• Nie Znaleziono Wyników

Konstrukcje z przyimkiem "dla" w polszczyźnie

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Konstrukcje z przyimkiem "dla" w polszczyźnie"

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 34, 1995

M aria Lesz-Duk

K O N STRU K CJE Z PR ZY IM K IEM D L A W PO L S Z C Z Y Ź N IE

Przyimek dla w polszczyźnie łączy się z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi w dopełniaczu i pełni rozmaite funkcje semantyczno-składniowe: może pojawiać się wraz z wyrazem rządzonym w roli dopełnień, okoliczników i przydawek.

Przyimek ten był już przedmiotem badań, ale badania te dotyczyły przede wszystkim kwestii ekspansywności tego przyim ka w w ypieraniu celow nika po czasow nikach i przym iotnikach. Piszą o nim m . in. A. G aw roński1, M. D łuska2, M. Brodowska-Honowska3 i D. Buttlerow a4.

Celem naszego artykułu jest prześledzenie różnych funkcji semantyczno- -składniowych wyrażenia przyimkowego dla + D od czasów najdawniejszych do dziś oraz zmian w jego zastosowaniu i użyciu. M ateriał przykładowy zebrany został z tekstów literackich od XIV w. po czasy obecne, a także ze słowników.

F U N K C JA PO ŻY TK U , SZKODY I PR ZEZN A C Z EN IA

Przyimek dla z dopełniaczem tworzy wyrażenia obejm ujące osoby, zwierzęta (rzadko przedmioty) ze względu na które jest realizowana treść zdania, dla których coś jest przeznaczone lub dzieje się na ich korzyść lub szkodę, np.: kupiono lekarstwa dla dzieci. Przyimek ten w tym znaczeniu pojaw ia się przeważnie po czasownikach przechodnich czynnościowych oznaczających ogólnie 'uczynić, zrobić coś dla kogoś’.

' A . G a w r o ń s k i , O przyimku dla w dzisiejszej polszczyźnie, [w:] t e n ż e , Szkice

językoznawcze, Warszawa 1928.

2 Zob. M. D ł u s k a , Dla - przyimek sentymentalny, „Język Polski” 1936, nr 21, s. 14-17. 3 M. B r o d o w s k a - H o n o w s k a , Historyczne procesy przekształceń polskiego celownika

form y przyimkowe, [w:] Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, t. I, Warszawa 1955, s. 1-55.

4 D . B u t t l e r , Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny. ( Walencja wyrazów), Warszawa 1976, s. 154-160.

(2)

Do XVII w. włącznie występuje dość rzadko w porów naniu z okresem późniejszym, kiedy to uzyskuje znaczne rozpowszechnienie. Oto przykłady do wieku XVII włącznie: X IV -X V w.: Nasz dla wstał z m arthw ich syn bozy Bogur B E, SStp s. v. dla, Narodzyl szy(ę) nasz dla szyn boszy Bogur F , SStp s. v. dla, Gyego oczecz tho wszliszal, ysch gyemy szynowo gymya wszpomyonal, thv szylno, rzewno zapłakał, wyacz gy boga dla chował Aleksy w. 174, SStp s. v. dla, Day my czyalo szyna tvego, bosz go szeslal

dla mnye grzesznego XV ex. SKJ I 151, SStp s. v. dla, sthworzyczyelu nasz

yzesz czyalo czlowyccze raczil przyłącz dla nasz M odW ac 65, XVI w.: rozumieć, jedno żem nieco uczynił dla niego. G órnPis II 289, Kiedy nie m am y czynić dla przyjaciela GórnPis II 54, XVII w.: Że też dla nich [Polaków] swe zdrowie ważyć będzie śmiele, JurkU tw 220, Tam też przy­

gotowano się dla gości dosyć porządnie, PasPam 543.

