Ideaҝ wychowania faszystowskiego
Dominik Figiel, dÞ giel.uwr@gmail.com Uniwersytet WrocÙawski pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw
Streszczenie
Faszyzm szczególnie w pierwszej poÙowie XX w. obecny byÙ w pogldach wielu przedstawicieli totalitaryzmów Euro-pejskich i nie tylko. MiaÙ swoich zwolenników, m.in. w: Hiszpanii za czasów sprawowania wÙadzy przez Francisco Franco, Portugali za rzdów António de Oliveira Salazara , rumuÚskiej elaznej Gwardii Corneliu Zelea Codreanu, Belgii wïród zwolenników faszystowskiego Christus Rex, Polsce , Wielkiej Brytanii , Francji oraz przede wszystkim we WÙoszech Benito Mussoliniego. Idea faszyzmu towarzyszyÙa wielu dyktatorom i przedstawicielom ugrupowaÚ politycznych na ïwiecie, jednak jej fundamenty stworzyÙ Benito Mussolini. Jak trafnie stwierdziÙ Jerzy W. Borejsza Mussolini byÙ pierwszy. Zatem przedmiotem artykuÙu jest wÙoski faszystowski ideaÙ wychowania. S to wst¿pne reß eksje nad obrazem jed-nostki kreowanym przez wÙoskich ideologów. Pozwala to przeïledzi° rozprzestrzenianie si¿ idei faszyzmu do nauk o wychowaniu, a takČe pokaza° róČne aspekty tak zdeÞ niowanej doktryny. W artykule przedstawiono ogóln koncepcj¿ i deÞ nicj¿ ideaÙu wychowania, która pozwoli uporzdkowa° zdobyt wiedz¿ z perspektywy teoretyków wÙoskiego faszy-zmu. Celem jest przedstawienie koncepcji Nowego CzÙowieka dotyczcej stworzenia, podporzdkowania i wychowania idealnej jednostki.
SÙowa kluczowe: faszyzm, wychowanie, ideaÙ wychowania, Benito Mussolini, historia wychowania, WÙochy, Nowy CzÙowiek
Fascist ideal of upbringing
Abstract
Fascism especially in Þ rst half of XX century was present in outlooks of many representatives of european totalitaria-nisms . He had his supporters in Spain at the time of exercised of power by Francisco Franko, Portugal during the reign of António de Oliveira Salazar, Romanian Iron Guard Corneliu Codreanu Zelea, Belgium among supporters of the fascist Christus Rex, Poland, Great Britian, France and primarily in Benitos Mussolini Italy. The idea of fascism was accompanied many dictators and representatives of political parties in the world, however, its foundations was created by Benito Mus-solini. As aptly stated Jerzy W. Borejsza Mussolini was the Þ rst.
Therefore, the subject of the article is the Italian fascist ideal of upbringing. These are the preliminary reß ections on the image of the individual created by Italian ideologues. This allows to trace the spread of the ideas of fascism to science education and and show diě erent aspects so deÞ ned doctrine. The article presents a general concept and deÞ nition of the ideal of upbringing, which allows organize the acquired knowledge from the perspective of theorists of Italian fascism. The aim is to present the concept of the New Man concerning on the creation, to gain control of the individual and upbringing of ideal individual.
Key Words: fascism, upbringing, ideal of upbringing, Benito Mussolini, history of upbringing, Italy, New Men
Wprowadzenie
Faszyzm szczególnie w pierwszej poÙowie XX w. obecny byÙ w pogldach wielu przedstawicieli totalitaryzmów Eu-ropejskich i nie tylko. MiaÙ swoich zwolenników, m.in. w: Hiszpanii za czasów sprawowania wÙadzy przez Francisco Franco1, Portugali za rzdów António de Oliveira Salazara2, rumuÚskiej elaznej Gwardii Corneliu Zelea Codreanu,
1 S. G. Payne, Fascism in Spain, 1923-1977, Falange: A History of Spanish Fascism, Stanford 1967. N. Davies, Europa, Kraków 1998. M. Langholz,
Fa-scism in Spain, Munich 2010. Falanga – organizacja faszystowska w Hiszpanii.
