednak w praktyce s Badów wiejskich odgrywaZy jeszcze pewn Ba roleB (tamz\e, s. 262-263).

(11)

go torturom28. Pomimo tych nielicznych s´ladów dziaZalnos´ci prawodawczej, koniec XVI wieku rozpocz BaZ trwaj Bacy az\ do rozbiorów okres stagnacji usta-wodawczej w zakresie prawa karnego, nie licz Bac przy tym niektórych konsty-tucji sejmowych, projektów ustaw (np. projekt Zamojskiego), opracowan´ juz\ istniej Bacych aktów ustawodawczych, czy zbioru Volumina legum, stanowi Ba-cych chaotyczny system ustawodawstwa karnego29.

Traumatyczny w dziejach Polski okres zaborów zaowocowaZ przeniesie-niem wzorców rozwi Bazan´ prawnokarnych pan´stw zaborczych na grunt polskie-go prawa przez ich rz Bady. Na z\yczenie cara Aleksandra I, wyraz\one w odez-wie z 5 wrzes´nia 1817 r., w 1818 r. ukon´czono prace nad Kodeksem Karz Ba-cym Królestwa Polskiego30, a trzydzies´ci lat póz´niej w ramach procesu uni-fikacji prawa (1847) zast Bapiono go Kodeksem kar gZównych i poprawczych, by w 1876 r. poddac´ ludnos´c´ polsk Ba zagarnieBtych przez RosjeB ziem rosyjskie-mu ustawodawstwu karnerosyjskie-mu. BeBd Bacy wyrazem podlegZos´ci, namacalnym dowodem rusyfikacji narodu polskiego akt terytorialnego rozci BagnieBcia obo-wi Bazywalnos´ci ustawy karnej na ziemie Królestwa jest zarazem najbardziej symptomatycznym znakiem póz´niejszego przenikania do polskiej mys´li prawnokarnej, rozwi Bazan´ znanych unormowaniom rosyjskim, szczególnie ustawie karnej z 1903 r. wraz z terminologiczn Ba sched Ba odnosz Bac Ba sieB do zabójstwa. Rosyjski kodeks karny 1903 r. (tzw. kodeks Tagancewa) obowi Ba-zywaZ z pewnymi modyfikacjami na ziemiach byZego zaboru rosyjskiego i dopiero z dniem 1 wrzes´nia 1932 r. zostaZ uchylony w zwi Bazku z wejs´ciem w z\ycie, na mocy rozporz Badzenia prezydenta RP, polskiego kodeksu karne-go31. Wspomniana rosyjska ustawa, tworzona pod wpZywem wspóZczesnych teorii kryminalistycznych, przewyz\szaZa niejednokrotnie pod wzgleBdem roz-wi Bazan´, szczególnie w zakresie czeBs´ci ogólnej, ustaweB karn Ba austriack Ba z 1852 r. obowi Bazuj Bac Ba na terytorium byZego zaboru austriackiego, a takz\e kodeks karny dla Rzeszy Niemieckiej z 1871 r., który stanowiZ w pewnym zakresie wzorzec dla twórców wskazanego wyz\ej kodeksu rosyjskiego32.

28Zob. Z. G u l d o n, J. W i j a c z k a, Procesy o mordy rytualne w Polsce w

XVI-XVIII, Kielce 1995.

29Por. W. M a k o w s k i, Prawo karne. Cze?s´c´ ogólna. WykDad porównawczy prawa

karnego austriackiego, niemieckiego i rosyjskiego obowi ?azuj ?acego w Polsce,

WarszawacLub-linc+ódz´cPoznan´cKraków: G. Gebethner i spóZka [b.r.w.], s. 35.

30Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. V, nr 20, 1818, wyd. II, 1820.

31Rozporz Badzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks Karny, Dz. U. z 1932 r.,

Nr 60, poz. 571.

(12)

WspóZczes´ni kodyfikatorzy rosyjskiego prawa karnego, odwoZuj Bac sieB nie-jako do ostatniej kompleksowej, przedradzieckiej regulacji zabójstwa z 1903 r., odrzucili porewolucyjn Ba koncepcjeB lokowania nieostroz\nego spowo-dowania s´mierci ws´ród przesteBpstw okres´lonych mianem zabójstwa. Legalna definicja zabójstwa zawarta w art. 105 obecnie obowi Bazuj Bacego k.k.FR, jak-kolwiek trafnie identyfikuje je z czynem umys´lnym nakierowanym na pozba-wienie z\ycia drugiego czZowieka, bez doktrynalnej „obudowy” byZaby nie-wystarczaj Baca dla konkretyzacji tego czynu w aspekcie innych, charakteryzu-j Bacych sieB takz\e elementem przemocy zamachów na dobra prawne33. Jak

wspomnielis´my, brak wyrazistych definicji zabójstwa w rosyjskim prawo-dawstwie przedrewolucyjnym, jak i w kodeksach okresu radzieckiego postawiZ przed doktryn Ba zadanie wypracowania jednolitej jego formuZy.

W okresie przedradzieckim za zabójstwo uwaz\ano zawinione, poZ Baczone z przemoc Ba pozbawienie z\ycia drugiego czZowieka, zas´ w okresie porewo-lucyjnym dominowaZ pogl Bad, zgodnie z którym w tres´c´ pojeBcia „zabójstwa” wpisywano jego bezprawnos´c´, umys´lnos´c´ lub nieostroz\nos´c´ dziaZania sprawcy, którego skutkiem byZo pozbawienie z\ycia czZowieka, jez\eli spowodowanie s´mierci mogZo stac´ sieB uzasadnieniem dla odpowiedzialnos´ci karnej34. O ile

do wejs´cia w z\ycie najnowszego rosyjskiego kodeksu karnego moz\na uspra-wiedliwic´ definiowanie zabójstwa, jako zawinione dziaZanie przewidziane w czeBs´ci ogólnej kodeksu karnego, skierowane na pozbawienie z\ycia drugiego czZowieka i skutkuj Bace jego s´mierci Ba35, o tyle niezrozumiale i zastanawiaj

Ba-co brzmi takie jego okres´lenie w komentarzu do nowej ustawy36.