D o XVII w. włącznie znacznie częstszy był po omawianych czasownikach bezprzyimkowy celownik. Oto jego przykłady: XIV-X V w.: yzasromani b0d<) gisz szukait) zla mne Pfl 70, 20, Azaly nyevyeczye czsom ia vczinył yoczczowye moy wszitkim zemyam lyvdu BZ 153 d, w. 3-5, XVI w.: Kastilio pisał językiem włoskim a pisał Wiochom, G órnPis I 53, Trzeba mieśca pewnego szukać obozowi K ochD z I 76, XVII w.: Wy ludzie z Judy [...] obrzeście sie Panu G dac 128, Słońce [...] oczom ludzkim zgaśnie ZimSiel 153.

Od XVIII w. obserwuje się znaczne rozprzestrzenienie przyimka dla z dopełniaczem na oznaczenie relacji pożytku, szkody, przeznaczenia, gdyż przyimek ten wypiera syntetyczny celownik z tradycyjnych konstrukcji. Przykłady: XVIII w.: Niesie jutrzenka dla kochanków hasło. TrembPis I 31, Drudzy obierali liście z winnic dla bydła, inni rwali liście z m orwów dla

koni. StaszDzien 85, X IX w.: Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś M ickDzP

III 73, Poszedłem po piwo dla panów, ReymZiem I 70, X X w.: zamknę dla

Księcia miasto. W yspDram II 255, M arcinowi udało się zatrzymać dla Agnieszki [...] pokój D ąbrN oce V 86.

W dzisiejszej polszczyźnie znakom ita większość czasowników o znaczeniu 'uczynić, zrobić coś dla kogoś’ m a obok dopełnienia przyimkowego dla + D również dopełnienie celownikowe, np.: budować dla kogo || komu, gotować

dla kogo || komu, kupować dla kogo || komu, malować dla kogo || komu, mówić dla kogo || komu, odkrywać co dla kogo || komu, organizować co dla kogo || komu, prasować dla kogo || komu, przekazać co dla kogo || komu, przesłać co dla kogo || komu, przeznaczyć co dla kogo || komu, przygotować co dla kogo || komu, rezerwować co dla kogo || komu, sporządzić co dla kogo || komu, szyć dla kogo || komu, szykować dla kogo || komu, trzymać co dla kogo || komu, urządzić co dla kogo || komu, wybrać co dla kogo || komu, wyszukać co dla kogo || komu, zamówić co dla kogo || komu, zbierać co dla kogo || komu, itd. Jedynie czasownik dać rządzi wyłącznie celownikiem.

(3)

Różnica znaczeniowa pomiędzy obocznymi konstrukcjam i jest niewielka, bowiem poprzez użycie wyrażenia przyimkowego dla + D wyraziściej uwypuk­ la się odcień znaczeniowy pożytku, szkody lub przeznaczenia aniżeli w związ­ kach z celownikiem.

Przyimek dla z dopełniaczem po przymiotnikach występuje w polszczyźnie w szerokim zakresie dopiero od XVIII w. D o wieku XVII włącznie w ze­ branym przez nas m ateriale pojawiają się tylko nieliczne przykłady użycia takich konstrukcji. Oto one: Prósz zanamy [...] wnuka szwego dla nasz na krzyżu vmarlego M odW ac 67, Rzepnica też dla oleju nie zla: Gostom 122.

Od XVIII w. po współczesność wyrażenie przyimkowe dla + D występuje po licznych przymiotnikach o różnorodnych znaczeniach. Przykłady: XVIII w.: Nauczył nas Jan Zamoyski, jak być m ożna uciążliwym dla spólbraci KołłList I 353, D rogi są bardzo niewygodne dla wojażujących. StaszD zien 15, zamilczał i teraz tak fatalną dla nas nowinę Z ałK or 526, X IX w.: Rok 1781 był pamiętny dla Nowogródka, RzewPam 51, stawał się coraz tkliwszym

dla Wokulskiego PrusLalk I 226, sezon wiosenny był straszny dla całej Łodzi, ReymZiem II 83, XX w.: Nie trzeba było tu wywlekać świętych dla niego imion. D ąbrN oce IV 155, Czy ta książka była dla mnie ważna? Bystrz

