Janusz Mariański
"Ökologische Kommunikation. Kann
die moderne Gesellschaft sich auf
ökologische Gefährdungen
einstellen?", Niklas Luhmann,
Opladen 1986 : [recenzja]
Collectanea Theologica 57/4, 198-200
b ib lis ty k a , p a tr o lo g ia , so c jo lo g ia , k u ltu ro lo g ia , lite r a tu r o z n a w s tw o , je s t z d a n ia , że p r o b le m u s e n s u h is to rii i m ie js c a z n ie j o so b y J e z u s a C h ry s tu s a , n ie m o ż n a p r z e d s ta w ia ć ty lk o cz y sto p o p u la r n ie . G ro z iło b y to k o m p le tn y m z a fa łs z o w a n ie m . Z a ró w n o t u t a j , j a k i często w ż y c iu t a k z w a n a ła tw o ś ć b y w a n a jw ię k s z y m w ro g ie m m y ś li. U m ie ję tn o ś ć n ie w p a d a n ia w t ę p u ła p k ę j e s t n ie w ą tp liw ie je d n ą z w ie lu z a le t o b u o m a w ia n y c h k s ią ż e k . ks. S ta n is ła w R a b ie j, L u b l i n N ik la s L U H M A N N , Ö k o lo g is c h e K o m m u n ik a tio n . K a n n d ie m o d e r n e G e se ll-, S c h a ft s ic h a u f ö k o lo g isc h e G e fä h r d u n g e n e in s te lle n ? O p la d e n 1986, W e s t d e u ts c h e r V e rla g G m b H , s. 265 J e s t z n a m ie n n e d la n a s z y c h czasó w , że p ro b le m y m o r a ln o ś c i n a b r a ł y w ię k sz e g o n iż d a w n ie j z n a c z e n ia , że n ie d o ty c z ą ju ż ty lk o o so b is te j s f e r y ż y c ia i m ię d z y lu d z k ic h s to s u n k ó w czy z a c h o w a ń , le c z s ię g a ją z n a c z n ie d a le j. R o z sz e rz a się s f e r a m o ra ln o ś c i, w k r a c z a ją c n a te r e n y z d a w a ło b y się o b c e tr a d y c j i e ty c z n e j j a k te c h n ik a , p r o d u k c ja , h a n d e l, itp . P o d k r e ś la się k o n ie c z n o ść s to s o w a n ia k r y t e r ió w m o r a ln y c h w p o lity c e . W iąże się to n ie w ą tp liw ie z s z e ro k im k ry z y s e m id e i czy id e o lo g ii n ie o g ra n ic z o n e g o p o s tę p u i z a ła m a n ie m się p e rs p e k ty w ic z n e j w iz ji p rz y s z ło śc i. U tr w a la się p rz e k o n a n ie , że ro z w ó j te c h n ic z n y n ie m oże by ć tr a k to w a n y ja k o c a łk o w ic ie a u to n o m ic z n y w o d n ie s ie n iu do m o ra ln o ś c i. I s tn ie j ą w ie lk ie p ro b le m y m o r a ln e , k tó r e s k u p i a ją n a so b ie u w a g ę w ie lu lu d z i w s p ó łc z e s n y c h , a n ie k tó r e p r o b le m y m o r a ln o ś c i n a b r a ł y n o w e g o z n a c z e n ia i w k ro c z y ły n a te r e n y n ie o b ję te d o ty c h c z a s d y r e k ty w a m i o k re ś lo n e j e ty k i. P o s z e rz y ł się r e j e s t r p ro b le m ó w m o r a ln y c h . P o ja w ia j ą się o n e w ta k i c h d z ie d z in a c h ż y c ia j a k o c h ro n a ś r o d o w is k a n a tu r a ln e g o , z a o p a trz e n ie e n e r g e ty c z n e , g o s p o d a r o w a n ie d o s tę p n y m i z a p a s a m i s u ro w c ó w i ź ró d ła m i e n e rg ii, ro z d z ia ł w y p r o d u k o w a n y c h d ó b r k o n s u m p c y jn y c h , n a g ro m a d z e n ie się t r u d n y c h do z n is z c z e n ia o d p a d ó w p rz e m y s ło w y c h . O k a z u je się, że ty c h p r o b le m