Niedopu-szczalna jest nonszalancja jeBzykowa szczególnie tam, gdzie chodzi o definicjeB legaln Ba, a ustawodawca jasno wskazuje, z\e nie wszelk Ba wineB, a jedynie teB w formie zamiaru bezpos´redniego i ewentualnego moz\na dostrzec w przesteBp-nym zachowaniu zabójcy.

Pomimo istnienia prawnego okres´lenia przesteBpstwa zabójstwa w rosyjskim kodeksie, konieczne jest jego uzupeZnienie o aspekty bezprawnos´ci i przedmiotu zamachu. Zabieg taki pozwoli ustalic´ graniceB mieBdzy zabójstwem a czynami, które skutkuj Bac s´mierci Ba czZowieka, przesteBpstwem nie s Ba (np. wykonanie kary

33%. 3. 7 J 2 > , P @ &, A@>bH4, J$46FH&" & C@FF46F8@< J(@:@&>@< BD"&,,

]/-_D4FH 2003, nr 19, s. 24. Podobnie 7 @ D @ $ , , &, A@>bH4, J$46FH&", s. 195.

341 " ( @ D @ * > 4 8 @ &, AD,FHJB:,>4b, s. 23.

35E. %. # @ D @ * 4 >, ?H&,HFH&,>>@FH\ 2" J$46FH&@: 8&":4L48"P4b 4 >"8"2">4,

B@ D@FF46F8@<J BD"&J, ;@F8&" 1994, s. 8.

36Zob. A@FH"H,6>Z6 7@<<,>H"D46 8 I(@:@&>@<J 8@*,8FJ CK 1996 (., red. !. %.

(13)

s´mierci, pozbawienie z\ycia drugiego czZowieka przy dziaZaniu w obronie ko-niecznej), bowiem pozbawione s Ba bezprawnos´ci. Drugi aspekt dotyczy nieobce-go takz\e wspóZczesnemu prawu polskiemu problemu odnosz Bacenieobce-go sieB do szcze-gólnych typów rodzajowych przesteBpstw, w których ubocznym przedmiotem zamachu (ochrony) jest z\ycie pojedynczego czZowieka lub zbiorowos´ci ludz-kich, objeBtych wzmoz\on Ba ochron Ba ze wzgleBdu na waz\ny interes spoZeczny, pan´stwowy, mieBdzynarodowy c inaczej mówi Bac, dotyczy takich sytuacji, kiedy spowodowanie s´mierci ofiary jest rozpatrywane przez ustawodawceB jako ubocz-ny rezultat dziaZania ukierunkowanego na inubocz-ny niz\ z\ycie czZowieka przedmiot. I tak np. art. 118 § 1 polskiego k.k. normuje przesteBpstwo ludobójstwa

(genoci-de c od greckich sZów genos – plemieB, rasa oraz cide – zabijac´), zatem

rodza-jowym przedmiotem ochrony nie jest z\ycie pojedynczego czZowieka. Podobnie nalez\y postrzegac´ przesteBpstwo dopuszczenia sieB wbrew prawu mieBdzynaro-dowemu w czasie dziaZan´ wojennych zabójstwa wobec jen´ców, osób skZadaj Ba-cych bron´, ludnos´ci obszaru okupowanego, rannych chorych, rozbitków, perso-nelu medycznego, osób duchownych (art. 123 § 1 k.k.) itd. Kompozycja wy-branych przepisów zasadza sieB co prawda na wskazaniu skutku przesteBpnego dziaZania sprawcy w postaci spowodowania s´mierci ofiary (ofiar), ale akcentuje inny cel i motywy jego aktywnos´ci i specyficzne okolicznos´ci, które s Ba posta-w Ba takiego dziaZania. Nieprzypadkoposta-wo posta-wieBc ustaposta-wodaposta-wca zakposta-walifikoposta-waZ je do typu rodzajowego przesteBpstw przeciwko pokojowi ludzkos´ci oraz przesteBpstw wojennych.

Podobnie, w s´wietle oceny norm rosyjskiego prawa karnego, zabójstwo czZo-wieka moz\e jawic´ sieB jako element przedmiotowej strony innego przesteBpstwa. Oznacza to, z\e jest rozpatrywane nie tylko jako zamach na z\ycie, ale jako za-mach na pewien system wartos´ci, w którym waz\ne miejsce zajmuje prawo do z\ycia (np. terroryzm)37. Przy definiowaniu zabójstwa nalez\y wieBc stwierdzic´,

z\e prawo czZowieka do z\ycia jest bezpos´rednim obiektem zamachu38. Oznacza

to, z\e rozstrzygnieBcie co do rodzajowego i ubocznego przedmiotu ochrony po-zwoli wskazac´ ów system wartos´ci i wykluczyc´ z zakresu przesteBpstw okres´la-nych mianem zabójstwa przesteBpstwa ludobójstwa (art. 357 k.k.FR), zamachy na z\ycie pan´stwowego i spoZecznego dziaZacza (art. 277 k.k.FR), osoby sprawu-j Bacesprawu-j sprawu-jurysdykcsprawu-jeB lub prowadz Bacesprawu-j posteBpowanie przygotowawcze (art. 295 k.k.FR), wspóZpracownika organów ochrony prawnej (art. 317 k.k.FR) itp.

