MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
WYWIAD POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH
NA ZACHODZIE
W ywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach 1939-1945 był przedm io tem zainteresow ań wielu badaczy. Do tej pory najpełniej opisał go Andrzej Pepłoń- ski1. A utor dzięki rozległym i gruntow nym badaniom naukow ym bez w ątpienia jest autorytetem w tym zakresie. Niestety, opracow ania naukow e determ inują rygory w arsztatow e i w ydaw nicze i dlatego tylko niektóre zaw ierają - głów nie w anek sach - selektyw nie w ybrane źródła archiw alne stanow iące sw oistego rodzaju ilu strację dla om aw ianych zagadnień.
A ndrzej Pepłoński w e wspom nianej pracy w w ielu m iejscach pisze o wysokiej ocenie, ja k ą w yw iad PSZ otrzym ał od zachodnich aliantów w czasie II wojny św ia towej. Św iadczą o tym zaprezentow ane pochwały, listy i odznaczenia. Jednak bar dziej w ym ow na i przekonująca je st ocena wartości danych w yw iadow czych przed staw iona przez w spółpracujące z polskim w yw iadem służby państw zachodnich. Tego typu inform acje oraz w iele innych, rów nie cennych, zaw iera dokum ent pt. „Spraw ozdanie z pracy O ddziału Inform acyjno-W yw iadow czego za rok 1944” . Przedstaw iono w nim strukturę sieci w yw iadow czej, rodzaj prac w ykonyw anych przez C entralę oraz ich statystyczne ujęcie.
D okum ent, o którym mowa, znajduje się w zbiorach Instytutu i M uzeum im. G enerała Sikorskiego w Londynie w zespole N aczelne W ładze W ojskowe, sygn. A.XII. 24/57. Pod tą sygnaturą poza oryginałem „Spraw ozdania...” je st jeg o pierw sza w ersja, k tó rą 22 stycznia 1945 r. skierow ano do płk. dypl. Jana L eśniaka2
' A . P e p ł o ń s k i , Wywiad Polskich S ił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1945, W arszawa 1995. 2 W 1939 r. kpt. dypl. Jan Leśniak kierow ał Referatem Sytuacyjnym O ddziału II, następnie Referatem „Niem cy” oraz Wydziałem Ewidencji i Studiów Oddziału II. W drugiej połow ie stycznia
1 9 4 4 r. ów czesny szef O ddziału II, ppłk Stanisław Gano, utworzył nieetatowe stanowisko pom ocni ka szefa Oddziału Informacyjno-W ywiadowczego, które objął ppłk Leśniak. Szerzej zob. Tamże, s. 22, 32, 58.
(praw dopodobnie była przez niego opracow ana) z p ro śb ą „ o ujęcie w dużym skró cie” . N astępnego dnia, tj. 23 stycznia „S praw ozdanie...” zostało przeredagow ane i w tej wersji je s t publikow ane poniżej.
Przygotowując dokum ent do druku, zachowano podkreślenia, popraw iono pisow nię, a w naw iasach kw adratow ych rozw inięto skróty.
dr Andrzej Zaćmiński
* * *
Sprawozdanie z pracy Oddziału Informacyjno-W ywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza za rok 1944
Z astępca S zefa Sztabu N aczelnego W odza dla spraw Sił Zbrojnych w m iejscu
Stosow nie do ustnego rozkazu z 19.1 .br. [1945 r.] przedstaw iam krótkie ogólne zestaw ienie spraw ozdaw cze z pracy O ddziału Inf[orm acyjno]-W yw [iadow czego] Sztabu N [aczelnego]W [odza] za okres od 1.1. do 31.12.1944 - ja k o m ateriał do spraw ozdania Pana M inistra O brony N arodow ej na Radę N arodow ą.
