Biuletyn teologicznomoralny

Małgorzata Dąbrowska, Alojzy

Marcol, I. Kałucki, Zbigniew Sareło

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 62/3, 99-113

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62 (1992) f a s c . I I I

BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

Z a w a r to ś ć : I. D O K U M E N T Y S T O L I C Y A P O S T O L S K I E J . W o k ół p r a w d z ie c ­ k a i ro d z in y . II. S P R A W O Z D A N IA . — 1. F u n d a m e n ta liz m a e ty k a — 2. „ G d z ie je s t e ś i d o k ą d z m ie r z a sz , p o ls k a te o lo g io m o r a ln a ? ” I I I . O M Ó W IE ­ N IA . — 1. A k tu a ln e p r o b le m y te o lo g ii m o r a ln e j — 2. W y b ra n e z a g a d n ie n ia e ty k i sp o łe c z n e j.* I. D O K U M E N T Y S T O L I C Y A P O S T O L S K I E J W o k ó ł p r a w d z ie c k a i ro d z in y C e c h ą c h a r a k t e r y s ty c z n ą n o w o c z e sn y c h p a ń st w i s p o łe c z e ń stw je s t t r o s k a o lu d z i, k tó r z y n ie s ą w sta n ie e g z y sto w a ć s a m o d z ie ln ie b ą d ź z p o w o d u s y ­ t u a c ji lo so w y c h , b ą d ź z w ła s n e j n ie z a r a d n o śc i. W y sp e c ja liz o w a n e in st y tu c je p a ń stw o w e r o z w ią z u ją je d n a k ty lk o c z ę ść p r o b le m ó w ty c h lu d z i. R o z w ią z a ­ n ie w ie lu in n y c h u z a le ż n io n e j e s t od p o z io m u a k ty w n o śc i, k t ó r ą p r z e ja w ia sp o łe c z e ń stw o p r z e z w ie lo r a k ie sw e fo r m y i s tr u k t u r y . S z c z e g ó ln e j tr o s k i w k a ż d y m sp o łe c z e ń stw ie w y m a g a ją d z ie c i, z w ła sz c z a te, k tó r y c h ro d z in y — w s y t u a c ji k r y z y s u e k o n o m ic z n e g o , z m ia n y o p ie k u ń c z e j p o lity k i i f u n k c ji p a ń s t w a — p o p a d a ją w t r u d n ą s y t u a c ję m a t e r ia ln ą ; d z ie c i i ro d z in y d o tk n ię ­ t e c h o ro b a m i o r a z ró ż n e g o r o d z a ju n ie sz c z ę śc ia m i i p a to lo g ią ; ro d z in y n ie w y ­ d o ln e w y c h o w a w c z o i b e z r a d n e w o b ec w a d ro z w o jo w y c h o r a z tr u d n o śc i w y ­ ch o w a w c z y c h d z ie ci. D la r o z w ią z a n ia , a p r z y n a jm n ie j d la z ła g o d z e n ia p r o ­ b le m ó w ty c h g r u p d z ie c i i ro d z in p o trz e b n e s ą sz e r o k ie d z ia ła n ia ze str o n y p a ń st w a o r a z ru c h ó w sp o łe c z n y c h , z d o ln y c h do sz y b k ie g o r e a g o w a n ia n a z a g r o ż e n ia i in n e n ie k o r z y stn e z ja w is k a .

K o ś c ió ł z a w sz e r e a g o w a ł ży w o n a sz e ro k o r o z u m ia n e p o tr z e b y sp o łe c z ­ n e. M o żn a p o w ie d z ie ć , ż e s tu le c ie n a sz e c h a r a k t e r y z u je sz c z e g ó ln e z a in te r e ­ so w a n ie K o ś c io ła ty m i s p r a w a m i, co z n a jd u je w y r a z z a ró w n o w p o d e jm o w a ­ n y ch d z ia ła n ia c h , j a k i w lic z n y ch d o k u m e n ta c h n a u c z a n ia sp o łe c z n e g o .

J e d n y m z n o w sz y c h d o k u m e n tó w sp o łe c z n y c h , d o ty c z ą c y c h d z ie c k a i r o ­ d z in y , j e s t K a r t a P r a w R o d z in y , „ p r z e d ło ż o n a p r z e z S t o lic ę A p o s to ls k ą w sz y ­ s tk im lu d z io m , in st y tu c jo m i w ła d z o m z a in te r e so w a n y m m i s ją ro d z in y w ś w ię ­ cie w sp ó łc z e sn y m ” . D o k u m e n t te n p o w s ta ł n a ż y c z e n ie S y n o d u B is k u p ó w , k t ó r y o d b y ł s ię w R z y m ie w 1980 r o k u i b y ł p o św ię c o n y „ z a d a n io m c h r z e ś­ c ija ń s k ie j ro d z in y w e w sp ó łc z e sn y m św ie c ie ” . S y g n a liz o w a n y d o k u m e n t n ie je s t a n i w y k ła d e m te o lo g ii d o g m a ty c z n e j czy m o r a ln e j n a t e m a t m a łż e ń s t w a i ro d z in y , a n i k o d e k se m p o s t ę p o w a n ia p r z e z n a c z o n y m d la z a in te r e so w a n y c h o só b i in st y tu c ji, a n i w r e sz c ie d e k la r a c ją te o re ty c z n y c h z a s a d d o ty c z ą c y c h ro d z in y . J a k c z y ta m y w e w stę p ie , „...c e le m K a r t y je s t p r z e d sta w ie n ie w sz y st k im w sp ó łc z e sn y m c h r z e ś c ija n o m i n ie c h rz e ś­ c ija n o m u ję c ia — n a ty le p e łn e g o i u p o rz ą d k o w a n e g o , n a ile to b y ło m o ż li­ w e — p o d sta w o w y c h p r a w w ła śc iw y c h o w e j n a t u r a ln e j i p o w sz e c h n e j s p o ­ łe cz n o śc i, ja k ą j e s t r o d z in a ” .

W P o lsc e d o k o n a ła się ju ż p r o m o c ja K a r t y P r a w R o d z in y . O d b y ło się to 6 m a ja 1991 r o k u w S e k r e t a r ia c ie E p is k o p a tu w W y d z ia le d s. R o d z in y , w o b e c n o ści p o słó w , p r z e d s ta w ic ie li p o sz c z e g ó ln y c h p a r t ii i u g r u p o w a ń o r a z w y b r a n y c h ro d z in .

T a k się s k ła d a , ż e p r o m o c ja K a r t y P r a w R o d z in y z b ie g a się z r a t y f i k a ­

c j ą p r z e z P o lsk ę K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a , p r z y ję t e j p r z e z Z g ro m a d z e n ie O g ó ln e N a r o d ó w Z je d n o c z o n y c h . N ie p r z y p a d k o w o w ty m m ie js c u z e s ta w io ­ n o te d w a d o k u m e n ty , m im o że p ie r w s z y o p r a c o w a n y z o sta ł b e z p o śr e d n io p r z e z K o śc ió ł, d r u g i z a ś p r z e z in st y tu c ję św ie c k ą . O b a d o k u m e n ty c h a r a k t e ­ r y z u je b o w ie m w sz e c h stro n n o ść u ję c ia p r o b le m ó w , k tó r e w n a jg łę b s z e j is t o ­ c ie d o ty c z ą d z ie c k a w ro d z in ie i sp o łe c z e ń stw ie . Z e w z g lę d u n a b o g a c tw o p r o b le m a ty k i w t e j m a t e r ii p r e z e n to w a n e j w o b u d o k u m e n ta c h z o sta n ą p o d ­ ję t e i z a a k c e n to w a n e ty lk o n ie k tó r e w sp ó ln e a s p e k t y i e le m e n ty . Z a ró w n o K a r t a , j a k i K o n w e n c ja o d z n a c z a ją się o g ro m n ą t r o s k ą o w ła ś ­ c iw e d la r o z w o ju d z ie c k a śr o d o w isk o . J e s t n im p r z e d e w sz y stk im ro d z in a . S t ą d te ż g r o s t r e ś c i ty c h d o k u m e n tó w d o ty c z y p r a w w sp ó ln o ty , j a k ą j e s t r o ­ d z in a , w k t ó r e j r o d z ą c y się c z ło w ie k p o w in ie n o s ią g n ą ć p e łn ię s w e j r e a liz a c ji, a t a k ż e m e c h a n iz m ó w o b ro n y ty c h p r a w . Z a ró w n o K a r t a , j a k i K o n w e n c ja

p o d k r e ś la ją d o b itn ie , iż r o d z in a je s t śro d o w isk ie m , k tó r e g o n ic n ie j e s t w sta n ie z a s t ą p ić w w y p e łn ia n iu je g o z a d a ń ; m e jsc e m , w k tó r y m d z ie c k o p o w in n o h a r m o n ijn ie r o z w ija ć się w a t m o s fe r z e s z c z ę śc ia , m iło śc i i z r o z u ­ m ie n ia . A z a te m n a le ż n e s ą je j o k re ślo n e n ie z b y w a ln e p r a w a .

Z d a n ie m o b u ty c h d o k u m e n tó w , a b y p r a w a te m o g ły b y ć u r z e c z y w is tn ia ­ n e w k o n k r e t n e j s y t u a c ji sp o łe c z n o - p o lity c z n o - g o sp o d a r c z e j, k o n ie c z n e je s t d z ia ła n ie o d p o w ie d n ic h w ła d z a d m in is t r a c y jn y c h , in s t y t u c ji p u b lic z n y c h i p r y w a tn y c h o r a z c a łe g o sp o łe c z e ń stw a , m a ją c e n a c e lu z a g w a r a n to w a n ie i z a b e z p ie c z e n ie w sz e c h str o n n e j p o m o c y — e k o n o m ic z n e j, p r a w n e j, p o lity c z ­ n e j. sp o łe c z n e j — ro d z in ie , a ty m sa m y m d z ie c k u . T y lk o z a b e z p ie c z a ją c r o ­ d z in ę, w je j r a m a c h m o ż n a z a b e z p ie c z y ć d z ieck o .