ó w n ie m o ż n a ro z w ią z a ć b e z z m ia n y p o w s z e c h n ie d o ty c h c z a s p rz y ję te g o sp o s o b u i s ty lu ż y c ia : N a d z w y c z a jn y p o s tę p n a u k i i te c h n ik i o k a z u je się a m b iw a le n tn y , m oże słu ż y ć z a ró w n o d o b ru ja k i z łu . C z ło w ie k n a p r z y k ła d n ie m oże d o w o ln ie czy n ić ze sw o im ś r o d o w is k ie m te g o , co chce, e k s p lo a to w a ć go do g r a n ic m a r n o tr a w s tw a , n ie d o s trz e g a ć in n y c h z n a c z e ń j a k ty lk o te , k tó r e słu ż ą celo m d o ra ź n e g o u ż y c ia i zu ż y c ia . D z ia ła m y w te d y n a sz k o d ę p rz y s z ły c h p o k o le ń wi im ię n a s z y c h e g o is ty c z n y c h in te re s ó w . K o rz y s ta n ie z p o s tę p u te c h n ic z n e g o i g o s p o d a rc z e g o m oże d z ia ła ć z a r ó w n o w k i e r u n k u m o r a ln ie d e s tr u k c y jn y m , ja k i w k ie r u n k u m o r a ln ie k o n s tr u k c y jn y m , z a le ż n ie od s p o s o b u te g o k o rz y s ta n ia . W z ro s to w i ilo ś c io w e m u n ie to w a rz y s z y zaw sz e w z ro s t ja k o ś c io w y , a n a w e t te n p ie rw s z y m a s w o je g ra n ic e . E k o lo g ic z n ie z n a c z ą c e s k u t k i u b o c z n e ro z w o ju te c h n ic z n e g o i g o sp o d a rc z e g o p ro w a d z ą do n ie m a l n ie u n ik n io n y c h z a b u rz e ń w sfe rz e b io lo g ic z n e j i p s y c h ic z n e j, a n a w e t szk ó d w ś r o d o w is k u n a tu r a ln y m , często ju ż n ie o d w r a c a ln y c h (z a g ła d a ek o lo g ic z n a ). S k ą d p o s tu la t o p a n o w a n ia p rz y r o d y p o ja w ia się w sp ó łc z e ś n ie ró w n o le g le z p o s tu la te m je j o c h ro n y . K ry z y s e k o lo g ic z n y z a g ra ż a ta k ż e lu d z k o ś c i je j u n ic e s tw ie n ie m . Z a g a d n ie n ia m i e k o lo g ic z n y m i z a ją ł się so c jo lo g z a c h o d n io n ie m ie c k i N. L u h m a n n , r o z w ija ją c y od w ie lu la t te o r ię s y s te m ó w s p o łe c z n y c h . K s ią ż k a ö k o lo g is c h e K o m m u n ik a t io n je s t ro z s z e rz o n ą w e r s ją r e f e r a t u w y g ło szo n eg o n a z a p ro s z e n ie R h e in is c h -W e s tfä lis c h e A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a f te n w 1985 r. i s k ła d a się z 21 k r ó t k ic h ro z d z ia łó w . L u h m a n n p a tr z y n a sp o łe c z e ń s tw o ja k o n a p e w ie n z ró ż n ic o w a n y sy s te m , w k tó r y m ró ż n e p o d s y s te m y f u n k c jo n a ln e tw o r z ą m n ie j lu b w ię c e j s p ó jn ą cało ść. N a le ż y a n a liz o w a ć p o sz c zeg ó ln e części s k ła d o w e i e le m e n ty s y s te m u , a le ró w n ie ż n a le ż y s z u k a ć z a le ż n o śc i is tn ie ją c y c h w cało ści, p y ta ją c , ja k z ja w is k a z a c h o d z ą c e w je d n y m p o d s y s te m ie w p ły w a ją n a z ja w is k a i p ro c e s y z a c h o d z ą c e w in n y c h lu b j a k