I. O gólne
O ddział Inf[orm acyjno]-W yw iadow czy] Sztabu N acz[eInego] W odza obejm o w ał w okresie spraw ozdaw czym poza tzw. C en tralą liczne rozbudow ane terenow e organa inform acyjno-w yw iadow cze w składzie:
- 8 e k sp o z y tu r (2 na tere n ie n iep rz y jaciela, 4 w p ań stw a ch n eu tra ln y ch , 2 w państw ach alianckich),
- 2 sam [odzielne] placów ki w yw iadow cze (na terenie państw alianckich), - 33 placów ek w y w ia d o w czy c h ] (8 na terenie n[ie]p[rzyjacie]la, 17 na terenie neutralnym , 8 na terenie alianckim ),
- 14 attaché w ojskow ych, - 2 attaché lotniczych, - 3 attaché m orskich. Ponadto:
- zespoły radiow yw iadow cze, - szkoła w yw iadow cza,
- 2 placów ki łącznikow e w bryt[yjskim ] MI.
O ddział In form acyjno]-W yw [iadow czy] Sztabu N [aczeinego]W [odza] prow a dził w w ykonaniu postaw ionych m u zadań w yw iad zaczepny na terenie nieprzyja ciela oraz w krajach neutralnych, dostarczając w iadom ości ze w szystkich dziedzin naczelnym w ładzom państw ow ym i sił zbrojnych, Sztabowi NW, M O N , m inister stwom, urzędom i biurom cyw ilnym , a ponadto sztabom sprzym ierzonym . Zdobyte przez w yw iad i inne źródła w iadom ości pozw alały na prow adzenie oceny położenia polityczno-w ojskow ego i znajom ości nieprzyjaciela dla potrzeb w łasnych oraz bar dzo w ydatnie zasilały sztaby Sprzym ierzonych, z którymi Sztab N aczelnego W odza współpracuje.
N ależy zaznaczyć, że praca O ddziału prow adzona w m yśl zaw artych um ów na rzecz S przym ierzonych Sztabów głów nie brytyjskiego i am erykańskiego stanow iła około 70% ogólnego w ysiłku całości i je s t bardzo pow ażnym w kładem Polskich Sił Zbrojnych do ogólnego w ysiłku w ojennego. W okresie spraw ozdaw czym na czoło w e m iejsce w ybija się praca sieci w yw iadow czej Oddziału Info rm acyjno ]-W y w[ia- dow czego] licząca około 1500 ludzi na terenie okupowanej p rz ez N iem ców Francji, skąd dostarczono w iele cennych w iadom ości przed inwazją, w czasie je j trw ania i w alk w północnej i południowej Francji ze wszystkich dziedzin, m.in. rów nież jedne z pierw szych o przygotow aniach i użyciu nowej broni V-1. O grom na ta sieć została w m iarę postępu ofensyw y aliantów w grudniu u b ie g łe g o ] roku zlikw idow ana.
N a osobne w yróżnienie zasługuje niezw ykle cenna i ciągła praca O ddziału Wy wiadow czego Armii Krajowej, który wprawdzie nie podlegał bezpośrednio, ale otrzy m yw ał w ytyczne, pieniądze, m ateriały, sprzęt oraz ludzi w yszkolonych przez O d dział I n f [orm acy jn o ]-W y w iad o w czy ] S zt[abu] NW.