82, w życiu redakcji rządzą niewidzialne dla jego oka praw a, Brand 88. Wyrażenie przyimkowe dla + D wyparło w znaczym stopniu tradycyjny celownik występujący po omawianych przymiotnikach. K onstrukcje z celow­ nikiem używane były w polszczyźnie w szerokim zakresie do XVII wieku włącznie. Oto ich przykłady: X IV -X V w.: Adusza m oia sziwa b<>dze iemu. Pfl 21, 33, Jaco barzo slot ki s<> czelusczam mogim wimowi twoie M odW ac 17, abi milosciw bil wam pan bog BZ 52 a, w. 78, XVI w.: Pokrzywy rano siec, [...] krowom barzo dobre Gostom 93, imię Twe wyznawam, [...] Imię

dobrym łagodne, ale złym straszliwe, K ochD z I 402, XVII w.: K ażdy

w swoim dom u możny, Sąsiadowi podlejszemu groźny, PetH or 103, egzer- cytacyja moja, lubo M. Kruziusowi smaczna nie była G dac 126.

Dziś do wyjątków zaliczyć należy przymiotniki wiążące się wyłącznie z celownikiem. Są to: znany komu, winny komu, posłuszny komu, przeciwny

komu, przeciwstawny komu. N atom iast spora liczba przym iotników m a

obecnie oboczną składnię kazualną i przyim kow ą rodzaju: daleki dla

kogo || komu, dogodny dla kogo || komu, konieczny dla kogo || komu, nienawis­ tny dla kogo || komu, nieprzychylny dla kogo || komu, nieprzydatny dla kogo || komu, nieużyteczny dla kogo || komu, niezbędny dla kogo || komu, obcy dla kogo || komu, przydatny dla kogo || komu, przyjazny dla kogo || komu, przykry dla kogo || komu, wrogi dla kogo || komu, wstrętny dla kogo || komu, życzliwy dla kogo || komu.

Przyimek dla z dopełniaczem pełni też funkcję przydawki oznaczającej pożytek, szkodę i przeznaczenie. Po przyimku występują tylko nazwy osób i zwierząt.

(4)

Już w wieku XVI zdarza się sporadycznie tego rodzaju przydawka, np.: dw orka m a mieć z lata zioła na lekarstwo dla owiec, Gostom 80, ale dopiero począwszy od wieku XVIII konstrukcje takie są częste. O to ich przykłady: XVIII w.: [stały] teraz wielkie gmachy koszar dla wojska, domów

dla m nóstw a urzędników StaszDzien 4, Rokują stąd śmiertelni pomyślność dla siebie. TrembPis I 171, X IX w.: m am y pałac dla gości ReymZicm I 303,

wylewały się z niej słowa [...] podziwienia dla jego dobroci. OrzeszkCham 160, X X w.: Janusza pogarda dla samego siebie nie szła tak daleko, D ąbrN oce IV 196, szybko zniknęły baraki dla bezdomnych, A ndrz 21.

Wyrażenie przyimkowe dla Ą- D w tym znaczeniu wyeliminowało w znacz­ nym zakresie przydawkę celownikową, występującą licznie do XVII wieku włącznie. Przykłady: XV w.: O pyeczączy oczczowskey dzyeczoom. KodŚwięt 251, Jezus [...] rzekł: zlutowanie mam tej tłuszczy Rozm 359, XVI w.: Nauka

piwowarowi Gostom 97, Rada Polakom. RejZwierc II 377, XVII w.: Lekarstwa

wściekającemu się psu O stror 56, Kolęda pannom FraszM iesz 181.

W nowszej polszczyźnie spotykamy już tylko celownikowe przydawki dopełniające w połączeniu z rzeczownikami odczasownikowymi i odprzymiot- nikowymi, dziedziczące rekcję podstawy, np.: wierność ojczyźnie, przyglądanie

się dziewczynie, posłuszeństwo ojcu, towarzyszenie chłopcu', wyjątkowo celow­

nikowa przydawka trafia się po rzeczowniku niepochodnym , np.: m atka

dzieciom5.

FU N K C JA CELOW A

Wyrażenie przyimkowe dla + D w funkcji okolicznika celu występuje w języku polskim od czasów najdawniejszych po współczesność. Najczęściej w formie dopełniacza po przyimku używany jest rzeczownik odsłowny. Oto przykłady: XV w.: Yzytkw dla twego comodi m orę XV p. pr. R. XVI 347, SStp s. v. dla, Gdi slyachczicz zabye slyachczycza, pyanczdzyesyant kop przes dwu kopu [...] zaplaczicz ma, a pokoran podług obiczaya starego dlya

sgladzenya nyeprziyasny [...] vczinicz m a Sul 92, SStp s. v. dla, cristus [...]

czirpyal dla zbawienya naszego M odW ac 50, XVI w.: [kmieć] korzec swój m a mieć dla odmierzenia pewnego. G ostom 36, jedzie do W łoch dla

uleczenia, GórnPis II 380, XVII w.: Gdy się okręt rozbije [...] Nie żałujcie

skrzyń rzucić dla zdrowia miłego. JurkU tw 330, [człowiek] M ógł kuchnie

dla warzenia zakładać, PotM or I 365, XVIII w.: szlachta [...] wyjeżdżała

karetam i [...] za bramę dla nabrania świeżego powietrza. StaszDzien 60, Dla

spoczynku Apollo na swym stanął dworze, TrembPis I 97, X IX w.: powożę

was trochę dla wesołości po rzece. OrzeszkCham 15, on się mazgaił we­ Por. A. H e i n z , System przypadkowy języka polskiego, Kraków* 1965, s. 103.

(5)

wnętrznie, więc dla pokrycia smutku zaczął podśpiewywać: ReymZiem II 178, XX w.: Dla chwały Bożej masz dobrze postępować, D ąbrN oce IV 176, Pojechał tam dla przyjemności. SPP s. v. dla.

FU N K C JA PRZYCZYN OW A

Przyimek dla z dopełniaczem występuje w języku polskim od wieku XV po wiek X IX na oznaczenie zarówno przyczyny wewnętrznej (tkwiącej w podmiocie), jak i zewnętrznej (niezależnej od podm iotu, pochodzącej z zewnątrz). Po przyimku spotykane są najczęściej rzeczowniki abstrakcyjne. Oto przykłady: XV w.: Racione ipsius absencie dla yego nyebythnosczy ca 1428 PF I 487, SStp s. v. dla, Strona trzikrocz wezwana, nye bandzeli kv prawv, kgdi sandza iakobi wstacz chczal, dlya nyestanya m a bicz skazana Sul 8, SStp s. v. dla, posiał dauid ku gego vcyeszenyv dlya smyercy gego oczcza. BZ 139 b, w. 21, Drzemała dusza m oia dla tesknosczy M odW ac 49, XVI w.: Pełne są tego historyje, jako dla wielkiej swobody siła państw upadło, GórnPis II 350, Dla niesprawiedliwości zapadła sie Sodoma, G om ora. RejZwierc I 137, XVII w.: W róć sie, weźm z sobą, dla miłości mdleję! JurkU tw 147, Jużeśmy tedy miewali sessye w nam iotach dla owej niepogody. PasPam 480, XVIII w.: N a ścieżkę ty z gościńca nie bocz dla złej drogi, TrembPis I 12, Lecz nie mogąc dla niedostatku światła wiele słów dociec, napis ten nie jest wierny. StaszDzien 121, X IX w.: może rozśmieszał go gwałt tak wielki dla rzeczy tak małej podniesiony. OrzeszkCham 9, Musi mi pan wybaczyć śmiałość chociażby dla odwagi przyznania się, że dawno pragnęłam poznać pana. ReymZiem I 256—7.

W wieku X X przyimek dla w funkcji przyczynowej jest przestarzały i w analizowanych tekstach trafia się zupełnie wyjątkowo, np.: dla tych

drzew i dla widoku na rzekę dążyli tu chętnie ludzie D ąbrN oce IV 202.

Dziś funkcja przyczynowa zachowała się w zrostach dlaczego i dlatego.

FU N K C JA W ZG LĘD U

Wyrażenie przyimkowe dla + D występuje w funkcji okolicznika względu 'ze względu na kogoś, na coś’ w staropolszczyźnie. Oto przykłady z naj­ dawniejszych tekstów: Y yąl go proszycz: W gymyą szyna boszego y dla

szyna th(e)wego, Allexego, a racz my szwą gyelmoszna dacz Aleksy w. 167,

SStp s. v. dla, Panno M aria, m athko szyna bożego, veyrzy na m ya, sługa svego, prossza czya dla poczaczya vessolego XV ex. SKJ I 151, SStp s. v.

(6)

tho gest prze caliszdą dobrocz boga dla vczinyoną XV med. R. X X II 245, SStp s. v. dla, Proszę cię dla tego, który ciebie nade wszytki miłował, aby mię opuściałą wiódł k temu miescu, gdzie moj syn jest Rozm 737, SStp s. v. dla.

W XVI w. tego rodzaju okoliczników już się nie spotyka.

Jak wynika z przebadanego m ateriału, wyrażenie przyimkowe dla + D uzyskało w polszczyźnie znaczne rozpowszechnienie, wypierając tradycyjny celownik ze związków z czasownikami, przymiotnikami i rzeczownikami w funkcji pożytku, szkody i przeznaczenia. W dwu wypadkach dla + D ograniczyło swe występowanie, a mianowicie utraciło zdolność nazywania stosunków względu (w końcu XV w.) i przyczyny (z początkiem XX w.).

W arto wspomnieć, że w staropolszczyźnie przyimek dla występował zarów no przed wyrazem rządzonym , jak i po wyrazie rządzonym , co ilustrują przykłady przytoczone w tekście artykułu.

W Y K A Z CYTOW ANYCH ŹR Ó D E Ł I OBJA ŚN IEN IA ICH SKRÓTÓW

A ndrz - J. A n d r z e j e w s k i , Popiół i diament, W arszawa 1962. Brand - K . B r a n d y s , Obywatele, W arszawa 1955.

Bystrz - Z . B y s t r z y c k a , Kontuzja, W arszawa 1980.

BZ - Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka), wyd. S. Urbańczyk i V. Kyas, Wrocław 1965-1971.

D ąbrN oce - M . D ą b r o w s k a , Noce i dnie, t. I-V , W arszawa 1963. FraszMiesz - Polska fraszka mieszczańska. Minucje sowiźrzalskie, oprać.

K. Badecki, K raków 1948.

G dac - A. G d a c j u s z , Wybór pism, Oprać. H. Borek i J. Z a­ remba, W arszawa 1969.

Gostom - A. G o s t o m s k i , Gospodarstwo, oprać. S. Inglot, W ro­ cław 1951.

G óm Pis - Ł. G ó r n i c k i , Pisma, t. I, II, oprać. R. Pollak, W ar­ szawa 1961.

JurkU tw - J. J u r k o w s k i , Utwory panegiryczne i satyryczne, oprać. Cz. Hernas, M. K arpluków na, W rocław 1968.

K ochD z - J . K o c h a n o w s k i , Dzieła polskie, t. I, II, oprać. J. Krzyżanowski, W arszawa 1967.

KodŚwięt - Kodeks Świętosławów, wyd. F. Piekosiński, A K Pr III, K raków 1985, s. 221-334.

K ołłList - H. K o ł ł ą t a j , Listy Anonima i Prawo polityczne naro­

(7)

K rasPodst M ickDz ModW ac OrzeszkCham O stror PasPam P etH or Pfl PotM or PrusLalk RejZwierc RejZwierz ReymZiem Rozm RzewPam SPP SStp StaszDzien TrembPis W yspDram ZałK or ZimSiel

- I. K r a s i c k i , Pan Pod,stoli, oprać. J. Krzyżanowski, K raków 1927.

- A . M i c k i e w i c z , Dzieła poetyckie, t. I-IV , W arszawa 1965.

- Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z wieku X V , wyd. L. M alinowski, K raków 1875.

- E . O r z e s z k o w a , Cham, W arszawa 1954.

- J . O s t r o r ó g , Myślistwo z ogary Jana hrabię z Ostro­

rogu, [w:] O myślistwie, koniach i psach łowczych książek pięcioro z lat 1564-1690, wyd. J. Rostafiński, K raków

1914.