są p rz e z n ie w s p ó lw y z n a c z a n e . W sp o łe c z e ń s tw ie d z ia ła ją n ie ty lk o siły u tr z y m u ją c e je g o to ż sa m o ść i ciąg ło ść, a le i s iły d y s f u n k c jo n a ln e p r z y c z y n ia ją c e się do k ry z y s u całości. I s tn ie je p o k u s a — z a u w a ż a L u h m a n n — s z u k a n ia ro z w ią z a n ia p r o b le m ó w e k o lo g ic z n y c h w ja k i e jś je d n e j d z ie d z in ie , n p . w n o w y c h w a r to ś c ia c h , w n o w e j m o ra ln o ś c i, w w y p r a c o w a n iu e ty k i ś ro d o w is k a n a tu r a ln e g o lu b u p a tr y w a n i a tr u d n o ś c i w ro z w ią z a n iu te g o p r o b le m u ty lk o w s fe rz e p o lity c z n e j, e k o n o m ic z n e j, lu b w n ie d o s ta te c z n y m e ty c z n y m p o c z u c iu o d p o w ie d z ia l n o śc i lu d z i w s p ó łc z e s n y c h . C h ce się p rz y p is y w a ć p o sz c z e g ó ln y m cz ę śc io w y m s y s te m o m j a k p o lity k a , p ra w o , e k o n o m ia , n a u k a , w y c h o w a n ie , r e lig ia z b y t w ie le m o cy w z a k re s ie tzw . k o m u n ik a c ji e k o lo g ic z n e j. W rz e c z y w is to ś c i p r o b le m y e k o lo g ic z n e o d n o sz ą się do c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a (tzw . s y s te m g lo b a l n y ) i w jeg o r a m a c h m o g ą by ć ro z w ią z y w a n e . W ty m a sp e k c ie so c jo lo g ia w y k o n u je s w o ją f u n k c j ę k r y ty c z n ą w o b e c s p o łe c z e ń stw a .
K ry z y s ś ro d o w is k a n a tu r a ln e g o je s t z w ią z a n y z k ry z y s e m w a rto ś c i. S tą d s ta w ia się p y ta n i a o t e w a rto ś c i le ż ą c e u p o d s ta w p ro c e s ó w sp o łe c z n y c h i te c h n ic z n o -e k o n o m ic z n y c h , k tó r e d o p ro w a d z iły do k r y z y s u i o n o w e o r ie n ta c j e w a rto ś c i, k tó r e b y ły b y do z re a liz o w a n ia w e w sp ó łc z e s n y m sp o łe c z e ń s tw ie , p rz y c z y n ia ją c się do p rz e z w y c ię ż e n ia n a r a s ta ją c e g o k ry z y s u . O c h ro n a śro d o w is k a n a tu r a ln e g o je s t ró w n o c z e ś n ie o c h ro n ą c z ło w ie k a , k tó r y je s t czę śc ią in t e g r a ln ą teg o ś ro d o w is k a . W e d łu g L u h m a n n a lu d z ie w sp ó łc z e ś n i p o k ł a d a j ą z b y t w ie le n a d z ie i w e ty c e , k tó r a m ia ła b y z m ie n ia ć św ia d o m o ść s p o łe c z n ą . M o żliw o ści e ty k i ś r o d o w is k a n a tu r a ln e g o ja k o r e f le k s y jn e j te o r ii n a d ty m , co je s t d o b re i co złe, są o g ra n ic z o n e . B r a k s k u te c z n e j te o r ii d z ia ła ń m o r a ln y c h n ie m o ż n a z a s tę p o w a ć m o r a lis ty k ą i p r a k ty c z n ą g o rliw o ś c ią m o r a ln ą . P e w n e n a d z ie je w ią ż e się n a to m ia s t z s y s te m e m w y c h o w a w c z y m . W śró d m ło d y c h lu d z i w z r a s ta z a in te re s o w a n ie p ro b le m a m i e k o lo g ic z n y m i, co d a je p e w n ą s z a n s ę s to p n io w e j z m ia n y ś w ia d o m o śc i sp o łe c z n e j. R ó w n o c z e ś n ie j e d n a k s y s te m w y c h o w a w c z y je s t ty lk o je d n y m z w ie lu s y s te m ó w f u n k c j o n a l n y c h w s p o łe c z e ń s tw ie i je g o o d d z ia ły w a n ie ró w n ie ż n ie m a c h a r a k t e r u u n i w e rs a ln e g o .