II. Dane szczegółow e
Ilustracją pracy w ykonanej w roku 1944 przez cały O ddział In fo rm acy jn o ]- -W yw [iadow czy] Sztabu N W są zestaw ienia cyfrow e obrazujące głów nie wysiłek Centrali i tak:
1. W ykonano:
a) Przepracow ano: w dziale Ewid[encji] i Studiów (wojsko, lotnictw o i m ar[ynar- ka] w o j[enna]) spraw ozdań, raportów, m eldunków w y w ia d o w czy c h ] itp., nie li
cząc prasy i w ydaw nictw oficjalnych o g ó łe m ... 7686
b) O pracow ano i w ydano: - kom unikatów i n f [orm acyjn o ]-d ek ad o w y ch ... 36
- ocen położen i a ... 12
- okresow ych kom unikatów lo tn [ic z y c h ]... 3
- specjalne spraw ozdania dla A K ... 1 c) R adiow yw iad:
- przyjęto te le g ra m ó w ... 29 510
- rozw iązano, odtw orzono kodów, sz y fró w ... 856
d) K orespondencja radiow a: - w ysłano do ekspozytur, placów ek i attaché wojsk[owych] telegram ów... 3533
- odebrano [od ekspozytur, placów ek i attaché w ojskow ych telegram ów ] ogółem ... 4873
e) Pracow nia foto w ykonała reprodukcji, pow iększeń, zdjęć itp. o g ó łe m ... 149943
2. Przekazano: meldunków wywiadowczych, dokum entów i materiałów ze wszyst kich działów (w ojsko, lotnictw o, m ar|ynarka] w ojenna, gospodarka, polityka, dzia łalność obcego w yw iadu, dyw ersja, bezpieczeństw o itp.): - sztabowi brytyjskiem u o g ó łe m ... 8384*
- sztabow i am ery k ań sk iem u ] (3 różnym o rg a n o m )... 12 068 - sztabow i fra n c u sk ie m u ... 793
Biuro tłumaczeń Oddziału wykonało dla tego celu tłumaczeń na obce j ę z y k i ... 10454
Uwaga: W spółpraca ze służbam i inf[orm acyjno]-w y[w iadow czym i] sztabu bry tyjskiego i Stanów Z jedn[oczonych] A [m eryki] P[ółnocnej]3 układała się bardzo dobrze, a ocena przekazanych przez O ddz[iał] !nf[orm acyjno]-W yw [iadow czy] Szt[abu] N W m ateriałów przedstaw iała się ogólnie następująco: - przez sztab brytyjski ... około 25% - w ybitnie w a rto ścio w e... 60%
- duża w a r to ś ć ... 12%
- w a rto ś c io w e ... 2%
- m a ło w a rto śc io w e ... 1% - bez wartości
- przez sztab am erykański: m .in. „w yw iad polski dostarcza zupełnie nowych i w ysoko w artościow ych w iadom ości. M ateriały polskie są doskonałe ze w zględu na duży zakres zagadnień, ja k ie obejm ują. W ywiad polski staw iany je s t na pierw szym m iejscu jak o źródło w iadom ości dostarczanych sztabom am erykańskim ” .
3. Różne
Poza w yżej przedstaw ioną statystyką prac O ddziału Inf[orm acyjno]-W y[w ia- dow czego] Szt[abu] N W należy w ym ienić w okresie spraw ozdaw czym :
- kierow anie pracąm isji i attache w ojskow ych m orskich i lotniczych oraz zała tw ianie w szelkich ich spraw,
- szkolenie oficerów w yw [iadu] i pracow ników w yw [iadu] w Szkole (K urs A d m in istracji] W ojskowej) i w C entrali (Szkoła przeprow adziła w ciągu 1944 roku
* Poza tym meldunki radiow yw iadow cze opracow ane na podstaw ie depesz przejętych przez w łasny radiowywiad, odczytane przez sekcje kryptologiczne ja k pod c).
3 W w ielu dokum entach zarów no z okresu wojny, ja k i po 1945 r. zam iast nazwy Stany Zjedno czone Am eryki (U SA) często pojaw ia się określenie Stany Zjednoczone A meryki Północnej.