K o n w e n c ja P r a w D z ie c k a s k ie r o w a n a j e s t z a sa d n ic z o d o r z ą d ó w p o sz c z e ­ g ó ln y c h p a ń stw , k tó r e k i e r u ją d z ia ła ln o ś c ią sp o łe c z n o -p o lity c z n o -g o sp o d a rc z ą . S k ie r o w a n a j e s t ró w n ie ż d o sa m y c h ro d z in , o czy m ś w ia d c z ą s ło w a w st ę p u : „ ...p r a g n ie z a c h ę c ić r o d z in y do łą c z e n ia się m ię d z y s o b ą d la o b ro n y i u m a c n ia ­ n ia sw y c h p r a w ” . P o n a d to z w r a c a się do „ w s z y s tk ic h m ę żcz y z n i k o b ie t, a b y m a ją c n a u w a d z e o b e c n e i p r z y sz łe d o b r o lu d z k o śc i, u c z y n ili w sz y stk o d la z a p e w n ie n ia o c h ro n y r o d z in y i u m a c n ia n ia in s t y tu c ji r o d z in y ” (ze w stę p u ). M o ż n a z a te m p o w ie d z ie , że d o k u m e n t S t o lic y A p o s to ls k ie j w y c h o d z i d a l e j: z w r a c a się b o w ie m z a p e le m d o w sz y stk ic h , w ty m ta k ż e „d o w sz y stk ic h c z ło n k ó w K o ś c io ła i w sz y stk ic h in st y tu c ji k o śc ie ln y c h , a b y z c a łą m o c ą d a li św ia d e c tw o c h r z e ś c ija ń sk ie m u p r z e k o n a n iu , że n ic n ie je s t w sta n ie z a s tą p ić ro d z in y w w y p e łn ia n iu je j m is ji, o r a z b y s t a r a l i się z a p e w n ić ro d z in o m i r o ­ d z ic o m n ie z b ę d n e o p a r c ie o r a z p o m o c w w y p e łn ia n iu z a d a ń , k tó r e B ó g im p o w ie r z y ł” (w stę p ).

Z a b e z p ie c z a ją c ro d z in ę , z a b e z p ie c z a się w ła ś c iw e śro d o w isk o d z ie c k a . M o żn a z a te m p o w ie d z ie ć , że w ła śn ie d z ie c k o j e s t g łó w n y m p r z e d m io te m z a ­ in te r e s o w a n ia o m a w ia n y c h d o k u m e n tó w . P o n ie w a ż K o n w e n c j a P r a w D z ie c k a d o ty c z y d z ie c k a ju ż n a r o d z o n e g o , n ie r o z w ija o n a t e m a tu p r a w ż y c ia lu d z k ie g o od s a m e g o p o c z ą tk u . J e d y n ie w e w stę p ie , w s k a z u ją c y m m o ty w y p o w s ta n ia d o k u m e n tu , z o sta ło z a m ie sz c z o ­ n e n a s t ę p u ją c e s fo r m u ło w a n ie : „ m a ją c n a u w a d z e , że j a k w sk a z a n o w D e k la ­ r a c ji P r a w D z ie ck a , d z ie c k o z u w a g i n a s w o ją n ie d o jr z a ło ść fiz y c z n ą o r a z u m y sło w ą w y m a g a sz c z e g ó ln e j o p ie k i i t r o s k i, w t y m w ła ś c iw e j o c h ro n y p r a w n e j z a ró w n o p r z e d , j a k i p o n a r o d z e n iu ” . K o n w e n c ja n ie z b y t p r e c y z y j­ n ie m ó w i, o j a k i o k r e s p r z e d u r o d z e n ie m ch o d zi. N ie s t o s u je p o ję c ia : „o d m o m e n tu p o c z ę c ia ” . Je d n o z n a c z n ie n a t o m ia s t u jm u je te n p r o b le m K a r t a P r a w R o d z i n y : „ ż y c ie lu d z k ie , o d sa m e g o p o c z ę c ia , b e z w z g lę d n ie w in n o b y ć o to czo n e t r o s k ą i sz a c u n k ie m ” (a rt. 4). O b a d o k u m e n ty p o d k r e ś la ją w ro d z o n ą g o d n o ść d z ie c k a o r a z u z n a ją je g o n ie z b y w a ln e p r a w a . W t y m k o n te k śc ie b io r ą te ż w o b ro n ę d z ie c i sz c z e g ó ln ie p o k rz y w d z o n e p r z e z lo s. D o t a k ic h z a ś z a lic z a ją d z ie c i ż y ją c e w ro d z in ie w ie ­ lo d z ie tn e j, d z ie c i p o z b a w io n e w ła ś c iw e j o p ie k i, d z ie c i z ro d z in z a g ro ż o n y c h , w r e sz c ie d z ie c i ze z w ią z k ó w p o z a m a łż e ń sk ic h . C h o d z i z a te m o d z ie c i b ę d ą c e

w n a jt r u d n ie js z e j s y t u a c ji. W y m o w n e w ty m m ie js c u w y d a ją się b y ć s ło w a J a n a P a w ła II, k t ó r y s tw ie r d z a : „W ro d z in ie , w sp ó ln o c ie o só b , sz c z e g ó ln ą t r o s k ą w in n y b y ć o to czo n e d z ie c i; n a le ż y r o z w ija ć g łę b o k i sz a c u n e k d la g o d ­ n o śc i o s o b is te j d z ie c k a o r a z ze c z c ią i w ie lk o d u sz n o śc ią słu ż y ć je g o p r a w o m . O d n o si się to d o k a ż d e g o d z ie c k a , a le sz c z e g ó ln ie w a ż k ie s t a je się w o b e c d z ie c k a w y m a g a ją c e g o c a łk o w it e j o p ie k i, w o b ec d z ie c k a ch o re g o , c ie r p ią c e g o i u p o śle d z o n e g o ” (F c 26). K a r t a P r a w R o d z in y f o r m u łu je p r a w a ty c h d z ie c i w : a r t. 3, с ; a r t. 4, d, e, f, g ; a r t. 9, b, d. K o n w e n c ja P r a w D z ie c k a z a ś f o r ­ m u łu je je w c z ę śc i I, a r t. 3, 2, 3; a r t. 9, 1, 3; a r t. 20, 1, 2, 3; a r t. 23, 1, 2, 3; a r t. 24— 27 i a r t. 39. O b a s y g n a liz o w a n e d o k u m e n ty s ą w e z w a n ie m do a k ty w n o śc i w z a b e z ­ p ie c z e n iu d z ie c k a w ro d z in ie . R o d z in a n a t u r a ln ie je s t „ p ie r w sz ą w sp ó ln o tą w y c h o w u ją c ą , le cz a n i n ie je d y n ą , a n i w y łą c z n ą : ju ż w y m ia r w sp ó ln o to w y , o b y w a te lsk i i k o śc ie ln y c z ło w ie k a w y m a g a i p r o w a d z i do d z ia ła n ia sz e rsz e g o i o k re ślo n e g o , b ę d ą c e g o o w o ce m u p o r z ą d k o w a n e j w sp ó łp r a c y ró ż n y ch c z y n ­ n ik ó w w y c h o w a w c z y c h . W sz y stk ie te c z y n n ik i s ą k o n ie c z n e , n a w e t je ś li k a ż d y m o ż e i p o w in ie n d z ia ła ć w e d łu g w ła s n e j k o m p e te n c ji i w n o sz ą c w ła śc iw y so b ie w k ła d [...] p a ń stw o i K o ś c ió ł m a ją o b o w ią z e k słu ż e n ia ro d z in o m i d z ie ­ cio m w sz e lk im i m o ż liw y m i f o r m a m i p o m o c y , a b y r o d z in a m o g ła p r a w id ło w o w y p e łn ia ć sw e z a d a n ia w y c h o w a w c z e ” (F c 40).

Z a d a n ie m z a te m w sz y stk ic h je s t z je d n e j str o n y s tw a r z a ć ro d z in ie t a k ie w a r u n k i, a b y m o g ła w y p e łn ia ć sw o je z a d a n ia w o b ec d z ie c k a , z d r u g ie j z a ś s tr o n y stw a r z a ć d z ie c io m , k t ó r e n ie m a ją w ła śc iw e g o ś r o d o w is k a ro d zin n e g o , o d p o w ie d n ie z a stę p c z e śr o d o w isk o r o z w o ju i w y c h o w a n ia . W y ty cz n y m i do k o n k re tn e g o d z ia ła n ia w t y m z a k r e sie s ą s y g n a liz o w a n e d o k u m e n ty : K a r t a P r a w R o d z in y i K o n w e n c ja P r a w D z ie c k a .

M a ł g o r z a t a D ą b r o w s k a

II. S P R A W O Z D A N IA 1. F u n d a m e n ta liz m a e ty k a

(27. s e s ja „ S o c ie t a s E th ic a ” )

P r o b le m o w i fu n d a m e n t a liz m u p o św ię c o n a b y ła d o r o c z n a s e s ja n a u k o w a E u r o p e js k ie g o T o w a r z y s t w a E ty k ó w , k tó r e g o cz ło n k o w ie w d n ia c h 27— 31 s ie r p n ia 1990 z e b r a li się w W a lb e r b e r g w p o b liż u K o lo n ii.

P o ję c ie „ fu n d a m e n ta liz m ” j e s t sto su n k o w o n o w e. P o w sta ło n a p o c z ą tk u X X w ie k u w U S A , g d z ie k r y ty c y lib e r a ln e j t e o lo g ii w la t a c h 1910— 1915 w y d a li se r ię p is m p o d t y t u łe m T h e f u n d a m e n t a l s : A T e s t i m o n y to th e T r u t h . D ziś te r m in te n w y s t ę p u je w b a r d z o zró ż n ic o w an y c h , m a ło p r e c y z y jn y c h k o n ­ t e k s ta c h i o d c ie n ia c h . N a p ła sz c z y ź n ie te o lo g ic z n e j i k o śc ie ln e j fu n d a m e n t a liz m o z n a c z a o k r e ­ ś lo n ą p r o te s t a n c k ą o r ie n t a c ję . N ie m o ż n a je j n a z w a ć te o lo g ią , b o te o lo g ią n ie ch ce b y ć. J e s t to r a c z e j n ie z ło m n e p r z y w ią z a n ie do t r a d y c y jn e j w ia ry . G łó w n e e le m e n ty t e j p o s t a w y (e s s e n t i a l s) o b e jm u ją : a ) u z n a w a n ie n ie o m y ln o śc i (i n e r r a n c y) P is m a św ię te g o i je g o lite r a ln ą in t e r p r e t a c ję ; b) u z n a w a n ie z b a w ­ czy ch w y d a rz e ń , j a k d z ie w icz e n a r o d z e n ie , o d k u p ie ń c z a śm ie rć n a k rzy żu , z m a r tw y c h w sta n ie c ia ła ; c) d u a listy c z n e p o d e jś c ie d o lu d z i, k tó r y c h d z ie li się z je d n e j str o n y n a p r a w d z iw y c h , w ie r z ą c y c h c h r z e ś c ija n i teo lo g ó w , z d r u ­ g ie j z a ś str o n y n a n ie w ie r z ą c y c h te o lo g ó w i c h r z e śc ija n . T o w a r z y s z y te j p o ­ s ta w ie sk ło n n o ść d o iz o la c jo n iz m u i m e n ta ln o śc i s e k c ia r s k ie j. Z ło, z d a n ie m fu n d a m e n t a lis tó w , n a le ż y w K o ś c ie le i w sp o łe c z n o śc i z d e c y d o w a n ie z w a lc z a ć . S t ą d n ie is tn ie je ż a d n a g o to w o ść d o d ia lo g u j

N a p ła sz c z y ź n ie filo z o fic z n e j k r y ty c z n y r a c jo n a liz m z e sw o im p r o g r a m e m fa lib iliz m u n a z y w a ł f u n d a m e n t a liz m e m w sz y st k ie p r z e c iw sta w n e p o z y c je , k tó r e p r z y jm u ją c p e w n e te o re ty c z n e p r in c ip ia k w e stio n o w a ły , że f ilo z o fia za w sz e m u si b y ć o t w a r ty m p r o c e se m d y s k u s ji. W m y śl te g o z a ło ż e n ia f u n ­

d a m e n ta liz m e m filo z o fic z n y m b y ło b y p r z y ję c ie ja k ie g o ś , n a o k re ślo n y c h z a ­ s a d a c h o p a rte g o , filo z o fic z n e g o p u n k tu w id z e n ia .