W y d a je się, że L u h m a n n n ie d o c e n ia ro li r e lig ii w rozw iązyw daniu p r o b le m ó w ś ro d o w is k a n a tu r a ln e g o . S a m ą re lig ię d e f in iu je on p o p rz e z je j f u n k c je in t e g r a c y j n e i in t e r p r e ta c y jn e (se n so tw ó rc z e ). R e lig ia p r z e k s z ta łc a to, co n ie o k r e ś lo n e , w to, co o k re ś lo n e , n a d a je se n s n ie p e w n y m s tr u k tu r o m s p o łe c z n y m , d o s ta rc z a w z g lę d n ie s p ó jn ą w iz ję św ia to p o g lą d o w ą , „ s z y f r u je ” p rz y g o d n o ść ś w ia ta . W re lig ijn e j p e r s p e k ty w ie m o ż n a tw ie r d z ić , że te c h n ik a , n a u k a i g o s p o d a r k a n ie są c e la m i w so b ie, lecz ś r o d k a m i p o m o c n ic z y m i d la b u d o w a n ia lu d z k ie j k u ltu r y . M o żn a w s k a z y w a ć n a ró ż n e z a g ro ż e n ia ś r o d o w is k a j a k z n ie c z y sz c z e n ie p o w ie tr z a , n is z c z e n ie la s ó w , z a g ro ż e n ie a to m o w e , le k o - m a n ia itp ., co n a d a je ty m p ro b le m o m p e w n ą sp o łe c z n ą o c z y w isto ść , a le o d d z ia ły w a n ie rz e c z y w is te w z a k re s ie ro z w ią z a n ia p ro b le m ó w e k o lo g ic z n y c h p o z o s ta je w r a m a c h re lig ijn e g o s y s te m u f u n k c jo n a ln e g o b a rd z o o g ra n ic z o n e .
W b re w te m u , co tw ie r d z i L u h m a n n , n a le ż y p o d k re ś lić , że w n ie k tó r y c h ty p a c h sp o łe c z e ń s tw w s p ó łc z e s n y c h , o o k re ś lo n y c h u s t r o ja c h sp o łe c z n o -p o li ty c z n y c h , c z y n n ik i ś w ia d o m o śc io w e są z n a c z n ie w a ż n ie js z e — z p e w n e g o p u n k tu w id z e n ia — n iż c z y n n ik i o b ie k ty w n e w ro z w ią z y w a n iu p ro b le m ó w e k o lo g ic z n y c h . M o żn a t u o c z e k iw a ć p o ż ą d a n y c h z m ia n n a d ro d z e p r z e k s z ta ł ce ń o d d o ln y c h , t j . p r z e m ia n y ś w ia d o m o śc i lu d z i. R o lę re lig ii i e ty k i u z a s a d n ia n e j r e lig ijn ie tr z e b a w id z ie ć w b a r d z ie j z ró ż n ic o w a n y sp o só b , w z a le ż n o śc i o d c h a r a k t e r u sp o łe c z e ń s tw a .