377 D " F 4 8 @ &, I(@:@&>@-BD"&@&"b @ND">", s. 37.

38A@FH">@&:,>4, A:,>J<" %,DN@&>@(@ EJ*" CK @H27 b>&"Db 1999 (. N 1

„FJ*,$->@6 BD"8H48, B@ *,:"< @$ J$46FH&, (FH. 105 I7 CK)”, #`::,H,>\ %,DN@&>@(@ EJ*" CK 1999, nr 3, s. 2 (dalej cyt.: AA%E CK @H 27 I 1999, nr 1, #%E CK 1999, nr 3).

(14)

Uznaj Bac powyz\sze fakty, wspóZczesna doktryna prawa karnego w Rosji okres´la zabójstwo jako bezprawne, umys´lne pozbawienie z\ycia drugiego czZo-wieka39, albo jako bezprawny umys´lny zamach na z\ycie drugiego czZowieka,

jako osoby prywatnej, wyraz\aj Bacy sieB w spowodowaniu jego s´mierci40, lub

szerzej, akcentuj Bac spoZeczny (materialny) wymiar tego przesteBpstwa, jako spoZecznie niebezpieczne, bezprawne, umys´lne spowodowanie s´mierci drugie-go czZowieka, jes´li nie jest ono nakierowane równoczes´nie na inne chronione przez prawo karne dobro41.

Zgodnie z art. 9 § 1 polskiego Kodeksu karnego czyn zabroniony moz\na popeZnic´ umys´lnie lub nieumys´lnie. Zabójstwo jednak w polskim porz Badku prawnym (identycznie jak w rosyjskim) jest dostrzegane jako czyn umys´lny, charakteryzuj Bacy sieB s´wiadomos´ci Ba sprawcy co do jego nasteBpstw, i moz\e zostac´ popeZnione w zamiarze bezpos´rednim (dolus directus) lub ewentualnym (dolus eventualis). Zamiar bezpos´redni wyznacza determinacjeB sprawcy czynu, s´wiadomos´c´, cheBc´ osi BagnieBcia celu i bezpos´rednie d Baz\enie do jego osi BagnieBcia. Cel jest zawsze zrelatywizowany do odpowiedniego zachowania i lez\ Bacego u jego podstaw poz\ Badania, i jest zawsze wZas´ciwym przedmiotem zamiaru, na uksztaZtowanie którego wpZywa. Zamiar powstaje na tle motywu42 i w

pra-wie karnym oznacza umys´lnos´c´, chcenie i godzenie sieB. Jego konstrukcja jest dwuwymiarowa, „stanowi bowiem iloczyn wiedzy i pewnego akcesu woli w stosunku do tego, co ma sieB zrealizowac´, a co jest zabronione”43.

WZas´ci-w Ba funkcj Ba s´WZas´ci-wiadomos´ci jest odzWZas´ci-wierciedlenie i subiektyWZas´ci-wizacja, a ponadto uwewneBtrznienie samego siebie i rzeczywistos´ci, z któr Ba sprawca przesteBpstwa ma kontakt. Moz\e wieBc wysteBpowac´ jako „s´wiadomos´c´ koniecznos´ci urzeczy-wistnienia zachowaniem znamion czynu zabronionego (dolus directus lub

determinatus)”, co oznacza, z\e sprawca osi Baga to, co objeBte byZo zamiarem

– albo jako „s´wiadomos´c´ moz\liwos´ci urzeczywistnienia zachowaniem znamion czynu zabronionego (dolus eventualis)”44. Aktualizacja zamiarów, w obu

przypadkach, jest przyczyn Ba zachowania, maj Bacego swoje z´ródZo w decyzji

39'. =. # @ D 2 , > 8 @ &, 7JDF J(@:@&>@(@ BD"&". IR,$>48 *:b &J2@& & 5 H@<"N.

?F@$,>>"b R"FH\, t. III, ;@F8&" 2002, s. 103.

407 @ D @ $ , , &, A@>bH4, J$46FH&", s. 195. 417 J 2 > , P @ &, A@>bH4, J$46FH&", s. 24.

42 Szerzej na ten temat zob.: J. S´ w i t k a, Teoria i funkcja motywu przeste?pstwa w

polskim prawie karnym. Studium psychologiczno-kryminalne, Rzeszów: KAW 1977.

43J. S´ w i t k a, Dynamizm przeste?pczotwórczy. (Analiza kryminologiczna), Lublin: UMCS

1989, s. 99-101.

(15)

woli, która jest naganna. WZas´nie ta nagannos´c´ decyzji woli staje sieB powo-dem zrównania odpowiedzialnos´ci sprawców zabójstw, niezalez\nie o tego, czy dziaZali w zamiarze bezpos´rednim, czy ewentualnym. PopeZnienie zbrodni zabójstwa w zamiarze ewentualnym oznacza wieBc, z\e sprawca przewidywaZ moz\liwos´c´ s´mierci ofiary i na ni Ba sieB godziZ.

S´wiadectwem akceptacji s´mierci ofiary, jako skutku czynu zabronionego mog Ba byc´ sposób dziaZania sprawcy, liczba, siZa i miejsce uderzen´, ciosów, skrajna jego bezwzgleBdnos´c´45. Z pewnos´ci Ba jednak uz\ycie narzeBdzia, które

mogZoby spowodowac´ s´mierc´ czZowieka, „samo przez sieB nie decyduje o tym, z\e sprawca dziaZaZ w celu zabójstwa czZowieka, chociaz\by w zamiarze ewen-tualnym”. Okres´leniu zamiaru powinny towarzyszyc´, poza uz\ytym narzeBdziem takz\e inne przesZanki o charakterze podmiotowym, jak i przedmiotowym, „w szczególnos´ci powód i motyw dziaZania sprawcy, sposób jego dziaZania oraz wynikaj Bacy z niego stopien´ zagroz\enia dla z\ycia pokrzywdzonego”46.