P o c z ą w sz y o d la t s ie d e m d z ie s ią ty c h fu n d a m e n t a liz m w sz e d ł d o ję z y k a p o lity c z n e g o . O d tą d f u n d a m e n t a liz m e m n a z y w a się p o z y c ję p r z y jm u ją c ą istn ie n ie n ie r o z łą c z n e j w ię z i m ię d z y p o lit y k ą a r e lig ią . T e n r o d z a j fu n d a m e n ­ t a liz m u w ią ż e się p r z e d e w sz y stk im z r e n e s a n s e m is la m u w w y d a n iu C h o - m e in ie g o .

T e r m in „ fu n d a m e n ta liz m ” z n a jd u je t a k ż e z a sto so w a n ie n a o z n a c z e n ie k r y ty c z n e g o sto su n k u w o b e c z a c h o d n ie j c y w iliz a c ji p r z e m y sło w e j. P o d p a d a ją p o d to p o ję c ie ró ż n e o d m ia n y tzw . z ie lo n y c h i ich sp o s o b y r e a g o w a n ia . T a f o r m u ła fu n d a m e n t a liz m u o z n a c z a „ p o s ta w ę , k t ó r a u c z y n iła z a s a d ą sw e g o ż y c ia w ie d z ę o p r a w a c h i w a r u n k a c h ż y c ia rz e k o m o p r z e w y ż s z a ją c ą w sz e lk i d y s k u r s ro z u m o w y i r e a liz u je j ą w sp o só b b e z k o m p ro m iso w y , n a w e t p r z y u ż y c iu s i ły ” (R . B a h r o).

P o ję c ie „ fu n d a m e n ta liz m ” je s t w ię c w ie lo z n a c z n e i ła tw o w ie d z ie d o n ie p o ro z u m ie ń .

M a on o je d n a k z a sto so w a n ie n a jp ie r w w o d n ie sie n iu d o re lig ii. I s t n ie je p r o te s t a n c k i fu n d a m e n t a liz m , k tó r e g o f o r m a ln ą p o d st a w ą je s t s o l a s c r i p t u r a .

O d r z u c a się w sz e lk ą h isto r y c z n o - k r y ty c z n ą i n t e r p r e t a c ję P is m a św ię te g o . J e j m ie js c e z a jm u je a h is to r y c z n a s t a r o p r o t e s t a n c k a d o g m a ty k a , k t ó r a z p o w o d u rz e k o m o p o n a d c z a so w e g o c h a r a k t e r u n ie p o t r z e b u je ż a d n e j in te r p r e t a c ji. F u n d a m e n ta liz m e m r e lig ijn y m w ś c is ły m te g o sło w a z n a c z e n iu b y ło b y w y ­ łą c z n ie to p r o te s t a n c k ie z ja w is k o . W y c z e r p u ją c o o m ó w ił je w je g o h isto r y c z ­ n y m ro z w o ju E . G o l d b a c h w sw o im r e f e r a c ie F u n d a m e n t a l i s m u s u n d E t h i k im P r o t e s t a n t i s m u s .

K a t o li c k a te o lo g ia , o b o k P is m a św ię te g o , o r ie n t u je się w e d łu g t r a d y c ji i U rz ę d u N a u c z y c ie ls k ie g o K o ś c io ła . S t ą d z w o le n n ik ó w r e s t a u r a c ji d a w n e g o p o r z ą d k u n a z y w a się r a c z e j t r a d y c jo n a lis t a m i (p o r. M . L e f e b v r e ) . Ż y - d o s t w a z a ś n ie m o ż n a b y n a z w a ć fu n d a m e n ta liz m e m , p o n ie w a ż T o r a p o t r z e ­ b u je z a w sz e in t e r p r e t a c ji H a la c h y . I s la m p o w o łu ją c y się w y łą c z n ie n a K o r a n b y łb y n a t o m ia s t p e r d e f i n i t i o n e m fu n d a m e n ta liz m e m . P o ję c ie f u n d a m e n t a liz ­ m u n a le ż y z a te m je sz c z e u śc iślić . C z ę śc ie j d e f in iu je się fu n d a m e n ta liz m ta k ż e ja k o „ sp r z e c iw w o b e c n o ­ w o c z e sn o śc i” (T h . M e y e r ) . T a k ą je g o fo r m ę w y z w o liły d z is ie js z e z a s a d y a u to n o m ii i s e k u la r y z a c ji s p o łe c z e ń stw a i ż y c ia . J e s t w ię c r e a k c ją n a m o ­ d e rn ę . T a f o r m a sz c z e g ó ln ie n a s ilo n a je s t w k r a ja c h , w k tó r y c h d o sz ło do o s tr e g o k o n flik t u p o m ię d z y t r a d y c y jn ą r e lig ijn o ś c ią i p r o -z a c h o d n im i te n d e n ­ c ja m i w sp o łe c z e ń stw ie . W te n sp o só b j e s t p r z e ja w e m k r y z y s u id e n ty c z n o śc i. W id o cz n y je s t on p r z e d e w sz y st k im ta m , g d z ie lu d z ie „ z m o d e r n iz m e m c z u ­ j ą się n ie sw o jo ” (P . B e r g e r). F u n d a m e n ta liś c i p r z y n o sz ą w ó w c z a s „ r a t u ­ j ą c ą ” z a sa d ę , k t ó r a w t r u d n y m p o ło ż e n iu m a z a p e w n ić ró w n o w a g ę . F u n d a - m e n ta lis t y c z n y r e g r e s j e s t w te d y r e a k c ją n a w p ły w y m o d e r n iz m u , o św ie c e ­ n ia , e m a n c y p a c ji, a u to n o m ii, k tó r y c h c e n ą j e s t sa m o tn o ść , n ie p e w n o ść , p o ­ c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i. P lu r a liz m , t o le r a n c ja , p r a w a lu d z k ie , d e m o k r a c ja , r e la ty w iz m w st r z ą s n ę ły ty m , co u c h o d z iło z a n ie z m ie n n e i a b so lu tn e . W o bec a b so lu tn y c h w a r to ś c i w sz y stk o j e s t w z g lę d n e , s a m e n a t o m ia s t w a r to ś c i w y ­ ję t e s ą sp o d ja k ie jk o lw ie k r e la ty w iz a c ji. K t o n ie s t a je n a ich g r u n c ie , te n n ie z a s łu g u je n a ż a d e n w z g lą d : n ie z a s łu g u ją n a ń je g o a r g u m e n ty a n i w ą t p li­ w o śc i, a n i in te r e sy , a n i p r a w a .

R e a k c ja f u n d a m e n t a liz m u n a n o w o c z e sn o ść p o s ł u g u je się p r z y t y m w sz e l­ k im i z d o b y c z a m i n o w o c z e sn o śc i: ś r o d k a m i p r z e k a z u , te c h n ik ą k o m p u te r o w ą itp .

F u n d a m e n ta liz m m a s w o je p o lity c z n e i sp o łe c z n e o d d z ia ły w a n ia . T o t y l­ k o n a p ie r w s z y r z u t o k a w y d a je on się a p o lity c z n y . O g ra n ic z a n ie g o d o te ­ o lo g ic z n e g o w y m ia r u je s t je d n o str o n n y m u ję c ie m . S o c jo lo g o w ie i p o lito lo d z y w sw o ic h d o c ie k a n ia c h z a jm u ją się je g o p o lity c z n y m i i sp o łe c z n y m i sk u t k a m i, le c z u w a ż a ją je g o r e lig ijn e i św ia to p o g lą d o w e p o d ło ż e za n ie o d zo w n e . W rz e ­

czy s a m e j je d n o o d d r u g ie g o n ie d a się o d d z ie lić . S p e c y f ik a fu n d a m e n t a li- sty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia p o le g a w ła ś n ie n a ty m , że a s p ir u je d o c a ło śc io w e g o u jm o w a n ia w ia r y i o r ie n t a c ji p o lity c z n o -sp o łe c z n e j.

J a k o t a k ie z a g a d n ie n ie m a s w o je im p lik a c je ety c z n e . J e ś l i p r a w d ą je st, że fu n d a m e n ta liz m j e s t o d r z u c e n ie m w sz e lk ie j m o d e r n y i o św ie c e n ia , to p o w ­ s t a je p y ta n ie , czy is t n i e ją ta k ż e w e ty c e fu n d a m e n t a lis ty c z n e p r in c ip ia . N ie z n a c z y to, że z a ję c ie ja k ie jk o lw ie k z a s a d n ic z e j p o s t a w y m o ż n a ju ż n a z y w a ć fu n d a m e n t a liz m e m i d y s k w a lifik o w a ć je ja k o p r z e ja w fu n d a m e n ta liz m u . P r z y ję c ie ja k ie g o ś e ty c z n e g o czy r e lig ijn e g o tw ie r d z e n ia n ie je s t eo ip s o

fu n d a m e n t a lis ty c z n y m a k te m . W t a k im b o w ie m p r z y p a d k u ty lk o b r a k z a ję c ia ja k ie g o k o lw ie k s ta n o w is k a n ie b y łb y f u n d a m e n ta liz m e m . M ó w ią c o fu n d a m e n ­ t a liz m ie w e ty c e , m a m y n a m y ś li c h a r a k t e r y s ty c z n ą p o s t a w ę e ty c z n ą , o d z n a ­ c z a ją c ą się :

1. d u a lis ty c z n y m p o jm o w a n ie m d z ie jó w , co w ie d z ie d o o stre g o p o d z ia łu d o b r a i zła. D u a listy c z n e w id z e n ie ś w ia ta sto i p r z e d z d e c y d o w a n ą a lt e r n a t y ­ w ą i n ie d o p u sz c z a ż a d n e g o p o śr e d n ie g o s ta n u ;

2. o d r z u c e n ie m p o d st a w w sp ó łc z e sn e j d e m o k r a c ji, t j. to le r a n c ji, g o to w o ści d o k o m p r o m isu , u z n a w a n ia p r a w lu d z k ic h , z w ła sz c z a w o ln o śc i w y z n a n ia , s u ­ m ie n ia , r e s p e k to w a n ia p r z e k o n a ń in a c z e j m y ślą c y c h , a t a k ż e o d rz u c e n ie m ro z g r a n ic z e n ia s f e r y p u b lic z n e j o d s f e r y p r y w a tn e j. P r z e c iw ie ń stw e m f u n d a m e n t a liz m u je s t p lu r a liz m , k t ó r y r e s p e k tu je w a r ­ to ść t o le r a n c ji i o d r z u c a w sz e lk i t o ta lita r y z m , s t a w ia n a p o d z ia ł w ła d z y , n a d e c y z je w ię k sz o śc i, n a k o n st y tu c y jn e p a ń stw o i a f i r m u je se k u la r y z m p o li­ ty k i i p a ń st w a . P lu r a liz m b ro n i się p r z e d in te g r a lis ty c z n y m i in st y tu c ja m i p o lity c z n y m i i sp o łe c z n y m i, s t a w ia ją c y m i n a a b so lu tn o ść . P lu r a liz m n ie je s t n ie z a le ż n y od w a r to ś c i a n i b e z w a rto śc io w y . P lu r a lis ty c z n y ła d , p lu r a lis ty c z n y k o n se n su s, p lu r a lis ty c z n e p r o c e sy s ą ta k ż e p e w n y m i w a r to ś c ia m i. D la r e lig ii, K o ś c io ła i te o lo g ii p lu r a liz m p o lity c z n o -sp o łe c z n y j e s t c ię ż a r e m . K w e st io n u je on b o w ie m k a ż d ą p r y n c y p ia ln ą , o p a r t ą n a a u to r y t e c ie p r e r o g a t y w ę p o s i a d a ­ n ia p e łn e j p r a w d y . D la K o ś c io ła i r e lig ii — n o sic ie li p r e r o g a t y w y z b a w ie ­ n ia — fu n d a m e n t a liz m m o ż e b y ć c ią g łą p o k u s ą .

G łó w n y m p r z e d m io te m z a in te r e so w a ń re fe r e n tó w b y ły s k u t k i fu n d a m e n ­ ta liz m u n a p o lu e ty k i. J e d e n z re fe r e n tó w (R . S c h m i t z ) m ó w ił o f u n d a ­ m e n ta liz m ie i je g o p r z e ja w a c h w e ty c e ju d a iz m u , d r u g i (H . K l a u t k e ) o fu n d a m e n t a liz m ie i je g o w y r a z ie w e ty c e isla m u . S k u t k i te p r z e d sta w io n o w sz c z e g ó ło w y c h k o n te k s ta c h d z ie jo w y c h i s y tu a c y jn y c h . S z c z e g ó ln ą w a r to ś ć m ia ły w y w o d y H. K l a u t k e g o , d o ty c z ą c e I s l a m i e R e v i v a l . Z w r ó c ił on u w a g ę , że m a h o m e ta n ie o d r z u c a ją n e g a ty w n e ro z u m ie n ie f u n d a m e n ta liz m u . P o jm u ją g o r a c z e j ja k o p o w r ó t d o fu n d a m e n tó w , do p o ­ c z ą tk ó w , do ź ró d e ł, c z y li ja k o p r o c e s o c z y sz c z e n ia z w sz e lk ic h o b c y c h w p ły ­ w ó w i n a le c ia ło śc i, co n a le ż y o c e n ia ć p o z y ty w n ie . F u n d a m e n ta lis t y c z n e p r ą d y w is la m ie s ą r e a k c j ą n a r o z p a d o sm a ń sk ie g o p a ń s t w a i n a k o n c e p c je is la m ­ s k ic h m o d e r n istó w (a l- A fg h a n i, M . A b d u h , R . R id a ).

R e i s la m a c ja b y ła r e g io n a ln ie u w a r u n k o w a n a . W E g ip c ie z a c z ę ła się ju ż w 1928 ro k u . R e fe r e n t m . in . c y tu je a r t y k u ły z W y z n a n ia w ia r y B r a c i Is la m s k ic h , k tó r y c h fu n d a m e n t a lis ty c z n e d ą ż e n ia w z a k r e s ie e ty k i s ą b a r d z o c z y ­ teln e . W la t a c h 7 0 -ty ch fu n d a m e n t a lis ty c z n e a k ty w n o śc i w z m o g ły się w T u r c ji, w Ir a n ie , w P a k is ta n ie . O f ia r ą ty c h a k ty w n o śc i p a d ł a m . in . B e n a z ir B h u tto . F u n d a m e n ta lis t y c z n e n u r t y is la m u is t n ie ją w P ó łn o c n e j A fr y c e : F r o n t I s l a ­ m i q u e d e S a l u t w A lg ie r z e 1 w L ib i i K a d a f i e g o ; w T u n e z ji is tn ie je M o u v e ­ m e n t d e l a T e n d a n c e I s l a m i s t e . J e ś l i sp o jr z e ć d o k ła d n ie j, w sz y stk ie te ru c h y o k a z u ją się p a r t ia m i p o lity c z n y m i. W d ia sp o r z e i s la m s k ie j w ie lo ść n u r tó w fu n d a m e n t a lis ty c z n y c h s t a je się je sz c z e b a r d z ie j n ie p r z e jr z y st a . T r u d n o n p. z o rie n to w a ć się , j a k i w p ły w m a ją B r a c i a I s la m s c y n a u g r u p o w a n ia is la m s k ie w E u r o p ie Ś r o d k o w e j. P o n a d to n ie n a le ż y w sz y stk ic h ty c h ru c h ó w p o p r o s tu d o d a w a ć , a b y n a k r e ś lić c a ło ś ­ c io w y o b r a z fu n d a m e n t a liz m u is la m s k ie g o . C z ę śc io w o b o w ie m z w a lc z a ją się

n a w z a je m . N a le ż y p r z e s tr z e c p r z e d n ie u z a sa d n io n y m i u o g ó ln ie n ia m i i k ł a ­ d z e n ie m z n a k u r ó w n o śc i m ię d z y r e is la m iz a c ją a fu n d a m e n ta liz m e m . W su m ie t r z e b a p o w ie d z ie ć , że p r o b le m a ty k a z ja z d u b y ła in te r e s u ją c a , n a d e r a k t u a ln a i t r u d n a d o o g a r n ię c ia w r a m a c h je d n e j s e s ji. k s . A l o jz y M a r c o l 2. „ G d z ie je s t e ś i d o k ą d z m ie r z a sz , p o ls k a teo lo g io m o r a ln a ” ? * N a to p y t a n ie p o ls c y w y k ła d o w c y te o lo g ii m o r a ln e j s t a r a li się o d p o w ie ­ d z ie ć n a sw o im d o ro c z n y m s p o t k a n iu w G d y n i, w d n ia c h 2— 4 k w ie tn ia 1991 r. T e m a t s p o t k a n ia : T e o l o g i a m o r a l n a w p e r s p e k t y w i e S o b o r u W a t y k a ń s k i e g o I I (z o k a z j i 2 5 - le c ia z a k o ń c z e n i a S o b o r u ) m ia ł c h a r a k t e r r e tr o sp e k ty w n y i p r o ­ s p e k ty w n y z a r a z e m . C e le m s p o jr z e n ie w p r z e sz ło ść (ta k ż e p r z e d so b o ro w ą ) n ie b y ła ch ęć p o c h w a le n ia się o s ią g n ię c ia m i i s a t y s f a k c ja z p r z e b y t e j d ro g i, le c z p o t r z e b a w y c h y le n ia się k u p r z y sz ło śc i, b y le p ie j z o b a c z y ć , co p o ls k a te o lo g ia m o r a ln a m o ż e i p o w in n a w n ie ść w p r o c e s sa m o r o z w o ju . C h o d z i b o w ie m o to, b y d o c ie k a n ia n a u k o w e , j a k i w y s iłk i d y d a k ty c z n e w d z ie d z in ie te o lo g ii m o r a ln e j w p o ls k im z a k ą t k u E u r o p y b y ły k o n t y n u a c ją te g o , co S o b ó r n a k a z a ł, a te o lo g o w ie m o r a liś c i z a p o c z ą tk o w a li w o d p o w ie d z i n a w o ła n ie o o d n o w ę ż y c ia m o r a ln e g o i n a u k i m o r a ln e j. P a r a f r a z u ją c t e m a t I I N a d z w y c z a jn e j S e s j i S y n o d u B isk u p ó w , z w o ła n e j z o k a z ji X X - l e c i a S o b o r u W a ty k a ń sk ie g o II, m o ż n a b y p o w ie d z ie ć , że t e m a te m te g o ro c z n e g o s p o t k a n ia m o r a lis tó w b y ło : p o w o ła n ie i m i s ja te o lo g ó w m o r a lis tó w w K o ś c ie le i w P o lsc e w 25 la t p o S o b o r z e W a ty k a ń s k im II. W id a ć to ju ż z z e s t a w ie n ia w y g ło sz o n y c h r e f e r a ­ tó w i p r z e d sta w io n y c h k o m u n ik a tó w , k tó r e b y ły w p ro w a d z e n ie m do d y s k u s ji.