2 Nazwa Drugiej Republiki Portugali - Estado Novo.
Belgii wïród zwolenników faszystowskiego Christus Rex, Polsce3, Wielkiej Brytanii4, Francji5 oraz przede wszystkim we WÙoszech Benito Mussoliniego. Idea faszyzmu towarzyszyÙa wielu dyktatorom i przedstawicielom ugrupowaÚ poli-tycznych na ïwiecie, jednak jej fundamenty stworzyÙ Benito Mussolini. Jak trafnie stwierdziÙ Jerzy W. Borejsza6 Mussolini
byÙ pierwszy.
W zwizku z tym przedmiotem artykuÙu jest wÙoski faszystowski ideaÙ wychowania. Z perspektywy historii wy-chowania jest to temat, któremu nie poïwi¿ca si¿ wiele uwagi. ToteČ b¿d to wst¿pne reß eksje nad obrazem jednostki kreowanym przez wÙoskich ideologów. Pozwala to przeïledzi° rozprzestrzenianie si¿ idei faszyzmu do nauk o wychowa-niu, a takČe pokaza° róČne aspekty tak zdeÞ niowanej doktryny. W artykule przedstawiono ogóln koncepcj¿ i deÞ nicj¿ ideaÙu wychowania, która pozwoli uporzdkowa° zdobyt wiedz¿ z perspektywy teoretyków wÙoskiego faszyzmu.
Ideaҝ wychowania
Stefan Kunowski stwierdziÙ, Če wychowanie to „spoÙecznie uznawany system dziaÙania pokoleÚ starszych na do-rastajce, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania wedÙug okreïlonego ideaÙu nowego czÙowieka do przyszÙego Čycia”7. W ruchu faszystowskim stawiano przede wszystkim na mÙodych, którzy w przyszÙoïci mieli rzdzi° paÚstwem i sta° si¿ jego obroÚcami. Postulowano takČe stworzenie „nowego czÙowieka”, idealnego, lepsze-go. Wszystko odbywa° si¿ miaÙo pod przewodnictwem starszych, doïwiadczonych kombatantów I wojny ïwiatowej.
W jaki jednak sposób naleČy rozumie° ideaÙ wychowania i jakie cechy powinna posiada° jednostka w odniesieniu do deÞ nicji S. Kunowskiego? IdeaÙ wychowania to „peÙen zestaw harmonħ nie zintegrowanych ze sob celów, dajcy w sumie opis dojrzaÙej osobowoïci czÙowieka”8. Feliks Araszkiewicz stwierdza, Če „ideaÙ nie jest abstrakcyjn konstrukcj myïlow, lecz konkretnym systemem wartoïci, którego desygnaty s realnoïci i podlegaj empirycznej weryÞ kacji”9. IdeaÙ ma okreïlona struktur¿, poszczególnymi jego elementami s zhierarchizowane cele wychowania. Realizacja danego celu zbliČa bowiem ksztaÙt osobowoïci wychowanka do ideaÙu.
W ten sposób na „podstawie analizy formalnej moČna opisa° ideaÙ i jego struktur¿, zaï na podstawie analizy me-rytorycznej, treï° konkretnych ideaÙów. Analiza formalna ideaÙu wychowawczego wchodzi w zakres teleologii wycho-wawczej, zaï analiza merytoryczna w skÙad aksjologii wychowania. Teleologia wychowania okreïla zasady stanowienia i wspóÙzaleČnoïci ideaÙu i celów wychowania. Jedn z waČniejszych jest zasada spójnoïci treïci ideaÙu i celów wychowa-nia. Oznacza to, Če poprzez realizacj¿ konkretnych celów, urzeczywistnia si¿ treïci ideaÙu w osobowoïci wychowanka. Cele na kaČdym szczeblu wdraČania w praktyce musz wynika° z przyj¿tego ideaÙu. Z kolei aksjologia wychowania – okreïla wartoï° dyspozycji rozwħ anych w procesie wychowania, oraz wskazuje, jaki zestaw wartoïci powinni zinter-nalizowa° wychowankowie. Zajmuje si¿ zatem analiz ĊródeÙ wartoïci w wychowaniu oraz dokonuje ich klasyÞ kacji”10.