PrzyjeBcie zamiaru zabójstwa nie wi Baz\e sieB wyZ Bacznie z koniecznos´ci Ba ustale-nia umys´lnos´ci podjeBtych przez sprawceB dziaZan´, poprzez które chciaZ zadac´ cieBz\kie obraz\enia ciaZa lub godziZ sieB je zadac´. Konieczne jest „ustalenie objeBcia zamiarem takz\e skutku w postaci s´mierci”. Przy tym nalez\y wskazac´ przesZanki pozwalaj Bace na ustalenie, z\e „sprawca ujawniZ, iz\ skutek w postaci s´mierci byZ objeBty chociaz\by jego zgod Ba”, lub z zachowania sprawcy wynika, z\e do nast Bapienia tego skutku odnosiZ sieB obojeBtnie47.

NajczeBs´ciej zabójstwa dokonuje sieB poprzez aktywne dziaZanie naruszaj Bace funkcje lub anatomiczn Ba caZos´c´ waz\nych z\yciowo organów czZowieka, inaczej zachowanie takie moz\na okres´lic´ jako atak na funkcje z\yciowe czZowieka. Z tej wZas´nie przyczyny nalez\y odrzucic´, jak sZusznie zauwaz\a A. Marek, twierdzenia, iz\ moz\na w ramach tego przesteBpstwa umieszczac´ nacechowane zamiarem zabójstwa zachowanie s´wiadka skZadaj Bacego faZszywe zeznania, wiod Bace do skazania na s´mierc´. Nie widzi on takz\e moz\liwos´ci uznania za zabójstwo tzw. morderstwa s Badowego, z uwagi na brak w prawie polskim ws´ród form sprawstwa tzw. sprawstwa pos´redniego48. To stanowisko godne podtrzymania nie wyklucza, jak sieB wydaje, uznania moz\liwos´ci „zabijania”

45Por. Wyrok SA w Lublinie z 21.09 2004 r., II AKa 230/04 (niepublikowany); Wyrok

S.A. w Lublinie z 12.09.2002 r., II AKa 180/02, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 3, s. 28; Wyrok SN z 30.01.1975 r., II KR 270/74 c OSNKW 1975, nr 6, poz. 76; Wyrok SN z 12.03. 1973 r., IV KR 409/2, „Nowe Prawo” 1974, nr 7-8, s. 944.

46Wyrok SA w Lublinie z 13.06.2005, II AKa 124/05.

47Wyrok SA w Szczecinie z 21.09.2005, II AKa 144/05, OSA 9/06, poz. 52. 48M a r e k, Kodeks karny, s. 311.

(16)

drog Ba psychicznego oddziaZywania, co prowadzi do prostego wniosku, z\e umys´lne dziaZania sprawcy mog Ba nosic´ oprócz znamienia fizycznej, takz\e pieBtno psychicznej przemocy. W rosyjskiej literaturze przedmiotu zauwaz\a sieB, z\e o zabójstwie drog Ba psychicznego oddziaZywania moz\na mówic´ wtedy, gdy sprawca wiedz Bac o chorobowym stanie ofiary, wykorzystuje psycho-traumatyczne czynniki (np. groz´beB) w celu pozbawienia jej z\ycia.

Róz\norodnos´c´ zachowan´ sprawcy zabójstwa nie pozwala ustalic´ zamknieBte-go katalogu sposobów fizycznezamknieBte-go oddziaZywania na ofiareB, moz\na jednak wskazac´ ws´ród nich te najbardziej charakterystyczne:

c mechaniczny (wybuch, uderzenie noz\em, zrzucenie z wysokos´ci, wy-strzaZ)

c chemiczny (otrucie, oblanie substancj Ba z\r Bac Ba) c termiczny (spalenie, zamroz\enie)

c bakteriologiczny (zaraz\enie) c elektryczny (poraz\enie pr Badem) c radiacyjny (napromienienie)

Nie tylko aktywna forma zachowania, ale takz\e jego pasywna postac´ moz\e prowadzic´ do odpowiedzialnos´ci karnej za zabójstwo, oceniane jako skutek bezczynnos´ci osób obowi Bazanych i maj Bacych moz\liwos´c´ uchronic´ od s´mierci inn Ba osobeB, przy czym w obu przypadkach popeZnic´ je moz\na z woli ofiary lub wbrew jej woli.

Zabójstwo na pZaszczyz´nie polskiego i rosyjskiego prawa karnego klasy-fikowane jest jako przesteBpstwo ogólnosprawcze (powszechne). Zdolnos´c´ do ponoszenia odpowiedzialnos´ci karnej za ten czyn, zgodnie ze wskazaniami art. 10 § 1 polskiego Kodeksu karnego posiadaj Ba osoby, które popeZniZy go po ukon´czeniu 17 lat. Odpowiedzialnos´c´ na zasadach okres´lonych w kodeksie karnym, w s´wietle § 2 tego artykuZu poniesie nieletni, który ukon´czyZ 15 lat, jez\eli przemawiaj Ba za tym okolicznos´ci sprawy, stopien´ rozwoju sprawcy, a takz\e jego wZas´ciwos´ci i warunki osobiste. Szczególnymi okolicznos´ciami, które sprzyjaj Ba takiemu rozwi Bazaniu, jest bezskutecznos´c´ poprzednio stosowa-nych s´rodków wychowawczych i poprawczych49. Na podstawie art. 19

k.k.FR odpowiedzialnos´ci karnej podlega tylko poczytalna osoba fizyczna, a art. 20 cz.1 ustanawia wiek odpowiedzialnos´ci na 16 lat. Jednakz\e w cz. 2 tego artykuZu przedstawiony zostaZ katalog przesteBpstw, za popeZnienie

któ-49Zob. J. W o j c i e c h o w s k i, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa:

(17)

rych wiek ten obniz\a sieB do 14 roku z\ycia. Na pierwszym miejscu ustawo-dawca umies´ciZ zabójstwo.