O to t e m a ty r e fe r a tó w : 1. T e o l o g i a m o r a l n a w p r z e d d z ie ń V a t i c a n u m I I (k s. F . G r e n i u k ); 2. G łó w n e n u r t y t e o l o g i i m o r a l n e j p o V a t i c a n u m I I (k s. P . G ó r a l c z y k ) ; 3. U r z ą d N a u c z y c i e l s k i — p o s ł u s z e ń s t w o — s u m i e n i e (k s. A. L a u n). W y g ło sz o n o te ż k ilk a o b sz e r n ie jsz y c h k o m u n ik a tó w : 1. W y p o w ie d z i U r z ę d u N a u c z y c i e ł s k i e g o w z w i ą z k u z t e o l o g i ą m o r a l n ą p o V a t i c a n u m I I (k s. I. K a ł u c k i ) ; 2. N a u c z a n i e t e o lo g ii m o r a l n e j w P o l s c e — s t a n a k t u a l n y i p o s t u l a t y n a p r z y s z ł o ś ć : — T e o l o g i a m o r a l n a f u n d a m e n t a l n a (k s. Z. T e i n e r t); — P r o b l e m a t y k a s p o ł e c z n a (k s. M . C h ł o p o w i e c ) ; — Z a g a d n i e n i a b io e t y k i (k s. W. G u b a ł a ) . M e r y to r y c z n ie p r z y p o m n ia n o w r e f e r a ta c h , że k r y z y s te o lo g ii m o r a ln e j n ie z ja w ił się n a g le w r a z z ro z w o je m te c h n ic z n o -c y w iliz a c y jn y m . P r o p o z y c je z m ia n , ż ą d a n ia o d n o w y n a s ila ł y się p o d a d r e s e m te o lo g ii m o r a ln e j o d d a w n a . N a u k a j e s t k r y ty c z n ą o c e n ą rz e c z y w isto śc i, le c z i s a m a d o jr z e w a i d o sk o n a li się V/ o g n iu k r y ty k i. T e o lo g ia m o r a ln a , p o w o ła n a d o n o r m o w a n ia lu d z k ie g o d z ia ła n ia , m u s i c ią g le w y c h o d z ić n a p r z e c iw z m ie n n y m w y d a r z e n io m i n o w y m d o św ia d c z e n io m w s f e r z e r z e c z y w isto śc i z ie m s k ie j. G w a łto w n a e r u p c ja p r z e ­ m ia n w p ie r w s z e j p o ło w ie X X w ie k u s p r a w iła , że w o ła n ie o o d n o w ę w t e ­ o lo g ii m o r a ln e j s ta ło się w rę c z n a ta r c z y w e . W o b ec o g ro m u zła, ja k ie w y ­ r z ą d z iły d w ie w o jn y św ia to w e , d o ty c h c z a so w e n o rm y m o r a ln e o k a z a ły się * W sp r a w o z d a n iu p o d a n o d o ść o b sz e rn e str e sz c z e n ia r e f e r a tó w w c e lu p o in fo r m o w a n ia o a k tu a ln y c h p r a c a c h s e k c ji K s ię ż y P r o fe so ró w , k tó r z y n ie m o g li p r z y b y ć n a sp o tk a n ie . K s z t a ł t u je się n o w y s ty l p r a c y z e sp o ło w e j, w k t ó ­ r e j ch o d zi ju ż n ie ty le o o b o w ią z k o w e u c z e stn ic tw o w y k ła d o w c ó w te o lo g ii m o r a ln e j, k ie d y ś o d g ó rn ie z a d e k r e to w a n e i u sa n k c jo n o w a n e , ile o czy n n e z a a n g a ż o w a n ie , o w y m ia n ę m y ś li i d o św ia d c z e ń w t r u d n e j e d u k a c ji m ło d e g o p o k o le n ia m o r a lis tó w i d u s z p a s te r z y . N a stę p n e s p o t k a n ie o d b ę d z ie się w p ie r ­ w sz e j d e k a d z ie c z e r w c a 1992.

n ie w y s ta r c z a ją c e i m a ło sk u te c z n e . P o tr z e b a b y ło n o w y ch , b a r d z ie j p r e c y z y j­ n y c h w sk a z a ń . K s . F . G r e n i u k w sw o im r e f e r a c ie u k a z a ł, że o d p o w ie d z ią n a u ja w n io n e m a n k a m e n t y n a u k i m o r a ln e j b y ły p r ó b y o d n o w y te o lo g ii m o ­ r a ln e j p o d ję t e p r z e z w ie lk ic h m y ślic ie li te g o o k re su . N a tr w a le w e jd ą d o h i­ s to r ii m o r a lis ty k i t a k ie n a z w isk a , j a k A . J . L e c le r q u e , В . O liv ie r, R . A u b e r t, S . P in c k a e r s , A . K o c h , J . M a u sb a c h , D. P r ü m m e r , G . E r m e c k e , A . V e rm e e rsc h . L u d z ie ci tro sz c z y li się, a b y te o lo g ia m o r a ln a n ie r o z m in ę ła się z p y ta n ia m i e ty c z n y m i lu d z i X X w ie k u . Ic h p r a c e , p r e c y z u ją c e m e to d y te o lo g ii m o r a ln e j ja k o n a u k i o r a z u b o g a c a ją c e z a s a d y ety c z n e , z a d e c y d o w a ły o p o so b o ro w y m o b licz u n a u k i m o r a ln e j. K o r z y s t a ją c z r o z w o ju n a u k h u m a n isty c z n y c h , z w ła sz ­ c z a a n tro p o lo g ii, ja k i z p r z e m ia n w te o lo g ii p r ó b o w a li o n i z b u d o w a ć n o w ą te o lo g ię m o r a ln ą — b a r d z ie j te o lo g ic z n ą , b a r d z ie j p e r so n a list y c z n ą i w sp ó l- n o to tw ó rc z ą . Id e e K r ó le s t w a B o ż e g o , w e z w a n ia i o d p o w ie d z i, w o ln o śc i i m i­ ło śc i, k tó r e p ó ź n ie j o ż y w iły te o lo g ię m o r a ln ą , w z ię ły s w ó j p o c z ą te k u w sp o m ­ n ia n y c h a u to r ó w . S z k o d a że w ie lu z n ich p o p r z e sta ło n a im p u lsa c h , n ie r e a ­ li z u ją c sw o ic h z a m ie rz e ń d o k o ń ca .

S t o p ie ń r e a liz a c ji ty c h z a m ie rz e ń u k a z a ł w sw o im r e f e r a c ie k s. P. G ó- r a 1 с z y k. R e fo r m isty c z n e w y s iłk i m o r a listó w p o so b o r o w e g o ć w ie r ć w ie c z a z m ie r z a ły d o ś c iś le js z e g o w y o d rę b n ie n ia n a u k i i m o r a ln o śc i ja k o a u to n o m ic z ­ n e j n a u k i te o lo g ic z n e j z a ró w n o p o d w z g lę d e m tre śc io w y m , j a k i m e to d o lo ­ g ic z n y m . M y śl e ty c z n ą t e g o o k r e s u m o ż n a sp r o w a d z ić do trz e c h g łó w n y ch n u r tó w : 1) d o p o sz u k iw a n ia n o w e j k o n c e p c ji te o lo g ii m o r a ln e j, 2) d o p o s z u ­ k iw a n ia n a le ż y ty c h u z a sa d n ie ń , 3) do d z ie d z in sz c z e g ó ln e g o z a in te r e so w a n ia m o r a listó w . D y s k u s ja d o ty c z ą c a k o n c e p c ji te o lo g ii m o r a ln j s p r o w a d z a się do o d w ie c z ­ n e g o i n ie r o z str z y g n ię te g o s p o r u o sto su n e k p o m ię d z y ro z u m e m i w ia r ą . S p ó r te n p o d z ie lił a u to r ó w n a z w o le n n ik ó w tzw . m o r a ln o śc i a u to n o m ic z n e j i w y z n a w c ó w e ty k i w ia r y . Z w o le n n ic y a u to n o m ic z n e j (w s to su n k u do O b ja ­ w ie n ia ) m o r a ln o śc i g ło sz ą , że lu d z k a m o r a ln o ść je s t c a łk o w ic ie r a c jo n a ln a , o p a r t a n a d o św ia d c z e n iu i p o w sz e c h n ie d o stę p n a . C h r z e ś c ija ń s tw o b o w ie m n ie d o d a je n ic z e g o isto tn e g o d o sp e c y fic z n ie h u m a n isty c z n e j m o r a ln o śc i. O b ja ­ w ie n ie w n o si je d y n ie g łę b s z y h o ry z o n t w id z e n ia c z ło w ie k a , a p o p rz e z c h r z e ś­ c ija ń s k ą m o ty w a c ję n a d a je b o g a ts z y se n s p o stę p o w a n iu lu d z k ie m u . P r z e d s t a ­ w ic ie le e ty k i w ia r y , o s t r z e g a ją c p r z e d n ie b e z p ie c z e ń stw e m r a c jo n a liz m u , n a ­ t u r a liz m u , a n a w e t p e la g ia n iz m u , u z n a ją , że m o r a ln o ść c h r z e ś c ija ń sk a w c a ­ ło śc i je s t f u n k c ją m is te r iu m w ia r y . O ży ciu m o r a ln y m c h r z e ś c ija n in a n ie d e ­ c y d u je je d y n ie m o t y w a c ja r e lig ijn a , le cz ł a s k a ja k o n o w a n a t u r a c z ło w ie k a ż y ją c e g o w p r z y ja ź n i z B o g ie m . Z te g o w z g lę d u m ó w i się o s a k r a m e n t a ln y m c h a r a k t e r z e m o r a ln o śc i c h r z e ś c ija ń s k ie j. S z c z e g ó ln ie p o d k r e ś la się j e j r y s c h r y sto c e n tr y c z n y : C h r y s tu s je s t n o r m ą ż y c ia c h r z e ś c ija ń sk ie g o n ie ty lk o w s e n sie w z o r u d o n a ś la d o w a n ia , le c z p r z e d e w sz y stk im ja k o b y to w a p o d s t a ­ w a ż y c ia m o r a ln e g o c z ło w ie k a . E ty k a c h r z e ś c ija ń s k a ju ż ze s w e j n a t u r y m a c h a r a k t e r n a d p r z y r o d z o n y i tra n sc e n d e n tn y , p r z e k r a c z a ją c y k a te g o r ie e ty k i c z y sto n a t u r a ln e j. D la te g o te o lo g ia m o r a ln a m u s i b y ć je d n o c z e śn ie n a u ­ k ą w ia r y i n a u k ą p ły n ą c ą z w ia ry . P r z y ję c ie p ie r w sz e g o lu b d r u g ie g o p u n k tu w id z e n ia o d n o śn ie do sa m e j k o n c e p c ji te o lo g ii m o r a ln e j r z u tu je k o n se k w e n tn ie n a t y p y u z a sa d n ie ń w t e ­ o lo g ii m o r a ln e j, a t a k ż e n a sz c z e g ó ln e p o le z a in te r e so w a ń m o r a listó w . R a c jo ­ n a lis ty c z n y p u n k t w id z e n ia d a je p ie rw sz e ń stw o u z a sa d n ie n io m ro zu m o w y m , a tw ie rd z e n ia e ty k i filo z o fic z n e j u z u p e łn ia i p o g łę b ia się p r z e s ła n k a m i z O b ja ­ w ie n ia . F id e is ty c z n a n a t o m ia s t m o r a ln o ść s t a r a się p r a w d y o b ja w io n e n ie ty le u z a sa d n ić , ile w y ja ś n ić i p o g łę b ić d o św ia d c z e n ie m e ty k i n a t u r a ln e j.