7 różnych kursów dla oficerów wyw[iadu] dla potrzeb własnych, Oddz[iału] Specfjal- nego], W yw[iadu] O br[onnego] M ON) oraz przeszkoliła w g specjalnych progra m ów kilkunastu uczniów indywidualnie,
- w ykłady i odczyty na tem aty zw iązane ze służbą inf[orm acyjno]-w yw [iadow - czą] na różnych kursach i w szkołach w ojskow ych, lotniczych,
- przygotow anie do i udział w konferencjach m iędzyoddziałow ych, m iędzym ini sterialnych i m iędzysztabow ych,
- w spółpraca z oddziałam i Sztabu N aczfelnego] W odza, M ON, dow ództw am i korpusów i W [ielkich] J[ednostek] w polu, z ośrodkam i i centralam i w yszkolenia w zakresie udzielania inform acji, pomocy, przekazyw ania potrzebnych środków fi nansow ych, m ateriałów , opracow ań itp.,
- ekspedycje poczty dyplom atycznej i służbowej własnej oraz w szystkich od działów Sztabu N a cz[elnego] W odza, M ON, D -ctw a [sic!] Sił Pow ietrznych, Kie row nictw a M ar[ynarki] W oj[ennej] poza W [ielką] B rytanią, udzielanie pom ocy w szystkim w yjeżdżającym poza W [ielką] B rytanię (paszporty, wizy, ekspedycja bagażu) nie m ów iąc o przerzucie w łasnego personelu w yw iadow czego, dużej ilości m ateriału, sprzętu itp. przeprow adzanych w specyficznych w arunkach na tereny zajm ow ane przez n[ie]p[rzyjacie]la,
- prace w dziale personalnym , finansow ym i adm inistracyjnym i inne.
N a zakończenie uważam za swój obow iązek podkreślić niezw ykle w ytężoną i o ficjalną pracę podw ładnego mi personelu: oficerów, szeregow ych, urzędników i pracow ników cyw ilnych zarów no w terenie, ja k i w Centrali. Dzięki ich wysiłkom , niejednokrotnie ponad norm ę wytrwałości, odwadze, stałem u narażaniu bezpieczeń stwa osobistego i życia w terenie nieprzyjacielskim Oddział Inf[ormacyjno]-W yw[ia- dow czy] Sztabu N W w ciągu 1944 roku nie tylko utrzym ał na poziom ie polską służbę inf[orm acyjno]-w yw [iadow czą], ale niejednokrotnie w ysuw ał się na czoło służb alianckich.
O siągnięte rezultaty zostały niestety opłacone rów nież dość poważnym i stratami, gdyż w okresie spraw ozdaw czym na ogólny stan około 2000 pracow ników zostało przez nieprzyjaciela spośród pracow ników O ddziału Inf[orm acyjno]-W yw [iadow - czego] Sztabu N W:
- aresztow anych o fic e ró w ... 11
N iestety, p olska słu żb a inform acyjn o-w yw iado w cza, k tó rą rep rezen tu je na zew nątrz O ddział Inf[orm acyjno]-W yw [iadow czy] Sztabu N W nie znajduje nadal w śród w łasnego społeczeństw a em igracyjnego i częściow o rów nież w śród sił zbroj nych należytego zrozum ienia. W ymogi bezw zględnej konieczności zachow ania
- ... agen tó w (tek) - rozstrzelanych a g e n tó w ... - zaginionych agentów (te k )...
78 13 28
tajem nicy pracy ze w zględu n a bezpieczeństw o sieci itp., niem ożliw ość ogłaszania osiągniętych w yników , w ybitnych w yczynów jedno stek, zdobytych odznaczeń bo jo w y ch itp. pow odują, że 99% ludzi nie w ie nic praw ie o O ddziale lnf[orm acyjno]- W yw fiadow czym ] Sztabu NW. N atom iast błędy i niedo ciąg nięciajed no stek, które w tak dużym zespole i w specyficznych trudnych w arunkach pracy zaw sze m uszą m ieć m iejsce, są uogólniane i złośliw ie kom entow ane, budząc poczucie krzyw dy u pracow ników O ddziału i zniechęcając do tej tak w ażnej, trudnej służby, która je s t w C entrali, począw szy od średniego szczebla, ze w zględu na m ożliw e następstw a przy błędnej ocenie lub decyzji bardzo odpow iedzialna, a w terenie cięższa niż w O ddziale liniowym n a froncie.
S z e f O ddziału Inf. Wyw. Sztabu N acz. W odza G A N O