Zgodnie z definicj Ba kodeksow Ba z art. 105 k.k.FR zabójstwo skutkuje s´mierci Ba czZowieka (przesteBpstwo skutkowe), zas´ polski ustawodawca skutek ten wypowiedziaZ w znamieniu czasownikowym – „zabija” (art. 148 § 1 k.k.). W teorii rosyjskiego prawa karnego zabójstwo okres´lane jest jako zawinione dziaZanie (*,6FH&4,), zaniechanie ($,2*,6FH&4,), skierowane na pozbawienie z\ycia czZowieka, powoduj Bace jego s´mierc´50. Czyn ten, nosz Bacy znamieB

gwaZ-townos´ci (naturalna s´mierc´ nie moz\e byc´ wieBc kwalifikowana jako zabój-stwo), musi byc´ bezprawny (nullum crimen sine iniuria), co pozwala go odróz\nic´ od zgodnego z prawem pozbawienia z\ycia, w przypadku obrony koniecznej (>,@$N@*4<"b @$@D@>"), czy wykonania kary s´mierci (F<,DH>-"b 8"2>\)51.

S´mierc´ czZowieka jako skutek karalnego dziaZania sprawcy nie musi nast Ba-pic´ natychmiast. Nalez\y jednak wykazac´ zwi Bazek przyczynowy pomieBdzy zachowaniem sprawcy a oddalonym w czasie s´miertelnym skutkiem tego zachowania52. TezeB teB potwierdza postanowienie S Badu Najwyz\szego

Fede-racji Rosyjskiej (%,DN@&>Z6 EJ* C@FF46F8@6 K,*,D"P44) uznaj Bace, z\e „pomieBdzy czynem przesteBpnym a s´mierci Ba ofiary musi istniec´ zwi Bazek przy-czynowy, a mianowicie s´mierc´ ofiary powinna byc´ koniecznym [...] rezulta-tem dziaZania (zaniechania) sprawcy, a nie przypadkowym jego nasteBp-stwem”53. Takz\e wedZug polskiego S Badu Najwyz\szego zwi Bazek

przyczyno-wy, jako warunek odpowiedzialnos´ci karnej powinien byc´ tego rodzaju, z\e jes´li czyn sprawcy nie jest wyZ Baczn Ba przyczyn Ba powstania skutku przesteBpne-go, a wieBc jes´li w przebiegu Zan´cucha przyczynowego pojawiaj Ba sieB inne okolicznos´ci, wpZywaj Bace na skutek, to jest przynajmniej wystarczaj Bac Ba jego przyczyn Ba, a to oznacza jego bezpos´redni charakter54.

Przedmiotem ochrony w przesteBpstwie zabójstwa jest wieBc z\ycie czZowieka, zas´ czZowiek, na z\ycie którego zamach skierowano, jest przedmiotem

wyko-50E. %. # @ D @ * 4 >, ?H&,HFH&,>>@FH\ 2" J$46FH&@: 8&":4L48"P4b 4 >"8"2">4,

B@ D@FF46F8@<J BD"&J, ;@F8&": _D4FH 1994 s. 8; t e n z\ e, I$46FH&@: H,@D4b 4 BD"8-H48", „'@FJ*"DFH&@ 4 BD"&@” 1986, nr 7, s. 54.

517JDF F@&,HF8@(@ J(@:@&>@(@ BD"&", t. III, red. ;.). S"D(@D@*F8P6, 9,>4>(D"*

1973, s. 539.

52 W o j c i e c h o w s k i, Kodeks karny, s. 260; zob. takz\e: %. E. # @ D @ * 4 >,

7&":4L48"P4b BD,FHJB:,>46 BD@H4& 042>4, ;@F8&" 1977, s. 83-84.

53AA%E CK @H 27 I 1999, nr 1, #%E CK 1999, nr 3.

(18)

nawczym. Z\ycie czZowieka, jako rodzajowe dobro chronione w rozdziale XIX k.k., jest dynamicznym zjawiskiem jego biologicznej egzystencji, rozpoczyna-j Bacym swórozpoczyna-j bieg w chwili poczeBcia, a osi Bagarozpoczyna-j Bacym swórozpoczyna-j kres z chwil Ba natu-ralnej s´mierci55. Stanowisko takie zostaZo potwierdzone w uchwale S Badu

Najwyz\szego z 26.10.2006 r.56 Polskie ustawodawstwo karne zdaniem S Badu Najwyz\szego chroni z\ycie ludzkie od momentu poczeBcia do s´mierci. Róz\ne s Ba natomiast „intensywnos´c´ i zakres ochrony z\ycia «czZowieka» i z\ycia w fa-zie prenatalnej”. Tres´c´ uchwaZy unaocznia jednak dualizm postrzegania z\ycia ludzkiego w polskim ustawodawstwie, którego przejawem jest zróz\nicowanie nasilenia jego ochrony w zalez\nos´ci od stadium rozwojowego czZowieka57. Taki sposób swoistego wartos´ciowania podstawowego, przyrodzonego prawa czZowieka, a wieBc niewzruszalnego wol Ba ustawodawcy, które jest gwarantem korzystania z przysZuguj Bacych kaz\dej istocie ludzkiej praw i obowi Bazków, jest jednak bliskie takz\e rosyjskiemu ustawodawcy.

Na tle powyz\szych ujeBc´ niezbeBdne dla wyznaczenia wZas´ciwego zakresu ochrony czZowieka w okres´lonej fazie jego z\ycia, a zatem takz\e dla wZas´ciwe-go pojmowania istoty przesteBpstwa zabójstwa, staje wyjas´nienie (z gruntu techniczno-prawnego) terminu „czZowiek”, uz\ytego w art. 148 § 1 k.k. i art. 105 cz. 1. k.k.FR, którego genezeB w zamys´le ustawodawców nalez\y Z Baczyc´ z faktem narodzin. Od tego momentu rozpoczyna sieB wzmoz\ona ochrona z\ycia czZowieka, na straz\y którego stoj Ba takz\e unormowania dotycz Bace zabój-stwa. NiezbeBdne dla wZas´ciwej kwalifikacji prawnej czynu, oprócz wskazania chwili objeBcia z\ycia czZowieka ochron Ba o wieBkszym nateBz\eniu, jest wskaza-nie kryteriów s´mierci. Niezaprzeczalwskaza-nie s´cis´lejszej ochrowskaza-nie prawnej podlega juz\ rodz Bace sieB dziecko58, przy czym, w s´wietle powoZanej uchwaZy S Badu

55Por. Prawo karne, red. A. Grzes´kowiak, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2007,

s. 275.

56UchwaZa SN z 26.10.2006 r., I KZP 18/06, OSNKW 2006, nr 11, poz. 97.

57Ramy ochrony dziecka poczeBtego w polskim prawie karnym okres´lane s Ba w: Kodeksie

karnym tres´ci Ba art. od 152 do 154 oraz art. 157a k.k., w Ustawie z 7.01.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie pZodu ludzkiego i warunkach dopuszczalnos´ci przerywania ci Baz\y (Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.), Ustawie z 30.08.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie pZodu ludzkiego i warunkach dopuszczalnos´ci przerywania ci Baz\y oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 139, poz. 646), uwzgleBdniaj Bacej orzeczenie TrybunaZu Konstytucyjnego z 28.05.1997 r. (K 26/96, OTK 1997, nr 2, poz. 19), wykluczaj Bace moz\liwos´c´ dokonania aborcji ze wzgleBdów spoZecznych (zob. Obwieszczenie Prezesa TK z 18.12.1997 r., Dz. U. Nr 157, poz. 1040).

58W wielu opracowaniach powtarzana jest mys´l o bezspornos´ci co do faktu, z\e

czZowie-kiem jest z\ywa istota urodzona przez kobieteB (np. I. A n d r i e j e w, Polskie prawo karne

(19)

„aksjoma-Najwyz\szego, przez rozpoczeBcie porodu nalez\y rozumiec´ „wyst Bapienie skur-czów macicy daj Bacych posteBp porodu, a w wypadku operacyjnego zabiegu cesarskiego cieBcia kon´cz Bacego ci Baz\eB – od podjeBcia czynnos´ci zmierzaj Bacych do przeprowadzenia tego zabiegu”.

CzZowieczen´stwa nie wykluczaj Ba potworkowatos´c´, znieksztaZcenie, choroba psychiczna, upos´ledzenie umysZowe. Ochrona prawna jest przydana kaz\demu czZowiekowi59. Ustalenie granic i nateBz\enia ochrony z\ycia czZowieka,

zalez\-ne jest od elementu s´wiatopogl Badowego i religijzalez\-nego, jednakz\e stanowisko polskiego S Badu Najwyz\szego nie pozostawia w Batpliwos´ci, jak moz\na przypu-szczac´, co do kierunku, w którym powinna zmierzac´ praktyka orzecznicza poparta dorobkiem doktryny60. Dotychczas bowiem nauka polskiego prawa karnego potwierdzona orzecznictwem wskazywaZa moment powstania peZnej ochrony czZowieka przed zamachami na zdrowie i z\ycie na podstawie czte-rech kryteriów umownych61: moment pierwszego samodzielnego oddechu62

(kryterium fizjologiczne), moment oddzielenia sieB pZodu od ciaZa matki czeBs´-ciowo63 lub caZkowicie64 (kryterium przestrzenne), moment rozpoczeBcia

porodu, czyli pojawienie sieB pierwszych bólów porodowych (kryterium poZoz\-nicze), moment osi BagnieBcia przez pZód zdolnos´ci do z\ycia poza ciaZem matki. Pierwszy oddech utoz\samiany byZ najczeBs´ciej z pocz Batkiem z\ycia65.

tu” prawnego, nie byZoby to tylko wyrazem niezrozumiaZego kompromisu, a bezkrytycznym uznaniem zafaZszowanego obrazu czZowieka. Ewentualne zas´ odrzucanie automatyzmu powsta-nia wzmoz\onej ochrony z chwil Ba rozpoczeBcia akcji porodowej (tzw. kryterium poZoz\nicze) jest c jak sieB wydaje c w s´wietle przytaczanej wyz\ej uchwaZy SN z 26.10.2006 r. anachronizmem.

59K. B u c h a Z a, A. Z o l l, Kodeks karny. Komentarz. Cze?s´c´ szczegóDowa, Kraków:

Kantor Wydawniczy „Zakamycze” 1999, s. 220.

60W Komentarzu do kodeksu karnego z 2007 r. prof. A. Marek odsteBpuje od wczes´niej

wyraz\anych pogl Badów, przyjmuj Bacych jako kryterium peZnej ochrony czZowieka rozpoczeBcie samodzielnego oddychania przez noworodka, albo przynajmniej opuszczenie organizmu matki w stanie zdolnym do samodzielnego z\ycia. Uznaje on tezeB powoZanej uchwaZy SN z 2006 r. za trafn Ba, przy czym rodz Bace sieB dziecko, jego zdaniem, powinno byc´ rozwinieBte i zdolne do samodzielnego z\ycia (M a r e k, Kodeks karny, s. 310).

61 Zob. L. G a r d o c k i, Prawo karne, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2006,

s. 223.

62M. T a r n a w s k i, Zabójstwa uprzywilejowane w uje?ciu polskiego prawa karnego,

Poznan´: Wydawnictwo Naukowe UAM 1981, s. 121 n.

63J. S´ l i w o w s k i, Prawo karne, Warszawa: PWN 1979, s. 351.