W teleologii wychowawczej istotne jest ukazywanie procesu ksztaÙtowania si¿ ideaÙów wychowania oraz wyprowa-dzanych z nich celów i zadaÚ w powizaniu z czynnikami spoÙeczno-politycznymi, ekonomicznymi oraz ukÙadem siÙ politycznych oraz z ideologi wychowawcz b¿dc zawsze pochodn ideologii spoÙecznej okreïlonych klas spoÙecznych, a takČe z aktualnym w danym czasie stanem nauk pedagogicznych11. ToteČ „ideaÙ wychowania jest problemem teoretycz-nym”12. Dzi¿ki temu moČna byÙo uzyska° spektrum wymagaÚ, które stawiano dzieciom i mÙodzieČy okresu totalitarnych WÙoch. Doktryna faszyzmu zawieraÙa caÙoksztaÙt anatomii13 ideaÙu wychowania faszystowskiego okreïlonego przez
czo-Ùowych przedstawicieli m.in. B. Mussoliniego oraz Giovanniego Gentilego.
Faszyzm
3 Związek Faszystów Polskich, Polska Organizacja Faszystowska, Organizacja Faszystów Polskich. 4 Brytyjska Unia Faszystów zaáoĪona przez Oswalda Mosleya.
5 ZaáoĪyciel Georges Valois.
6 J. W. Borejsza, Mussolini byá pierwszy, Warszawa 1989.
7 S. Kunowski, Podstawy wspóáczesnej pedagogiki, Warszawa 1981, s. 189. 8 M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008, s. 346.
9 F. Araszkiewicz, Warunki prawomocnoĞci ideaáu wychowawczego, „Czáowiek i ĝwiatopogląd” 1984, nr 9, s. 21. 10 L. Zarzecki, Teoretyczne podstawy wychowania. Teoria i praktyka w zarysie, Jelenia Góra 2012, s. 55-56. 11 F. Araszkiewicz, Ideaáy wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978, s. 14.
12 L. Zarzecki, dz. cyt., s. 57.
13 Ideaá wychowania jest fenomenem anatomicznym, szczególnie jeĪeli chodzi o opis jednostki, jej postaw, wartoĞci, Ğwiatopoglądu, budowy Þ zycznej, cech osobowoĞci, a takĪe relacji miĊdzyludzkich. Dziaáanie wszystkich wymienionych mechanizmów (elementów ciaáa) okreĞla jednostkĊ doskonaáą, dziaáającą wedáug okreĞlonego przez ideologów faszyzmu planu, czy systemu.
Ideologia faszystowska nie byÙa tylko kreacj Mussoliniego, byÙa „równieČ wyrazem idei, mitów i programów ruchu masowego wyrosÙego z doïwiadczeÚ Wielkiej Wojny i antysocjalistycznej reakcji klas ïrednich. Uzyskujc wÙasn auto-nomi¿, jako nowa, zorganizowana siÙa polityczna, pretendujca nie tylko do obrony Ùadu ekonomicznego, opartego na wÙasnoïci prywatnej, ale takČe zdecydowana przeprowadzi° rewolucj¿ polityczn i kulturaln, przez zburzenie ustroju liberalnego i stworzenie nowego paÚstwa, zaprojektowanego wedÙug nieznanej dotychczas formy totalitarnej organizacji spoÙeczeÚstwa obywatelskiego i systemu politycznego”14. Faszyzm wedÙug Gentile byÙ „najpeÙniejsz realizacj paÚstwa totalitarnego, zbudowanego na prymacie polityki i na rozpÙyni¿ciu si¿ tego, co prywatne, w tym, co publiczne. Konse-kwencj tej koncepcji byÙo podporzdkowanie Čycia indywidualnego i zbiorowego absolutnej supremacji PaÚstwa, re-alizowanej za pomoc totalnej organizacji nieustannej mobilizacji ludnoïci. ByÙy to gÙówne narz¿dzia polityki masowej, opartej na racjonalnym uČywaniu irracjonalnoïci, dziaÙajce za poïrednictwem mitologii i liturgii politycznej, a majce za zadanie ksztaÙtowanie sumienia indywidualnego i zbiorowego zgodnie z modelem nowego czÙowieka”15. Na tej podsta-wie „istot faszyzmu wÙoskiego byÙ swoisty kult paÚstwa. W formule cz¿sto przytaczanej przez Mussoliniego Þ lozof ide-alizmu G. Gentile deklarowaÙ: wszystko dla paÚstwa; nic przeciw paÚstwu; nic poza paÚstwem. Zobowizania polityczne jednostki s wi¿c absolutne i rozcigaj si¿ na wszelkie dziedziny”16.
„NaleČy zaznaczy°, Če w doktrynie faszyzmu odrzucano teori¿ na rzecz praktyki. Etos faszystowski byÙ emocjonalny i sentymentalny: na tej pÙaszczyĊnie cele dziaÙania byÙy mniej waČne niČ samo dziaÙanie, a siÙy, które prowadziÙy ludzi do obozu faszystowskiego, gotowe byÙy poprze° kaČd stron¿, pod warunkiem, Če b¿d miaÙy moČnoï° pofolgowania sobie – im gwaÙtowniej, tym lepiej. RóČne postacie, które dziaÙaÙy po kolei, w róČnych partiach, dČyÙy raczej do czynów niČ do idei, raczej do wÙadzy niČ do zasad”17. W konsekwencji dČono do stworzenia faszystowskiej klasy kierowniczej, arystokracji „nowego paÚstwa”, klasy o wÙasnym charakterze i celach oraz z wÙasnym mitem historycznym do urzeczy-wistnienia. W celu rozwizania tego problemu skorzystano z trzech gÙównych skÙadowych faszyzmu, czyli gentiliaÚskigo idealizmu, nacjonalizmu i syndykalizmu. Idealizm zdoÙaÙ uzyska° przewag¿ ideologiczn i kulturaln, a nacjonalizm – narzuci° rodzcemu si¿ ustrojowi struktur¿ paÚstwa autorytarnego. Jedynym przegranym byÙ syndykalizm, któremu nie udaÙo si¿ ze zwizków zawodowych uczyni° fundamentalnej instytucji „nowego paÚstwa”18. Tendencje totalitarne faszyzmu uwidaczniaÙy si¿ m.in. ze wzgl¿du na skrajny kolektywizm, który leČaÙ w sercu ideologii faszystowskiej; cel, jakim byÙo stworzenie „faszystowskiego czÙowieka” – lojalnego, oddanego i zupeÙnie posÙusznego – skutecznie wymazuje róČnice mi¿dzy egzystencj publiczn a prywatn. Dobro kolektywnego ciaÙa, narodu czy rasy staÙo zdecydowanie ponad dobrem jednostki, egoizm kolektywny pochÙonÙ egoizm indywidualny19.
Cel stworzenia „nowego czÙowieka”, który pojawiaÙ si¿ w publikacjach wÙoskich ideologów, bardzo szczegóÙowo zo-staÙ opisany m.in. przez G. Gentile.
Gentile i Mussolini – koncepcja nowego czҝowieka
Nowym typem WÙocha, wyobraČonym przez Gentiliego, byÙ Mussolini: „temperament Mussoliniego odpowiada temperamentowi Mazziniego”. W faszystowskiej koncepcji Gentiliego Mussolini graÙ rol¿ o wielkim znaczeniu: duce byÙ wedÙug niego czÙowiekiem– osobowoïci kosmiczno-historyczn, w której urzeczywistniaÙ si¿ ïwiat ducha. W Mussoli-nim wyraČaÙa si¿ treï° faszyzmu. Idea ta stawaÙa si¿ rzeczywistoïci poprzez osobowoï° Mussoliniego, czÙowieka, boha-tera, uprzywilejowanego i opatrznoïciowego ducha, w którym ucieleïnia si¿ myïlenie i nieustannie wibruje w pot¿Čnym rytmie mÙodzieÚczego Čycia, b¿dcego w peÙni rozkwitu20.
Kwestia postawy Gentilego wobec faszyzmu byÙa spójna z jednym z fundamentalnych elementów jego myïli poli-tycznej, czyli z koncepcj religħ n i totalitarn polityki i paÚstwa. ByÙa to realna aktualizacja pewnej woli uniwersalnej, historycznie okreïlonej, wobec której jednostka, jako przejaw egoistyczny, musi znikn° i poïwi¿ci° siebie sam – w sensie religħ nym – idei, która j przewyČsza. Przez to poïwi¿cenie i przez indywidualn abnegacj¿ idea ta realizowaÙa si¿21. Jest to znaczce, ze wzgl¿du na to, iČ za prymarne zadanie faszyzmu Gentile uwaČaÙ integraln restytucj¿ suwerennoïci
14 G. Gentile, Początki ideologii faszystowskiej (1918-1922), Warszawa 2011, s. 14. 15 TamĪe, s. 14.
16 A. Haywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2007, s. 234.
17 J. W. Borejsza, Faszyzmy europejskie (1922-1945), Warszawa 1979, s. 342. 18 G. Gentile, dz. cyt., s. 337.
19 A. Haywood, dz. cyt., s. 234. 20 TamĪe, s. 337-338. 21 TamĪe, s. 359.
paÚstwa poprzez wychowanie jednostki w poczuciu, Če jest ona szczególn cz¿ïci spoÙeczeÚstwa. PodkreïlaÙ spoÙeczny i historyczny charakter jednostki, a zatem niemoČnoï° pojmowania Čycia na modÙ¿ atomistyczn, ÙczyÙ faszyzm z mark-sizmem, starajc si¿ przedstawi° pierwszy jako przezwyci¿Čenie drugiego, a nie jako antytez¿22. IdeaÙ nowego WÙocha byÙ – zdaniem Gentile – realizowany przez mÙodzieČ faszystowsk, mÙodzieČ idealistyczn Italii, któr „stworzono i która musiaÙa by° jeszcze stwarzana”23.
Interpretujc Čycie w sposób, idealistyczny Gentile pragnÙ uwolni° wychowanie od wszelkiego materialistycznego nalotu, od róČnych przesdów realistycznej pedagogiki. Do takich przesdów zaliczaÙ monadologi¿, w której fakt wy-chowania polega na duchowym oddziaÙywaniu nauczyciela na ucznia. Nie zgadzajc si¿ z tym, Gentile twierdziÙ, Če wychowanie nie jest dwoistoïci, ale jednoïci twórczego aktu myïlowego, w którym zespalaj si¿ ze sob uczeÚ i na-uczyciel, gdy zajmuj si¿ przedmiotem swojej lekcji. Zniesienie dwoistoïci Gentile uwaČaÙ za istotny warunek wszelkiego wychowania i nauczania. Przesd chronologizmu zwizany byÙ z przygotowaniem dziecka jako istoty niedojrzaÙej do Čycia dorosÙych. Zdaniem Gentilego, ogranicza° wychowanie do lat mÙodocianych, znaczy odmawia° pozostaÙemu okre-sowi Čycia duchowoïci. „Duch wedÙug niego rozwħ a si¿ nieustannie, jest procesem wiecznym, który nie ma pocztku, poniewaČ nie duch istnieje w czasie, ale czas w duchu. Ostatni przesd zwizany jest z pedagogizmem”24. WedÙug peda-gogizmu wiedza nie jest prac ducha, lecz gotowym wytworem, rzecz istniejc juČ przed uczeniem si¿ ucznia i to rzecz, która pozostaje zawsze w jego posiadaniu. Gentile sdziÙ, Če uczeÚ nie moČe sobie przyswoi° wiedzy nie zindywidualizo-wawszy jej, nie uczyniwszy jej oïrodkiem swego duchowego rozwoju25.
W swoich zaÙoČeniach dotyczcych wychowania Gentile zwracaÙ uwag¿ na zagadnienie wolnoïci, która miaÙa by° jego najwaČniejsz zasad i dlatego teČ autonomia pedagogiki, autonomia dóbr ksztaÙccych byÙa konsekwencj jego Þ lo-zoÞ i idealistycznej, opartej na twierdzeniu, Če duch moČe by° poj¿ty tylko jako wolny26. W poj¿ciu jednoïci wychowania godzi si¿ Ùatwo wychowanie Þ zyczne i ksztaÙcenie charakteru27. SdziÙ, Če kaČda „cz¿ï° naszego organizmu tworzy nie-zróČnicowan caÙoï° naszej Čywej istoty; w chwili, gdy np. coï piszemy, ruchy naszej r¿ki nie tylko zaleČ od naszej woli, ale s nasz wol; jest to bowiem jeden i ten sam proces, za pomoc którego urzeczywistniamy samych siebie”28.
Zamiarem Mussoliniego byÙo z kolei, (kosztem indywidualizmu, optymizmu) kultywowa° odwag¿, skromnoï°, wy-rozumiaÙoï°, jako postawy godne naïladowania, przy jednoczesnym odrzuceniu, jak twierdziÙ duce, amerykaÚskiego cynizmu oraz materializmu29. Sam duce delektowaÙ si¿ mÙodoïci faszyzmu, jako ruchu spoÙeczno-politycznego, jedyne-go w swoim rodzaju, ale gÙównie nowoczesnejedyne-go. I chociaČ faszyzm nie byÙ towarem eksportowym, znajdowaÙ uznanie i naïladowców w Europie i na ïwiecie. Ten mÙody ustrój realizowany w mÙodych WÙoszech byÙ budowany przy udziale mÙodych ludzi, którzy mieli by° przyszÙoïci narodu – godn tego miana: pracowit, wierzc, oÞ arn, sÙuchajca star-szych i przeÙoČonych30.
Kult mÙodoïci byÙ równieČ istotnym elementem w konstruowaniu koncepcji „nowego czÙowieka”. Sprz¿gni¿ty byÙ przekonaniem, Če mÙode pokolenie jest nadziej nadchodzcej wielkoïci faszyzmu, paÚstwa oraz narodu. W regulaminie technicznym zawarto cele organizacji Balilla. Zwizane one byÙy z realizacj edukacji Þ zycznej, moralnej i paramilitarnej wespóÙ z wychowaniem kulturalnym, przysposobieniem zawodowym oraz opiek religħ n. ByÙy to cele realizowane tak-Če przez inne podmioty publiczne, np. szkoÙy, czy KoïcióÙ. „Minister edukacji narodowej Balbino Giuliano ze zrozumia-Ùych powodów eksponowaÙ zbieČnoï° funkcji wychowawczo-edukacyjnych wszystkich, których celem jest zbudowanie nowej cywilizacji wÙoskiej Ùczcej nowoczeïnie uksztaÙtowanego ducha ze sprawnym ciaÙem”31.
Twierdzono, Če „pojawienie si¿ mÙodych WÙoch moČe oČywi° dekadenck Europ¿, a to wÙaïnie dzi¿ki wÙoskiej witalno-ïci. W tych ideologicznych ramach mÙodoï° osign¿Ùa status narodowego prawa. RóČnice pomi¿dzy mÙodymi a starymi przedstawiane byÙy poprzez ich wigor, kreatywnoï° oraz jurnoï°. Taki obraz ïwiata byÙ w caÙoïci integraln cz¿ïci
Eu-22 TamĪe, s. 369. 23 TamĪe, s. 367.
24 L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962, s. 428. 25 L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962, s. 427-428. 26 TamĪe, s. 429.
27 TamĪe, s. 430. 28 TamĪe.
29 D. M. Smith, Mussolini, Warszawa 1994 s. 199.
30 S. Sierpowski, Totalitaryzm we Wáoskim wydaniu, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/709/1/Totalitaryzm%20we%20w%C5%82o-skim%20wydaniu.pdf, 23.12.2014.
ropejskiego faszyzmu, a w szczególnoïci wÙoskiego faszyzmu”32. Nieustannie „koncepcja mÙodoïci przeciwstawiana byÙa dekadenckiej staroïci ïwiata, tak samo jak przeciwko sztucznoïci i cynicznoïci”33. Podkreïlano, Če mÙodzi musz „czu° ducha ČoÙnierza” oraz, Če mog dziaÙa° lepiej niČ starzy, poniewaČ nie s zepsuci przez niefaszystowskie doïwiadczenie. B¿dc kimï wi¿cej niČ kolejnym pokoleniem faszystów, mieli by° moraln siÙ, która zagwarantuje trwaÙoï° i ïwietnoï° faszyzmu34.
Fascynacja stworzenia przez Mussoliniego nowego, lepszego WÙocha zwizana byÙa z duchowym charakterem i po-czuciem rasowym35. Problem ten podnosiÙ takČe wczeïniej, zanim znalazÙ si¿ na szczycie wÙadzy w paÚstwie. W swoim przemówienie zaznaczaÙ, Če „dla faszyzmu kwestia rasowa ma wielkie znaczenia. Faszyïci musz troszczy° si¿ o kondy-cj¿ rasy, poniewaČ rasa jest materiaÙem, z którego takČe chce si¿ tworzy° histori¿”36.
Kwestie rasowe byÙy szczególnym zagadnieniem w faszystowskich WÙoszech. Warto zauwaČy°, Če im Mussolini byÙ bliČej Hitlera i zawarcia sojuszu z nim, jego pogldy na ras¿ staÙy si¿ bardziej radykalne. ToczyÙ si¿ szereg sporów zwiza-nych z kwestiami eugenicznymi, zreszt podobnie, jak w Stanach Zjednoczozwiza-nych czy Niemczech. Z pocztku niektóre ra-dykalne koncepcje eugeniczne byÙy cenzurowane i nierealizowane. Jednak moČna zwróci° uwag¿ na koncepcje zwizane zarówno z kultem mