Herbert K ü h n : Geschichte der Vorgeschichtsforschung. Berlin — New York 1976 Walter de Gruyter. 1048 s.
Dzieje badań archeologicznych — to dziedzina wiedzy, która wzbudza duże zainteresowa-nie. W ostatnich latach opublikowano wiele opracowań poświęconych zarówno niektórym etapom rozwojowym w historii archeologicznych poszukiwań1, jak i poszczególnym krajom
i regionom2. W roku 1976 ukazała się książka Herberta Kühna Geschichte der
Vorgeschichts-forschung. Wydawcą jej jest Walter de Gruyter — to samo wydawnictwo, które przed niemal
czterdziestu laty patronować miało podobnemu dziełu. W połowie lat trzydziestych naszego wieku podejmowane były bowiem próby opracowania historii badań archeologicznych, obej-mujących wszystkie kraje Europy i starego świata. Zamierzano wydać wielotomowe dzieło zbiorowe pod redakcją Jacoba Friesena Jako pierwszy wyszedł tom poświęcony dziejom archeologicznych badań niemieckich pióra Hansa Gummla pt. Forschungsgeschichte in
Deutsch-land4. Współautorem tomu drugiego miał być Józef Kostrzewski opracowujący dzieje
pol-skich badań archeologicznych. Projekt całości nie został zrealizowany. Omawiana przeze mnie rozprawa Kühna została także zamierzona jako podsumowanie dotychczasowego stanu wiedzy o dziejach archeologicznych poszukiwań od czasów najdawniejszych do lat ostatnich, na całej kuli ziemskiej.
1 A. A b r a m o w i c z : Wiek archeologii. Warszawa 1967; L. W. A l e k s i e i e w : Bielorusskaja
archieologija i istoriczeskoje krajewiedenie wo wtoroj polowinie XIX-naczale XX w. „Sowietskaja
archeołogija" 1968 nr 3 s. 85—100; Glyn D a n i e l : A hundred and f i f t y years of archaeology. London 1975; A. L. M o n g a i t : Archaeology in the USRR. Pelican Books 1961; A. N a -d o l s k i : Dzieje archeologii polskiej w XIX i XX и». „Stu-dia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej:' 1966 Seria A z. 9; S. N o s e k : Zarys historii badań archeologicznych w Małopolsce. Wrocław-Warszawa-Kraków 1967; C. A. N o r d m a n : Archaeology in Finland before 1920. Hel-sinki 1968; J. Vignatiovâ: Prehled vyvoje archeologického badani na Moravë do zaćatku XX stoleti. Zprâvy Cs. spol. archeol." T. 16: 1975.
2 M. A m b r o i s e - R e n d u : Préhistoire des Français. Paris 1967; P. E. A r i a s : Storia dell
archeologia. Milano 1967; O l e K l i n d t - J e n s e n : Danmark oldtid og dansk arkaeologi. W : Med arkaeologen Danmark rund. Kobenhavn 1963; J. B o u z e k , M. B u c h w a l d e k , Ph. K o s
-t o m i -t s o p o u l o s , K. S k l e n a r : Dejiny archeologie. Praha 1976; A. F o r m o z o w : Oczerki
po russkoj archeologii. Moskwa 1961; J. G ą s s o w s k i : Z dziejów polskiej archeologii.
Warszawa 1970; R. J e s s u p : The story of archaeology in Britain. London 1964; Ole K l i n d t -- J e n s e n : A history of Skandinavian archeology. London 1975; A. O d o b e s c u : Historia -
archeo-logiei. Bucuresti 1961; G. R. W i l l e y , J. A. S a b l o f f : A history of American Archaeology.
London 1974.
3 J. K o s t r z e w s k i : Dzieje polskich badań prehistorycznych. Poznań 1949 s. 1; Przedmowa
J a c o b - F r i e s e n a do Forschungsgeschichte in Deutschland. Berlin 1938 s. IV.
4 Die Urgeschichtsforschung und ihre historische Entwicklung in den Kulturstaaten der Erde.
Herausgegeben von Karl Hermann J a c o b - F r i e s e n . T. 1. W : Forschungsgeschichte in
De-utschland. Von Hans G u m m e l . Berlin 1938.
836 Recenzje
Autor (liczący 83 lata doktor filozofii), długoletni profesor w Institut für Vor-und Früh-geschichte Uniwersytetu w Moguncji, poruszający się swobodnie po różnych dziedzinach nauki — archeologii, hostorii sztuki, historii religii, filozofii — poświęcił szczególną uwagę dzie-jom poszukiwań archeologicznych, czego wyrazem jest prezentowana praca. Kühn, w swoim przekonaniu, jest upoważniony do jej napisania, gdyż jak pisze we wstępie: „już przeszło 60 lat ta nauka mnie fascynuje i zawsze na nowo mnie entuzjazmuje [...] Wielu badaczy minionej generacji przeżyłem, mogłem z nimi liczne godziny, a niejednokrotnie dni, spędzić" (s. VII). Dalej usprawiedliwia swój wysiłek publicystyczny: „ ... nie mógłbym tej książki napisać, gdybym nie miał możliwości zwiedzić prawie wszystkich ważnych miejsc wykopa-liskowych. W latach 1931 i 1933 podjąłem dwie podróże przez świat: do Italii, Grecji, Palestyny, Afryki, Indii, na Cejlon, Borneo, Sumatrę, Jawę, Bali, na Filipiny, Tajwan, do Chin, Japonii, Kalifornii, Panamy, na Kubę, do Ameryki Północnej" (s. VII)5. Był też Kühn,
w celu poznania zbiorów i wyników badań w Meksyku. W roku 1967 podjął nową podróż przez Bałkany i Turcję do Iranu, Iraku, do Babilonu, Assur, Niniwy, Ur. W tymże samym roku odwiedził również Związek Radziecki. Sam autor wyjaśnia, że „ta książka opiera się na własnych opiniach, na własnych przeżyciach, na własnych przemyśleniach i poglądach" (s. VIII).
Zadaniem, jakie autor postawił recenzowanej książce jest znalezienie odpowiedzi — na dro-dze przeglądu rezultatów wykopalisk i wyników poszukiwań — na nurtujące ludzkość od wieków pytanie o jej początki, drogi, kierunki i etapy rozwoju, o jej wędrówki przez świat i jej przemiany kulturowe.
Obszerne to dzieło liczy 1048 stronice i składa się z 19 rozdziałów, wstępu i rozbudowa-nego spisu treści. Tom uzupełnia krótka informacja o poszukiwaniach w krajach pozaeuro-pejskich oraz indeksy osób i miejscowości. Książka zawiera również 44 nie numerowane mapy znalezisk i miejsc wykopalisk w Europie, Azji, Afryce, Ameryce i Australii oraz bibliografię i noty biograficzne wybitniejszych badaczy zamieszczone w poszczególnych rozdziałach.
Systematyzując dzieje badań. Kühn wyróżnia następujące okresy: - Antyczny i wczesnośredniowieczny (rozdz. III);
- Wiek XVI i XVII (rozdz. IV); - Wiek XVIII (rozdz. V);
- Pierwsza połowa wieku XIX (rozdz. VI); - Druga połowa wieku XIX (rozdz. VII, VIII, IX); - Wiek XX (rozdz. X —XIX).
Autor zauważa, że zainteresowanie znaleziskami z dawniejszych epok ma bardzo odległe tradycje i że początków systematycznych poszukiwań dopatrzeć się możemy już w okresie rene-sansu; jednakże celowe naukowo prowadzone wykopaliska zaczynają się po 1850 roku. W tym okresie następuje znaczny postęp archeologii, oparty przy tym na przesłankach ewolucjonizmu. Następuje zarówno poszerzenie bazy źródłowej, jak i rozwój teorii archeologii. Periodyzacja dziejów, zastosowana przez Kühna, uwypukla progresywny rozwój badań.
Przegląd przestrzenny poszukiwań zamyka autor (w głównych zarysach) w schemacie: kraje europejskie, kraje pozaeuropejskie.
Omawiając poszukiwania w krajach europejskich, uwzględnia Kühn przede wszystkim te, których wyniki mają — według niego — szczególnie duże znaczenie dla dziejów badań. W pierwszym rzędzie są to: Niemcy, Dania i pozostałe kraje skandynawskie oraz Francja i Anglia. Wymienia też kraje, na terenie których dokonano odkryć istotnych dla zrozumienia całości pradziejów, poszczególnych okresów czy kultur są to: Grecja, Italia, ZSRR (zwłaszcza tereny południowe, nadczarnomorskie), Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria, Węgry, Hiszpania, Polska itp.
Kraje pozaeuropejskie omawia Kühn w kolejności ich wkraczania w sferę zainteresowań starożytników, które to zjawisko obserwuje się dopiero w pierwszej połowie XIX stulecia (najpierw Egipt, Mezopotamia, a następnie kraje Ameryki — Meksyk i Stany Zjednoczone).
W wieku XX badaniami objęto niemal wszystkie rejony świata, w których spodziewano się odnaleźć ślady pobytu człowieka lub jego przodków (efekty tych poszukiwań są treścią pięciu rozdziałów ( X V - X I X ) .
Rozplanowanie i objętość poszczególnych rozdziałów są niejednolite. Pierwsze dwa krótkie rozdziały, mają charakter wprowadzenia do tematu i omawiają: 1 — główne nurty filozofii i religijne poglądy na pochodzenie człowieka; 2 — znaczenie prahistorii jako nauki, jej zakres, ważniejszą terminologię oraz podłoża, z których prahistoria wyrosła. Treścią pozostałych roz-działów jest przegląd poszukiwań archeologicznych w różnych okresach dziejowych. Rozdziały poświęcone odkryciom — dokonywanym od czasów najdawniejszych do końca XVII wieku — referowane są w kronikarskim skrócie. Przegląd poszukiwań w XVIII w. poprzedzony jest omówieniem prądów filozoficznych, które miały wpływ na kierunki poszukiwań.
Partie książki, przedstawiające poszukiwania w XIX i XX stuleciu, są bardziej rozbudo-wane. Treść rozdziałów podzielona została na podrozdziały (tytułowane) oraz mniejsze części (nie tytułowane). W treść tych fragmentów wkomponowano noty biograficzne oraz, w nawia-sach, bibliografię. Pozostała literatura, odnosząca się do całości rozdziału lub jego fragmen-tów, zamieszczona została na końcu rozdziału.
Treść zasadniczą rozdziałów także poprzedza ukazanie tła filozoficznego tych badań oraz omówienie podstaw nauk przyrodniczych i początków historii sztuki. Rezultaty poszukiwań usystematyzowane są zgodnie z ówcześnie wyodrębnionymi okresami i kulturami archeolo-gicznymi. Uwzględniona też została dyskusja nad podziałem dziejów na trzy epoki. W osobnym rozdziale (VIII) zamyka autor przegląd badań archeologii klasycznej, której szczytowy okres rozwoju widzi między rokiem 1850 a 1900.
W swym obszernym dziele porusza Kühn taką ilość zagadnień z dziedziny zarówno arche-ologii pradziejowej, klasycznej, archearche-ologii starego świata i nowych kontynentów, jak i z dzie-dziny metodyki i metodologii, iż nie uważam za możliwe zreferowanie ich w krótkim omówie-niu. Zwrócę tylko uwagę na zakres wiedzy Kühna o osiągnięciach archeologii polskiej, która mając tak bogate tradycje, reprezentowana jest w książce przez kilku zaledwie archeologów: autor wymienia Józefa Kostrzewskiego, którego nazwisko po raz pierwszy pojawia się (s. 337) wśród grona uczniów G. Kossinny, po raz drugi w związku z badaniami nad kulturą łużycką (s. 339—340). Tu też jest notatka biograficzna, zajmująca 42 wiersze, w której Kühn mówi o Kostrzewskim jako twórcy polskiej szkoły prahistoryczno-archeologicznej, wymieniając jego ważniejsze publikacje i odkrycia. Następnie wymienia się W. Chmielewskiego z racji współ-autorstwa książki: Pradzieje Polski, opracowanej w 1965 r. (s. 440). A. Gardawskiemu po-święca Kühn jedno zdanie jako badaczowi kultury trzcinieckiej (s. 439). Biograficzna wzmianka o K. Jażdżewskim jest stosunkowo obszerna i liczy prawie 40 wierszy (s. 424). Zamieszcza ją Kühn z uwagi na znaczenie badań tego uczonego nad kulturą pucharów lejkowatych. K. Salewiczowi poświęca autor 13 wierszy w rozdziale o ceramice wstęgowej (s. 381), wspo-minając rezultaty badań Salewicza nad kulturą wstęgową rytą w Małopolsce. T. Sulimirski wymieniony jest w związku z problemami indoeuropejczyków i kultury ceramiki sznurowej (s. 355 — 356), a jego biografia mieści się w dziewięciu wierszach (s. 415). Ta sama notatka biograficzna Sulimirskiego zamieszczona jest po raz wtóry w podrozdziale „Urnenfel-der-Kultur" przy okazji referowania odkryć na terenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Omówiona też została publikacja T. Sulimirskiego o kulturze trypolskiej i o Scy-tach (s. 452). Wzmianka o K. Żurowskim i odkryciu skarbu brązowego w miejscowości Gruszka nad Dniestrem liczy prawie 10 wierszy (s. 452 — 453).
Z zakresu archeologii klasycznej wspomina Kühn tylko o udziale Polaków w badaniach Palmyry i wymienia publikację K. Michałowskiego (s. 698) pt. Palmyra, Fouilles Polonaises
1959-1964. Warszawa 1960-1966.
Ponadto znajdujemy w omawianej pracy jeszcze jedno polskie nazwisko, a mianowicie dra Czekanowskiego (podane bez imienia), którego cytuje jako autora relacji z wyprawy naukowej etnologów do Afryki — Forschungen im Nil-Kongo Zwischengebit. 5 Bde 1911—1927 (s. 883).
838 Recenzje
Omawiana praca — w zamierzeniu syntetyczna, faktycznie zaś encyklopedyczna - stanowi podsumowanie nie tyle stanu wiedzy o dziejach badań archeologicznych na świecie, ile za-kresu wiadomości o tej dziedzinie Herberta Kühna. Autor bowiem — świadom rozwoju archeo-logii w innych krajach, koncentruje się jednak głównie na naukowych i badawczych osiągnię-ciach archeologii niemieckiej.
Podsumuwując należy podkreślić, że praca Kühna jest pierwszą publikacją, zmierzającą do usystematyzowania dziejów badań archeologicznych od najdawniejszych czasów do 1975 r. na całej kuli ziemskiej. Jako taka, będąca w dodatku dziełem jednego autora, ma wszelkie wady i zalety pracy pionierskiej.
Bogaty zestaw literatury, liczne noty biograficzne oraz mapy i indeksy zamieszczone w pra-cy, są dodatkową zaletą powodującą, że zainteresowani dziejami badań archeologicznych często po nią. sięgać będą.
Maria M. Blombergowa
(Łódź)
M. W. T h o m p s o n : General Pill-Rivers. Evolution and Archaeology in the Nineteenth
Century. Brandford-on-Avon 1977. Moonraker Press. 164 s. ilustr.
Autor tej interesującej książki, z wykształcenia historyk i archeolog, pracownik Inspektoratu Ochrony Zabytków Starożytnych w Ministerstwie Robót Publicznych, dwukrotnie w swoim życiu trafiał na zespoły archiwaliów związanych z postacią generała Pitt-Riversa. Po raz pierwszy, kiedy wpadło mu w ręce 16 notatników i szkicowników generała, przechowywa-nych w ministerstwie, a powstałych w czasie, kiedy Pitt-Rivers pełnił funkcję inspektora ochrony zabytków. Stało się to podnietą, która skłoniła Thompsona do napisania artykułu
The First Inspector of Ancient Monuments in the Field К Po raz drugi, kiedy powierzone
mu w 1975 r. zadanie skatalogowania papierów po Pitt-Riversie — zdeponowanych w Salisbury and South Wiltshire Museum. Tym razem powstała recenzowana książka.
Augustus Henry Lane Fox, który w 1880 r. po otrzymaniu w spadku wielkich po-siadłości (Cranborne Chase Estate) dodał do swego nazwiska dalszy człon „Pitt-Rivers", urodził się w 1827 г., a zmarł w 1900 r. Jego zasługi j a k o „ojca" naukowej archeologii angielskiej podkreślano już niejednokrotnie, ostatnio uczynił to Glyn Daniel, zwracając szczegól-ną uwagę na jego ewolucjonistyczne nastawienie w badaniu historii kultury materialnej oraz na prekursorstwo i wynalazczość w zakresie technik wykopaliskowych, sposobów do-kumentowania i publikowania wykopalisk 2.
M. W. Thompson podzielił swą — poprzedzoną wstępem — książkę na osiem rozdziałów, po których następują: zamknięcie, tablica chronologiczna życia Pitt-Riversa, przypisy, aneksy i indeks. Rozdział pierwszy poświęcony jest jego dzieciństwu i wiekowi młodzieńczemu („Childhood and Boyhood"), a następnie służbie wojskowej, w czasie której zajmował się wypróbowywaniem wprowadzonych do uzbrojenia karabinów oraz nauką strzelania z nowej broni („Musketry and Marriage") następnie — jego służbie zamorskiej („Overseas Service"), w czasie której brał udział w wojnie krymskiej, a potem stacjonował na Malcie;
zaintere-sowaniom ewolucją („Evolution"); pierwszym badaniom archeologicznym („Early Fieldwork"); działalności na polu ochrony zabytków („Protection of Monuments"). Dwa ostatnie rozdziały omawiają działalność Pitt-Riversa w ostatnim okresie jego życia, kiedy j a k o właściciel ol-brzymiego odziedziczonego majątku ziemskiego podjął w nim na wielką skalę badania wy-kopaliskowe („Cranborne Chase I" i „Cranborne Chase II").
1 „Journal of the British Archaeological Association" 3rd Series T. 23: 1960 s. 103— 124. 2 Daniel G l y n : A Hundred and Fifty Years of Archaeology. London 1975 s. 169—174.