W y d a je się, że e ty k a ja k o s p e c y fic z n e d o św ia d c z e n ie w ia r y je s t b liż sz a in s p ir a c jo m S o b o r u W a ty k a ń sk ie g o II. k t ó r y w w ie lu m ie js c a c h m ó w i o m o ­ r a ln o ś c i ła s k i, m o r a ln o śc i n o w e g o c z ło w ie k a p rz e m ie n io n e g o w C h r y stu sie , o m o r a ln o śc i s a k r a m e n t a ln e j, e k le z ja ln e j, o m o r a ln o śc i N o w e g o P r z y m ie rz a , o m o r a ln o śc i w D u c h u Ś w ię ty m . W y ty cz n e i p o s t u la t y S o b o r u d o m a g a ły s ię :

a. b y g łó w n ą z a s a d ą p o z n a w c z ą b y ło P ism o św ię te , b. b y b a r d z ie j u w y ra ź n ić z a s a d ę n o w e g o e s s e c h r z e ś c ija n in a z a n tro p o lo g ic z n y m i i e k le z ja ln y m i te g o k o n se k w e n c ja m i, c. b y p o k a z a ć ś c is ły z w ią z e k n o w e g o e s s e z n o w y m a g e r e . S p e łn ie n ie ty c h p o s t u la t ó w p o z w o li u ją ć P ism o św ię te ja k o p r i n c i p i u m c o ­ g n o s c e n d i, ży c ie w C h r y s tu s ie ja k o p r i n c i p i u m e s s e n d i, a św ia d e c tw o m iło śc i ja k o p r i n c i p i u m a g e n d i. M o ra ln o ść w t a k im u ję c iu j e s t p r ó b ą u c h w y c e n ia o b ja w io n e g o i o fia r o w a n e g o n a m z b a w ie n ia , k tó r e t r z e b a o so b iśc ie p r z y ją ć i w y p e łn ić . R e f e r a t k s. A . L a u n a , o d w a ż n ie p o d e jm u ją c y z a p a ln e t e m a ty e ty czn e w sp ó łc z e sn e g o ś w ia ta , d o ty c z y ł je d n e g o z tr u d n y c h z a g a d n ie ń . C h o d ziło o to, j a k p o g o d z ić o b o w ią z e k p o s łu s z e ń s tw a t e o lo g a k a to lic k ie g o w o b ec d y r e k ty w U rz ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o K o ś c io ła z o b o w ią z k ie m sw o b o d n e g o p o s z u k iw a n ia p r a w d y i p o s t ę p o w a n ia z g o d n ie ze sw o im su m ie n ie m . T o , że p r o b le m n ie je s t t y lk o a k a d e m ic k i, ś w ia d c z ą d e k la r a c je i s p o r y p u b lic z n e te o lo g ó w i d z ia ła c z y , d o m a g a ją c y c h się od U rz ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o p r z y z n a n ia lu d z io m w ię k s z e j sw o b o d y . R e fe r e n t z w ie lk ą ja s n o ś c ią i z d y d a k ty c z n ą u m ie ję t n o ś c ią n a jp ie r w p r z e d s ta w ił p r o b le m , n a s t ę p n ie p r ó b o w a ł n a ń o d p o w ie d z ie ć . N a cz y m p o le g a p r o b le m lu d z i K o ś c io ła , g d y s ły s z ą o U rz ę d z ie N a u c z y ­ c ie lsk im , o p o s łu s z e ń s tw ie i su m ie n iu ? N a jp ie r w p o w s t a ją o p o ry , p r z y n a jm n ie j w sto su n k u d o U rz ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o i p o słu sz e ń stw a . U p a d ły c z ło w iek b o w ie m n ie c h ę tn ie p r z y jm u je p o u cz e n ia , a je sz c z e m n ie j sk ło n n y je s t do p o s łu s z e ń s tw a . C o in n eg o je d n a k sp o n ta n ic z n a r e a k c ja , a co in n eg o in te le k tu - a ln o - te o lo g ic z n a r e f le k s ja .

Z a c z y n a ją c od s u m ie n ia r e fe r e n t stw ie r d z a , że n ie m a te o lo g a , c h r z e śc i­ ja n in a a n i c z ło w ie k a , k t ó r y b y k w e stio n o w a ł a u to r y t e t su m ie n ia . K a ż d y p r a g ­ n ie m u się p o d p o r z ą d k o w a ć . W ła śn ie d la w ie r n o śc i su m ie n iu , m ó w ią , m u s z ą się w n ie k tó ry c h k w e s tia c h z a c h o w y w a ć in a c z e j, n iż p o d a je U r z ą d N a u c z y ­ c ie ls k i K o ś c io ła . Z a s a d ą j e s t s łu c h a ć sw e g o s u m ie n ia . S o b ó r W a ty k a ń sk i II o g ło s ił z a s a d ę w o ln o śc i su m ie n ia , k t ó r a U rz ę d o w i w y z n a c z a „ g r a n ic e ” . T a k ie p o jm o w a n ie s u m ie n ia n ie w ie d z ie ty ch , k tó r z y t a k m ó w ią , do n e ­ g o w a n ia U rz ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o . M ó w i się , że U r z ą d N a u c z y c ie lsk i je s t w a ż n y , ale... J e s t on k o m p e te n tn y w s p r a w a c h m o r a ln o śc i, ale... N a u c z a n ie p a p ie s k ie j e s t im p o n u ją c y m św ia d e c tw e m , a le... T o „ a l e ” m a s w o je e k le z jo ­ lo g ic z n e tło : z w y k ło się w ty m m ie js c u o d w o ły w a ć d o K o ś c io ła ja k o L u d u B o ż e g o , do s e n s u s f id e l i u m .

T e n d e n c je w d z is ie js z e j te o lo g ii id ą w ty m k ie r u n k u , że u z n a je się U rz ą d N a u c z y c ie lsk i, a le... i tu w y lic z a się o g r a n ic z e n ia ró ż n e g o r o d z a ju . — P ie r ­ w sz e o g ra n ic z e n ie p ły n ie z tw ie r d z e n ia , że U r z ą d N a u c z y c ie ls k i m o ż e p o d a ­ w a ć ty lk o z a sa d y , n ie z a ś „ o p e r a ty w n e n o rm y d z ia ła n ia ” . — Z p o w o ły w a n ie m się n a V a t ic a n u m I i I I p o d k r e ś la się o g ra n ic z e n ie U rz ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o d o p r z e d m io tu O b ja w ie n ia : ty lk o t e p r a w d y m o g ą b y ć p r z e d m io te m je g o n a u ­ c z a n ia , k tó r e z a w a r t e s ą b e z p o śr e d n io w O b ja w ie n iu a lb o p o z o s t a ją w z w ią z ­ k u z n im ; s t ą d „ z a le c e n ie ” , a b y U r z ą d N a u c z y c ie ls k i in m o r i b u s b y ł o str o ż ­ n y , b y n ie p r z e k r o c z y ć sw o ic h k o m p e te n c ji. — W su m ie n iu u p a t r u je się n a j ­ w y ż sz ą in st a n c ję m o r a ln e g o d z ia ła n ia , a w y p o w ie d z i U rz ę d u N a u c z y c ie ls k ie ­ g o r e la ty w iz u je się w o d n ie sie n iu d o s u m ie n ia ; p o c z y tu je się U r z ą d N a u c z y ­ c ie ls k i z a w a ż n e g o p a r t n e r a w d y s k u s ji z su m ie n ie m , a le z a n ic w ię c e j; o s t a t ­ n ie sło w o m a su m ie n ie . — N a o g r a n ic z e n ie U r z ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o p r z y ta c z a się je sz c z e in n e „ a r g u m e n t y ” : ż ą d a się e w id e n tn e j, p r z e k o n u ją c e j a r g u m e n ­ t a c ji, b o „ m o d e l a u to r y t e tu z w ie rz c h n ik a ... o d b ie r a n y je s t ja k o c o ś o b c e g o ” i n ie w ia r y g o d n e g o ; p r z y p o m in a s ię ró ż n ic ę m ię d z y n ie o m y ln y m a n ie -n ie o m y l- n y m n a u c z a n ie m , k tó r e w p r z y p a d k u a u te n ty c z n e g o n a u c z a n ia s ta n o w i „ p r z y ­ p a d e k n o r m a ln y ” ; w r e sz c ie p r ó b u je się o g ra n ic z y ć k o m p e te n c je U rz ę d u N a u ­ c z y c ie lsk ie g o d o sp o łe c z n o śc i, k t ó r a p o w in n a d a w a ć św ia d e c tw o E w a n g e lii, n a t o m ia s t „ p r y w a t n o - o so b is t e ż y c ie ” c h r z e ś c ija n ty lk o p o śr e d n io m a b y ć a d r e ­ s a t e m w y p o w ie d z i U rz ę d u N a u c z y c ie lsk ie g o .

O d p o w ie d n ik ie m p o ję ć „ su m ie n ie '’ i „ U r z ą d N a u c z y c ie ls k i” je s t „ p o s ł u ­ s z e ń s tw o ” . R e fe r e n t p o d k r e ś la , że d z is ie js z y c z ło w ie k n ic z e g o b a r d z ie j się n ie lę k a , j a k teg o , że m ó g łb y „ ś le p o ” czy „ m ilc z ą c o ” u le g a ć U rz ę d o w i N a u ­ c z y c ie ls k ie m u ; ro z u m n e z a ś p o słu sz e ń stw o p o le g a n a ty m , że p r z y jm u je się c o ś n a p o d sta w ie p r z e d ło ż o n y c h i s u b ie k ty w n ie p r z e k o n u ją c y c h r a c ji.

R e fe r e n t n a s t ę p n ie w sp o só b k o m p e te n tn y r o z p r a w ia ł się p o k o le i z z a ­ str z e ż e n ia m i. D ą ż e n ie m n a sz y c h c z a só w je s t m in im a liz a c ja r o li U rz ę d u N a u ­ c z y c ie lsk ie g o K o śc io ła . O d p o w ie d ź n ie m o ż e p o le g a ć n a sa m y m (p r z e sa d n y m ) p o d k r e ś la n iu je g o k o m p e te n c ji. W a ż n ą je s t rz e c z ą , a b y d z is ie js z e m u cz ło w ie ­ k o w i p r z e z p o w a ż n ą te o lo g ic z n ą p r a c ę o tw o rz y ć d r o g ę d o n ie u p rz e d z o n e g o i w d z ię c z n e g o p r z y ję c ia te g o d a r u B o ż e g o w K o śc ie le . K o m u n ik a t y u k a z y w a ły , j a k o m ó w io n e w r e f e r a t a c h id e a ły i p o s t u la t y są r e a liz o w a n e w p o lsk ic h in st y tu t a c h teo lo g ic z n y c h . M ó w io n o o ty m , co n a le ­ ż a ło b y zro b ić , b y n ie z a p r z e p a ś c ić d o r o b k u p o lsk ic h m o r a listó w .

K s. Z b. T e i n e r t , n a p o d st a w ie d o św ia d c z e ń w ła sn y c h z P o z n a n ia , m ó ­ w ił o p o trz e b ie ja s n y c h i z r o z u m ia ły c h p o ję ć , k tó r e w y k s z t a łc ą św ia d o m o ść w ła ś c iw ą d la te o lo g ii m o r a ln e j. P o s t u la t n o w eg o , c a ło śc io w e g o p o d rę c z n ik a , p o d n o sz o n y z r e sz tą w ie lo k ro tn ie , je s t w t e j s y t u a c ji o c z y w isty . K s. M . C h ł o p o w i e c w s k a z a ł n a p o trz e b ę c h w ili, j a k ą je s t w ła śc iw e u s y tu o w a n ie i w y a k c e n to w a n ie z a g a d n ie ń sp o łe c z n y c h w n a u c z a n iu m o r a l­ n y m . C h o d zi p r z y ty m n ie ty le o tzw . k a to lic k ą n a u k ę sp o łe c z n ą , ile o o d ­ p o w ie d z ia ln o ść m o r a ln ą c h r z e ś c ija n in a za k s z ta łt ż y c ia sp o łe c z n e g o . K a ż d e in d y w id u a ln e d z ia ła n ie m a ja k ie ś r e p e r k u s je sp o łeczn e.

K s . W. G u b a ł a , n a m a r g in e s ie p rz y g o to w y w a n e g o k o d e k s u e ty k i le k a r ­ s k ie j, p r z y p o m n ia ł o p o trz e b ie o b e c n o ści te o lo g ii m o r a ln e j w o cen ie d z ia ła ń z w ią z a n y c h ze w sp ó łc z e sn y m i o s ią g n ię c ia m i b io lo g ii i m e d y c y n y . P o tr z e b n e je s t ja s n e o k r e śle n ie z a s a d b io e ty k i, k tó r e b ro n iły b y d o b r a c a łe j o so b y lu d z ­ k ie j p r z e d n ie o d p o w ie d z ia ln y m i in g e r e n c ja m i. S z tu c z n a p r o k r e a c ja , m a n ip u ­ la c je g e n e ty c z n e , sto so w a n ie n o w y c h le k a r s t w czy śr o d k ó w u śm ie r z a ją c y c h , d z ia ła n ia z w ią z a n e z p r z e sz c z e p ia n ie m lu d z k ic h n a r z ą d ó w , w re sz c ie p r a k ty k i e u ta n a ty c z n e m o g ą b y ć b a r d z o n ie b e z p ie c z n e , je ś li w y m k n ą się sp o d o b ie k ­ ty w n y c h o ce n e ty czn y ch . Z a s a d y m o r a ln e s ą co p r a w d a ja s n e i o k re ślo n e , w p r a k ty c e je d n a k z a c h ły śn ię c ie się n o w y m i m o ż liw o śc ia m i p r o w a d z i cz ę sto d o fa łsz y w e g o w n io sk u , iż to, co w m e d y c y n ie te c h n ic z n ie je s t m o ż liw e, p o ­ w in n o b y ć ta k ż e m o r a ln ie d o p u sz c z a ln e — je ś li n ie d la d o b r a d a n e j je d ­ n o stk i, to d la d o b r a n a u k i. P o tr z e b n e j e s t ja s n e o k r e śle n ie k r y te r ió w d o p u sz ­ c z a ln o śc i in g e r e n c ji m e d y c z n y c h i u z a sa d n ie n ie ich a r g u m e n t a m i filo z o fic z n y ­ m i i te o lo g ic z n y m i.

Z a ró w n o r e f e r a ty , j a k i k o m u n ik a t y je d y n ie sy g n a liz o w a ły w ie lk o ść z a ­ d a ń i tru d n o śc i, ja k ie ja w i ą się p r z e d te o lo g ią m o r a ln ą . N ie w y s ta r c z y r e ­ je st r o w a ć n o w e p r o b le m y , n a le ż y w y c h o d z ić im n a p r z e c iw , j e ś li te o lo g ia m o ­ r a ln a m a b y ć m a g i s t r a v i t a e w w y m ia r z e in d y w id u a ln y m i sp o łe c z n y m , n a ­ t u r a ln y m i n a d p rz y r o d z o n y m .

N a z a k o ń c z e n ie s p o t k a n ia p r z y ję t o s p r a w o z d a n ie z p ię c io le tn ie j d z ia ła ln o śc i u s t ę p u ją c e g o z a r z ą d u w s k ła d z ie : k s. Z. P e rz , k s. B . In le n d e r, k s. R . O to- w icz . W t a jn y m g ło so w a n iu w y b r a n o n o w y z a r z ą d s e k c ji m o r a lis tó w p o lsk ic h w s k ła d z ie : p r z e w o d n ic z ą c y : k s. A . M a rc o l, w ic e p r z e w o d n ic z ą c y : k s. W. G u ­ b a ła , s e k r e t a r z : k s. Z b. S a r e ło . k s . I. K a ł u c k i C S s R I I I . O M Ó W IE N IA 1. A k tu a ln e p r o b le m y te o lo g ii m o r a ln e j T e o lo g ia m o r a ln a ja k o w ie d z a n o r m a ty w n a o e ty c z n y m d z ia ła n iu czło ­ w ie k a w ie r z ą c e g o w s y t u a c ji n a z n a c z o n e j k r y z y se m w a r to ś c i i u t r a t ą o r ie n ­ t a c ji ż y c io w e j s p o t y k a się ze w zm o ż o n y m z a in te r e so w a n ie m . P r z e m ia n y d o ­

k o n u ją c e się w k a ż d e j n ie m a l d z ie d z in ie ż y c ia p r o w o k u ją do p o g łę b io n e j r e f le k s ji n a d s e n se m lu d z k ie g o ż y cia, n a d w z a je m n y m o d n ie sie n ie m p łci, n a d o b c h o d z e n iem się z ż y c ie m lu d z k im i z ś r o d o w isk ie m n a t u r a ln y m , a ta k ż e n a d u ło ż e n ie m p o k o jo w e g o w sp ó łż y c ia n a ro d ó w . O c z e k u je się, że te o lo g ia m o ­ r a ln a u k a ż e in te g r a ln ą w iz ję se n so w n ie sp ę d z o n e g o ż y c ia w św ie tle z b a w c z e ­ g o d z ia ła n ia B o g a w J e z u s ie C h r y stu sie .

Z a d a n iu d o s t a r c z e n ia e ty c z n e j o r ie n t a c ji te o lo g ia m o r a ln a z a d o ść u c z y ­ n i o ty le , o ile w c ią ż a k tu a liz o w a ć b ę d z ie s w o ją r e f le k s ję n a d p o d sta w a m i, z a s a d a m i i m e to d a m i i o ile w śr ó d z m ie n n o śc i ś w ia t a i m y ś li lu d z k ie j u t r z y ­ m a to, co m a w a r to ś ć p o n a d c z a so w ą . P r z y r o z w ią z y w a n iu p r o b le m ó w je d n o ­ c z e śn ie p o w in n a b y ć o t w a r t a n a k a i r o s d z is ie js z e g o c z a su , t a k a b y r o z w ią z a ­ n ia o d p o w ia d a ły p o w o ła n iu c z ło w ie k a p r z e z B o g a . W t y m c e lu te o lo g ia m o ­ r a ln a o d c z a su d o c z a su p o w in n a p r z e p r o w a d z a ć r o d z a j „ r e m a n e n t u ” , d o k o n y ­ w a ć p r z e g lą d u s ta n o w is k i te n d e n c ji, k tó r e d y s k u s jo m n a d p r z e k a z y w a n ie m n a u k i K o ś c io ła czy to n a d a j ą ton, czy też s t a ły się p r z e d m io te m k o n tr o w e r sji.

P o n ie w a ż t a k ie m u z a d a n iu p o je d y n c z y te o lo g n ie s p r o s ta , g r u p ie d w u ­ d z ie stu a u to r ó w p o w ie rz o n o z a d a n ie u c h w y c e n ia d z isie jsz e g o s ta n u w ie d z y m o r a ln e j, w s k a z a n ia z a r y s o w u ją c y c h się te n d e n c ji i p o d d a n ia p o d d y s k u s ję tzw . o tw a r ty c h k w e stii. W y n ik i ty c h p r a c u k a z a ły się w fo r m ie p o k a ź n e g o to m u . p o d r e d a k c ją p r o f e s o r a W ilh e lm a E r n s t a (E rfu rt), pt. G r u n d l a g e n u n d P r o b le m e d e r h e u t ig e n M o r a lt h e o lo g ie , L e ip z ig 1989, ss. 392.

J u ż ze s p is u t r e ś c i w id a ć , że z a b r a n o g ło s z a ró w n o n a t e m a ty w ie lk ie , m e ry to ry c z n e (a n tr o p o lo g ia te o lo g ic z n a , p r a w o n a tu r y , su m ie n ie , u r z ą d n a u ­ c z y c ie lsk i, s a k r a m e n t y św ię te , grzech ), j a k i n a t e m a ty m e to d o lo g ic z n e . Z a ­ g a d n ie n ia te sta n o w ią n ie ja k o tło d la p o d ję c ia p o te m ró w n ie ż k o n k re tn y c h p r o b le m ó w w sp ó łc z e sn o śc i (se k su a ln o ść , m a łż e ń stw o , te c h n ik i g e n e ty c z n e i r e ­ p r o d u k c y jn e , e k o lo g ia , p o k ó j).

N ie u n ik n io n e w p r z y p a d k u p r a c y z b io ro w e j p o w tó rz e n ia i z b ie ż n o śc i w ja k im ś sto p n iu k o m p e n s u je to, że w ró ż n y ch p o d e jś c ia c h i s ta n o w is k a c h p r z e ś w ie c a c o ś z o t w a r t e j je d n o śc i te o lo g ii m o r a ln e j. W s k a z u ją on e ta k ż e , że je s t to d y s c y p lin a ży w a.

K . D e m m e r sw o je r e f le k s je p o św ię c a te m u , j a k t e o lo g ia m o r a ln a p o j­ m u je s ie b ie s a m ą (s. 9— 25): je s t to n a u k a o z b a w c z y m B o g a w z g lę d e m czło ­ w ie k a d z ia ła n iu , k tó r e g o z n a c z e n ie z a m ie r z a ro z w in ą ć i p rz e d ło ż y ć w s p o ­ só b u z a sa d n io n y . T o , że n a u k o w e sy st e m y s ą c ią g le w „ r u c h u ” , d o ty c z y ta k ż e te o lo g ii m o r a ln e j. N a p ły w n o w y c h in fo r m a c ji k a ż e ró w n ie ż p r z e s ła n k i te o lo ­ g ic z n e p o d d a w a ć k r y ty c z n e j r e w iz ji. T e o lo g m o r a lis ta , j a k k a ż d y n a u k o w ie c , s t a je p r z e d k o n ie c z n o śc ią o g a r n ię c ia o lb r z y m ie j ilo śc i z a g a d n ie ń i s y s t e m a ­ ty z o w a n ia ich w św ie tle rz e c z o w y c h k r y te r ió w . M u si w ię c s p r a w d z a ć p r z y ­ d a tn o ść s w o je j m e to d y . W te o lo g ii m o r a ln e j, j a k w k a ż d e j d y sc y p lin ie , i s t ­ n ie je ró w n ie ż n a p ię c ie m ię d z y u sta lo n y m i te o r ia m i a h ip o te z a m i ro b o cz y m i, k tó r e d ą ż ą d o s t a t u s u te o rii. K lu c z o w ą k a t e g o r ią je s t J e z u s C h r y stu s, w o k ó ł k tó r e g o m o r a lis t a p o w in ie n r e f le k s y jn ie r o z w ija ć i s y ste m a ty z o w a ć w sz y stk o , co w ie d z ie do d o b r e g o ż y c ia . Z a d a n ie m te o lo g ii m o r a ln e j je s t je d n a k n ie t y l­ k o n a k r e ś le n ie p o z y ty w n e g o p r o je k tu ż y c ia , a le ta k ż e w sk a z y w a n ie , j a k s p r o s ­ ta ć m e p r z e w id z ia n y m p rz e c iw n o śc io m . Z d a n ie m D e m m e ra , d r o g a te o lo g ii m o ­ r a ln e j w ie d z ie o d O b ja w ie n ia , p o p rz e z ro z u m o św ie c o n y w ia r ą , do w y p r a c o ­ w y w a n ia k o n k re tn y c h n o rm . H. R o t t e r p o d e jm u je się n a ś w ie t le n ia p r o b le m u m e to d y teo lo g ic z n o - m o r a ln e j (s. 26— 40). D y s k u s je w o k ó ł m e to d y w te o lo g ii m o r a ln e j n ie s ą n o ­ w e, n ie m n ie j n a b r a ł y w o sta tn ic h d z ie się c io le c ia c h o stro śc i. D o ty c z ą o n e p r z e ­ d e w sz y stk im „ n a t u r y ” , n a k t ó r e j o p ie r a ła się t r a d y c y jn a n a u k a o p r a w ie n a tu r a ln y m . Z a ję t e w r a m a c h d y s k u s ji p o z y c je n ie z a w sz e s ą do p o g o d z e ­ n ia ze so b ą . R o tte r je d n a k n ie t y le z m ie r z a d o p r z e d s ta w ie n ia ró ż n y ch n o w ­ sz y c h u ję ć , ile p r a g n ie r a c z e j u k a z a ć , w ja k im k ie r u n k u n a le ż a ło b y ro z w i­ ja ć t r a d y c y jn ą n a u k ę o p r a w ie n a tu r a ln y m , je ś li m a o n a o d p o w ia d a ć ró ż ­ n y m m e to d o lo g ic z n y m p o trz e b o m n a sz y c h c z a só w , a z w ła sz c z a z in te g ro w a ć

je zn o w u w so b ie. T a k ą p r ó b ę m o ż n a p o d ją ć ty lk o w b a r d z o u p r o sz c z o n e j fo rm ie . D la te g o z a s t a n a w ia się on p r z e d e w sz y stk im n a d z m ia n ą p o ję c ia n a tu ry , a ta k ż e p r ó b u je o k r e ślić n a n o w o j e j s to su n e k do O b ja w ie n ia . W teo lo g iczn o - m o r a ln e j m e to d y c e n a le ż y so b ie , o b o k n a tu r y , u ś w ia d a m ia ć w ie le in n y c h c z y n n ik ó w i u z n a ć ich ro lę w p o d e jm o w a n iu s ą d u ety c z n e g o . W. K o r f f w a r t y k u le : T o m a s z z A k w in u a c z a s y n o w o ż y t n e (s. 41— 60) u k a z u je , j a k w o d k r y c iu p o d m io to w o śc i c z ło w ie k a w k u ltu r z e z a c h o d n io e u ­ r o p e js k ie j a ż po s fo r m u ło w a n ie p r a w lu d z k ic h i w y r a ż e n ie id e i g o d n o śc i lu d z k ie j T o m a sz z A k w in u m ia ł isto tn y u d z ia ł p r z e z s w o ją f o r m u łę : g r a t i a s u p p o n i t n a t u r a m e t p e r f i c i t e a m (S T h I, 1, 8 a d 2; I— II, 99, 2 a d 2). N o w o ­ ż y tn y ro z ła m p o m ię d z y r a c jo n a ln o ś c ią a w ia r ą j e s t w y n ik ie m za w ę ż o n e g o sp o jr z e n ia n a te o lo g ię m o r a ln ą i n ie m a u św . T o m a s z a ż a d n y c h p o d sta w . B . S c h ü l l e r p r z e d k ła d a se m a n ty c z n e r o z w a ż a n ia w o k ó ł p o ję c ia „ p r a ­ w o n a t u r y ” (s. 61— 74), k tó r e w y sta w io n e j e s t n a w ie le n ie p o ro z u m ie ń . M a z a ś n a m y śli p r a w o e ty c z n e , k t ó r e g o p o z n a n ie n a le ż y do ro z u m u p r a k ty c z ­ n ego, w z g lę d n ie s u m ie n ia , i k tó r e s w o ją m o c o b o w ią z u ją c ą c z e r p ie z n a tu r y rz e c z y , n ie z a ś z c z y je g o ś a u to r y te tu . P r z e s tr z e g a n ie te g o p r a w a ró w n o z n a c z ­ n e je s t z s a m o r e a liz a c ją c z ło w iek a .

W. W o l b e r t k r e ś li d y s k u s je o sta tn ic h la t w o k ó ł k r y te r ió w o ce n y ety c z n e g o d z ia ła n ia (s. 75— 93) i p r z e d s ta w ia ró żn e s p o s o b y ro z w ią z a ń w ty m w z g lę d z ie . W sk a z u je p r z y ty m , że n a w e t ta m , g d z ie m o w a j e s t o „ z m ia n ie ” n o rm , w g r u n c ie rz e c z y ch o d zi ty lk o o u śc iśle n ie re g u ły . W o d n ie sie n iu do e ty k i s y tu a c y jn e j p o d k r e ś la , że n ie sp o só b w y w ie ść e ty c z n y c h są d ó w z s y ­ t u a c ji. W k o ń c u w s k a z u je , że e ty k a te o lo g ic z n a s ta n o w i w ła śc iw e źró d ło e ty c z n e j te o rii n o r m a ty w n e j.

R e la c ję n o rm y i w o ln o śc i z k a to lic k ie g o i p r o te s t a n c k ie g o p u n k tu w i­ d z e n ia r o z w a ż a H . R i c k a u e r (s. 94— 112). P o d c z a s g d y k a to lic y w y c h o d z ą o d w p ły w u n o r m y n a ży cie, a p o te m p y t a j ą o ro lę w ia r y , te o lo g o w ie p r o ­ t e s t a n c c y w y c h o d z ą z e g z y s t e n c ji c z ło w ie k a w ie r z ą c e g o i je g o w o ln o śc i i n a ty m d o p ie r o tle p y t a ją o k r y t e r ia m a ją c e w p ły w n a d z ia ła n ie . K a t o lic c y m o ­ r a liś c i k ł a d ą a k c e n t b a r d z ie j n a o b ie k ty w n y m o m e n t d z ia ła n ia ety czn e g o , p r o te s t a n c c y n a t o m ia s t b a r d z ie j z a jm u ją się su b ie k ty w n ą str o n ą ety c z n e g o d z ia ła n ia . S z k o d a że a u t o r n ie p o w ie d z ia ł, ja k ie w y n ik a ją z te g o ró żn ice, g d y ch o d zi o k o n k re tn e u z a s a d n ie n ie n o rm .

K . G o 1 s e r r o z w a ż a z a g a d n ie n ie s u m ie n ia ja k o n a jt a jn i e js z e g o o śr o d k a c z ło w ie k a (s. 113— 137). A n a liz u ją c h isto rię p o w s ta n ia so b o ro w e j w y p o w ie d z i o su m ie n iu (G S 16) u z n a je , ż e ch o ć n ie u ż y to ję z y k a te o lo g ic z n e g o , w y ra ż o n o ja s n o , iż c z ło w ie k s k o n s tr u o w a n y je s t d la d o b r a . J e g o z d a n ie m , t a a n tr o p o ­ lo g ia n ie z o st a ła n a le ż y c ie w y k o r z y sta n a , a su m ie n ie p o tr a k to w a n o zn ó w ja k o o r g a n o d c z y t u ją c y o b ie k ty w n e n o rm y , t a k j a k b y ono s a m o w so b ie n ie b y ło ju ż w y r a z e m o b ie k ty w n e g o sk ie r o w a n ia d o t r a n sc e n d e n tn e g o d o b ra . C h a ­ r a k t e r y z u ją c so b o ro w ą n a u k ę o su m ie n iu G o ls e r p o d k r e ś la , że m a m y do c z y ­ n ie n ia z p e r so n a list y c z n y m u ję c ie m su m ie n ia . P o ję c ie s u m ie n ia p o g łęb io n o , le c z z a b r a k ło r e f le k s ji n a d o b ie k ty w n y m p o r z ą d k ie m m o r a ln y m . G . V i r t w sw o im p r z y c z y n k u : E p i k i a — z a p o z n a n a c n o t a (s. 138— 151) p r z y p o m in a , że e p ik ia to p o p r a w ie n ie p r a w a , g d z ie j e s t on o n ie w y s ta r c z a ją c e . W k o n k re tn y c h s y t u a c ja c h tr z e b a n ie r a z n o rm ę p r z e k r o c z y ć , a b y d z ia ła ć p o lu d z k u . E ty c z n a r e f l e k s j a a n i p r a w o n ig d y b o w ie m n ie d o r ó w n u ją w p e ł­ n i b o g a c tw u e ty c z n y c h w y m o g ó w . M oże się z d a rz y ć, że c z ło w ie k d o k ła d n ie z a c h o w a n o rm ę, a m im o to p o s t ą p i n ie lu d z k o i n ie p o p r a w n ie . I s t n ie ­ j ą b o w ie m s y tu a c je , w k tó r y c h c z ło w ie k j e s t w e z w a n y d o p o p r a w ie n ia o g ó l­ n ie o b o w ią z u ją c e j n o rm y . N ie z a b r a k ło w o p r a c o w a n iu ta k ż e in te r e s u ją c e g o h isto ry c z n e g o w y w o d u n a t e m a t e p ik ii.

B . F r a l i n g w a r t y k u le : Z n a jd o w a n i e n o r m w K o ś c i e l e (s. 152— 172) z a z n a c z a , że K o ś c ió ł z o b o w ią z a n y je s t do z n a jd o w a n ia n o rm , le c z n ie m oże o g r a n ic z a ć się do w y p r o w a d z a n ia ich z O b ja w ie n ia ; m u s i ta k ż e o d w o ły w a ć się d o d o św ia d c z e n ia i r a c jo n a ln y c h a r g u m e n tó w . W z a s a d z ie c a ły K o śc ió ł