64L. L e r n e l l, Prawo karne. Cze?s´c´ szczególna, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze

1969, s. 42.

65G a r d o c k i, Prawo karne, s. 223; I. A n d r e j e w, Polskie prawo karne,

(20)

Takz\e w radzieckim prawie karnym znacz Bace miejsce zajmowaZ pogl Bad, zgodnie z którym pierwszy oddech noworodka inicjowaZ jego z\ycie jako czZowieka66, jednak polemika naukowa skupiaZa sieB równiez\ na innych,

blis-kich takz\e polskiej doktrynie kryteriach. Dopuszczano uznanie za pocz Batek

samodzielnego z\ycia noworodka moment przecieBcia peBpowiny67. WieBkszos´c´

jednak uczonych skZaniaZa sieB uznac´ za pocz Batek z\ycia pocz Batek porodu fizjo-logicznego68, który jest s´wiadectwem dostatecznej dojrzaZos´ci pZodu i

posia-dania wszystkich koniecznych cech, wZas´ciwos´ci, do z\ycia poza organizmem matki69. Analogiczne do ostatniego przekonania ugruntowaZy sieB we

wspóZ-czesnej nauce prawa karnego w Rosji70. Potwierdza je brzmienie art. 106 k.k.FR, przewiduj Bacego odpowiedzialnos´c´ za zabójstwo dziecka przez matkeB takz\e w trakcie porodu.

Materialnym skutkiem zabójstwa jest s´mierc´ ofiary. W literaturze prawni-czej, tak polskiej, jak i rosyjskiej, zgodnie podkres´la sieB, z\e jest nim s´mierc´ biologiczna71. Nie wystarcza wieBc zatrzymanie akcji serca (pocz Batek s´mierci klinicznej), musi rozpocz Bac´ sieB nieodwracalny proces rozpadu komórek móz-gowych. Na gruncie polskiego prawa decyduj Bace znaczenie w okres´laniu kon´cowej granicy z\ycia ma Ustawa z 1 VII 2005 r. o pobieraniu, przechowy-waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narz Badów. Zgodnie z tres´ci Ba art. 9 tejz\e ustawy moment s´mierci ustala sieB na podstawie kryterium trwaZego i nieodwracalnego ustania czynnos´ci mózgu72. Bliz´niaczy akt prawny, Prawo

66 ;. ;. ' D @ * 2 4 > F 8 4 6, AD,FHJB:,>4b BD@H4& :4R>@FH4, ;@F8&" 1921,

s. 4; zob. ;. ). S " D ( @ D @ * F8 4 6, ?H&,HFH&,>>@FH\ 2" BD,FHJB:,>4b BD@H4& :4R>@FH4, 9,>4>(D"*: 32*. 9'I 1953, s. 15; 7@<<,>H"D46 8 I7 ;@:*"&F8@6 EEC, 74T4>,& 1968, s. 158.

67S " D ( @ D @ * F 8 4 6, AD,FHJB:,>4b BD@H4& 042>4 4 2*@D@&\b, s. 59. 68Zob. !. !. / 4 0 4 : , > 8 @, AD,FHJB:,>4b BD@H4& :4R>@FH4, ;@F8&" 1927,

s. 27; #. E. I H , & F 8 4 6, I(@:@&>@, BD"&@, ;@F8&" 1950, s. 182; S. E. C " T 8 @ &-F 8 " b, AD,&-FHJB:,>4b BD@H4& 042>4, 2*@D@&\b, &-F&@$@*Z 4 *@&-FH@4>&-FH&" :4R>@&-FH4, ;@F8&" 1959, s. 9; 7JDF F@&,HF8@(@ J(@:@&>@(@ BD"&", t. V, s. 22.

691 " ( @ D @ * > 4 8 @ &, AD,FHJB:,>4b, s. 89.

70 E. %. # @ D @ * 4 >, =@&@, J(@:@&>@, BD"&@: IR,$>@, B@F@$4,. ?F@$,>>"b

R"FH\, 1,D8":@ G+3E, 1996, s. 28; 7 D " F 4 8 @ &, I(@:@&>@-BD"&@&"b @ND">", s. 9.

71Zob. Prawo karne, s. 276; # @ D @ * 4 >, =@&@, J(@:@&>@, BD"&@: IR,$>@,

B@F@$-4,. ?F@$,>>"b R"FH\, s. 7; O. C h y b i n´ s k i, W. G u t e k u n s t, W. S´ w i d a,

Prawo karne. Cze?s´c´ szczegóDowa, Warszawa: PWN 1975, s. 94.

72 Ustawa z 1 VII 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek,

tkanek i narz Badów, Dz. U. z 2005 r., Nr 169, poz. 1411. Wczes´niej obowi BazywaZa Ustawa z 26 X 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narz Badów, Dz. U. z 1995 r., Nr 138, poz. 628.

(21)

Rosyjskiej Federacji „O transplantacji organów i (lub) tkanek ludzkich” z 22 XII 1992 r. obowi Bazuje na terytorium Federacji Rosyjskiej73 i stanowi,

z\e „o s´mierci wnioskuje sieB na podstawie konstatacji bezpowrotnej s´mierci mózgowia”. Opieraj Bac sieB na tym akcie minister zdrowia Federacji Rosyjskiej wydaZ instrukcje w formie rozporz Badzenia ustalaj Bace procedureB posteBpowania przy stwierdzeniu s´mierci czZowieka. Pierwsze z nich, z 20.12.2001 r.74 za-twierdza „InstrukcjeB o konstatacji s´mierci czZowieka na podstawie diagnozy s´mierci mózgu”, drugie zas´, z 4.03.2003 r.75 dotyczy zatwierdzenia

„Instruk-cji okres´lania kryteriów i porz Badku okres´lania momentu s´mierci czZowieka, zaprzestania czynnos´ci reanimacyjnych”.

Zarówno polski, jak i rosyjski ustawodawca dostrzega, z\e racj Ba istnienia spoZeczen´stw, pan´stw jest dobro czZowieka. Dlatego zrozumiaZa jest szczegól-na prawszczegól-na pieczoZowitos´c´ ochrony z\ycia ludzkiego. Nie jest ono przeciez\ dobrem „obok” innych dóbr, których czZowiek moz\e byc´ pozbawiony. Bez nich nadal beBdzie istniaZ, beBdzie z\yZ. Odebranie z\ycia spowoduje pozbawienie jednostki nie tylko moz\liwos´ci korzystania z innych dóbr, ale ich rozwijania. Zabójstwo jest wieBc najdotkliwszym i najbardziej bezpos´rednim „ugodzeniem” czZowieka76, którego istoty nie da sieB w peZni opisac´ li tylko

techniczno--prawnym terminem, poddaj Bacym sieB sile normatywnych czy doktrynalnych przeksztaZcen´. Kluczem do wZas´ciwego definiowania i akceptacji pojeBcia zabójstwa jest przede wszystkim odrzucenie róz\nicowania zakresu prawnokar-nej ochrony z\ycia ludzkiego ze wzgleBdu na stadium jego rozwoju.

73

1"8@> C@FF46F8@6 K,*,D"P44 @H 22 *,8"$Db 1992 (., N 4180-1, ? HD">FB:">-H"P44 @D(">@& 4 (4:4) H8">,6 R,:@&,8", „%,*@<@FH4 EX,2*" >"D@*>ZN *,BJH"H@& C@FF46F8@6 K,*,D"P44 4 %,DN@&>@(@ E@&,H" C@FF46F8@6 K,*,D"P44” 1993, nr 2, s. 62.

74

AD48"2 ;4>2*D"&" CK @H20 *,8"$Db 2001 (. N0460 ?$ JH&,D0*,>44 3>FHDJ8-P44 B@ 8@>FH"H"3>FHDJ8-P44 F<,DH4 R,:@&,8" >" @F>@&">44 *4"(>@2" F<,DH4 <@2(", „C@FF46-F8"b ("2,H"”, 30.01.2002.

75AD48"2 ;4>2*D"&" CK @H 4 <"DH" 2003 (. N073 ?$ JH&,D0*,>44 3>FHDJ8P44

B@ @BD,*,:,>4` 8D4H,D4,& 4 B@Db*8" @BD,*,:,>4b <@<,>H" F<,DH4 R,:@&,8", BD,8D-"V,>4b D,">4<"P4@>>ZN <,D@BD4bH46, „C@FF46F8"b ("2,H"” 15.04.2003.

(22)

DETERMINATION OF THE LEGAL NOTION OF HOMICIDE IN BOTH POLISH AND RUSSIAN CRIMINAL LAW

SELECTED ASPECTS

S u m m a r y

The key to the statutory characteristics of homicide in both Polish and Russian criminal law lies in the establishing of the semantic domain of this specific legal notion, which, docke-ted in Polish and Russian legal order, is a thought model reproducing illegal acts commitdocke-ted intentionally resulting in homicide. However, the explicit legal notion of this crime came into only in the 20th century ultimately excluding the possibility of either registering' accidental manslaughter or suicide, penalized for centuries, into its scope. Although a ransom, a drastic social therapy in the form of a bloody retaliation or ius talionis constitute now only a histo-rical evolution marks of the right to punish for the crime of murder, the essence of penalty as a reprisal for the crime committed has been intact. The description of homicide only in strict legal terms yielding to normative force and dogmatic conversion can not be completed. The way to its right comprehension lies in rejecting the dominant in Polish and Russian crimi-nal law notion of variegating of the scope of the legal protection of life of individuals for human development stage.

S"owa kluczowe: zabójstwo, prawne pojeBcie zabójstwa, typy zabójstwa, polskie prawo karne, rosyjskie prawo karne.

Key words: homicide, legal notion of homicide, types of homicide, Polish criminal law, Rus-sian criminal law.

Cytaty

Powiązane dokumenty

ἰητρικὴν ὅστις βούλεται ὀρθῶς ζητεῖν, τάδε χρὴ ποιεῖν: πρῶτον μὲν ἐνθυμεῖσθαι τὰς ὥρας τοῦ ἔτεος, ὅ τι δύναται ἀπεργάζεσθαι ἑκάστη: οὐ γὰρ

The work continues describing the historically Christian roots of modern finance by looking at the spread and activities of medieval Italian Christian banks.. The argument is

Jeśli miłość rozumiana jest jako współistotność i może łączyć nie tylko Osoby Trójcy Świętej, lecz także osoby stworzone, to okazuje się, że wszy-.. 36 Robert

W ostatnich latach powoli daje si zauwa y w Polsce wzrost zainteresowania twórczoci niemieckiego filozofa Roberta Spaemanna ur.. W przekadzie na jzyk polski ukazao si ju kilka jego

Z pozycji stanowiska przeciwstawnego do ortodoksji zakwestionowano dotychczas za&amp;o$enia, jakoby wiedza naukowa by&amp;a budowana na niezale$nej od jakichkolwiek

Nasuwa się pytanie, czy jest to możliwe w przypadku filozofii przyrody czy filozofii nauk przy- rodniczych.. To pytanie można zawęzić: czy istnieją filozofowie

Rzecz jednak w tym, z˙e ten włas´nie typ zachowania powielany jest przez modele niejednorod- ne i anizotropowe przy zbliz˙aniu sie˛ do osobliwos´ci (wstecz w czasie).. Odbicie

Trzeci rozdział zawiera załoz˙enia metodologiczne badan´ oraz opisuje badania nad religijnos´ci ˛a w diecezji sandomierskiej. Analiza wyników empi- rycznych pozwoli odpowiedziec´