- J. CH. P a s e k , Pamiętniki, wyd. J. Czubek, K raków 1929.

- Sebastyana Petrycego Horatius Flaccus w trudach więzie­

nia moskiewskiego, wyd. J. Łoś, K raków 1914.

- Psałterz floriański łacińsko-połsko-niemiecki, wyd. R. Gan- szyniec, W. Taszycki, S. Kubica, Lwów 1939.

- W . P o t o c k i , Moralia, t. I-III, wyd. T. Grabowski, J. Łoś, K raków 1915-1918.

- B. P r u s , Lalka, t. I, II, W arszawa 1959.

- M. R e j , Zwierciadło, t. I, II, wyd. J. Czubek, J. Łoś, K raków 1914.

- M . R e j , Zwierzyniec, wyd. W. Bruchnalski, K raków 1895.

- W . S. R e y m o n t , Ziemia obiecana, T. I, II, W arszawa 1978.

- Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa, wyd. A. Bruckner, K raków 1907.

- H. R z e w u s k i , Pamiątki Soplicy, W arszawa 1978. - Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski,

H. Kurkowska, W arszawa 1973.

- Słownik staropolski, t. I-IX , red. S. Urbańczyk, W rocław 1953-1992.

- Dziennik podróży Stanisława Staszica, wyd. Cz. Leśniew­ ski, K raków 1931.

- S. T r e m b e c k i , Pisma wszystkie, t. I, II, oprać. J. K ott,

Warszawa 1953.

- S . W y s p i a ń s k i , Dramaty wybrane, t. I, II, K raków 1972.

- Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego, oprać. B. Kupść, K. M uszyńska, W rocław 1967.

(8)

Maria Lesz-Duk

CONSTRUCTIONS WITH PREPOSITION DLA IN THE POLISH LANGUAG E

The aim o f the present article is to analyse different semantic-syntactic functions o f the preposition dla from the oldest times until the present day and the changes in its use and application.

In the Old Polish the preposition dla functioned as adverbial of reason and o f purpose. In the 16th century it occasionally signified the relations o f use, harm, and appropriation

(zrobić kolację dla dzieci - to prepare supper for the children). Since the 18th century it was

extensively used in this sense and supplanted the traditional Dativ in the verbal, adjectival, and nominał relations. Only in a single case was its occurence limited - in the 20th century it ceased to signify causal relations (nie zjeżdżaj z gościńca dla zlej drogi - do not leave the highway for bad track, with „for” meaning „because o f ’ in this case).

Cytaty

Powiązane dokumenty

W obrębie każdego z tych znaczeń poprzez możliwe jest tylko wycinkowo, w bardzo niewielkiej części kontekstów, poza tym zupełnie wyjątkowo wkracza w zakres funkcji

W dowolnym rosnącym postępie geometrycznym 10-wyrazowym, w którym wyrazy pierwszy, trzeci i czwarty tworzą (w tej właśnie ko- lejności) rosnący postęp arytmetyczny, także

egzaminem wyrażenia/kolokacje i frazy, które bardzo często pojawiają się w zadaniach na słuchanie, np.:.. • Czasowniki – invite, encourage, apologise, inform, report, ask,

Aby unikać problemów z określeniem intencji wypowiedzi, postaraj się utrwalić przed egzaminem wyrażenia/kolokacje i frazy, które bardzo często pojawiają się w zadaniach

Niech zawsze znajdzie się czas choć na krótką modlitwę i niedzielną Eucharystię, aby Jezus wypełniał swą siłą Wasze serca. Z

Jedynym punktem przegięcia z tej trójki może być x=1, pozostałe są wykluczone z dziedziny, ale te punkty uwzględniamy przy analizie znaków pochodnej... Rozgraniczenia w tych

Today, local raw materials are far less frequently used, and because of this the integration of architecture into the surrounding landscape is more difficult. The direction that

Pierwotnie przez określenie twardości ogólnej przyjmowano właściwość wody uwidaczniającą się w zużywaniu mydła, bez wytwarzania piany przy skłócaniu.. Mydło