W P o ls c e n a p r z y k ła d re lig ia je s t w a ż n y m c z y n n ik ie m w s p ó ło k r e ś la ją c y m św ia d o m o ść e k o lo g ic z n ą , w u w r a ż liw ia n iu n a z ja w is k a g o d zące w c z ło w ie k a i w sp o łe c z e ń stw o . W r o z w o ju m o r a ln o ś c i e k o lo g ic z n e j K o ścio ły m a ją sw ó j z n a c z ą c y w k ła d . W a rto ś c i p o n a d m a te r ia ln e , w im ię k tó r y c h p ro w a d z o n a je s t ró w n ie ż w a lk a o o c h ro n ę ś r o d o w is k a n a tu r a ln e g o , z n a jd u j ą w s p a rc ie w re lig ii. Z a k ła d a to je d n a k o d e jś c ie e ty k i re lig ijn e j od z a c ie ś n ia n ia m o r a ln o ś c i do
s f e r y s to s u n k ó w m ię d z y lu d z k ic h i ro z s z e rz e n ia je j n a s f e rę s to s u n k ó w m ię d z y c z ło w ie k ie m a p rz y r o d ą , c z y li n a cało ść is to t ż y w y c h (e ty k a g lo b a ln a ). W iz ja r o s n ą c y c h w s p ó ln y c h w a r to ś c i je s t n a d z ie ją w s p ó łc z e s n e g o ś w ia ta .
S p o łe c z e ń s tw o w s p ó łc z e s n e n a s k u te k s t r u k t u r a l n e j d y f e r e n c ja c ji d a się u ją ć — w e d łu g L u h m a n n a — ja k o cało ść ró ż n o r o d n y c h s y s te m ó w f u n k c ji. P ro b le m y e k o lo g ic z n e o d n o sz ą się do całe g o sp o łe c z e ń s tw a , a w ię c w s z y s tk ie je g o s u b s y s te m y m u s z ą b y ć w łą c z o n e w ic h ro z w ią z a n ie . K a ż d y s y s te m f u n k c jo n a ln y „ r e a g u j e ” w e d łu g w ła s n e g o k o d u p ro g ra m o w e g o i w r a m a c h w ła ś c iw y c h m u m o ż liw o śc i o s ią g a n ia e fe k tó w . T y lk o s p o łe c z e ń stw o ja k o z ró ż n ic o w a n a cało ść m o że ro z w ią z a ć p ro b le m y e k o lo g ic z n e j k o m u n ik a c ji, g d y ż w s z y s tk ie d z ie d z in y ż y c ia sp o łe c z n e g o są ze s o b ą p o w ią z a n e i n a w e t p o m ię d z y s f e r a m i i te g o ż y c ia p o z o rn ie o d le g ły m i is tn i e ją dość z n a m ie n n e p o w ią z a n ia i z a le ż n o śc i. N a le ż y p y ta ć , j a k m o ż n a w y k o rz y s ta ć ró ż n e siły t k w i ą ce w p o d s y s te m a c h s p o łe c z n y c h d la e lim in o w a n ia k r y z y s u cało ści. P rz e w o d n ia m y ś l L u h m a n n a , że s p o łe c z e ń stw o ja k o z ró ż n ic o w a n a cało ść m oże s tw o rz y ć s k u te c z n y s y s te m „ e k o lo g ic z n e j k o m u n i k a c ji” je s t s łu sz n a , n a to m ia s t p o m n ie js z a n ie r o li p o sz c z e g ó ln y c h p o d s y s te m ó w f u n k c jo n a ln y c h b u d z i co n a j m n ie j w ą tp liw o ś c i. U p o d s ta w g ig a n ty c z n e j d z ie d z in y ży c ia , ja k ą je s t o c h ro n a i ro z w ó j ś r o d o w is k a n a tu r a ln e g o , K o śc io ły m o g ą p rz y c z y n ia ć się do u s ta la n ia i p o g łę b ia n ia p o c z u c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i m o r a ln e j. O sta te c z n ie r e o r ie n t a c ja w s p ó ł czesn eg o c z ło w ie k a w o b e c p rz y r o d y to n ie ty lk o i n ie ty le p ro b le m w a s p e k c ie w a r to ś c i m a te r ia ln y c h , co p o z a m a te ria ln y c h . J e s t w ą tp liw e , czy b e z re lig ii u d a się p rz e z w y c ię ż y ć „ e ty c z n ą p ró ż n ię ”, w ja k ie j z n a la z ły się w sp ó łc z e s n e sp o łe c z e ń s tw a .
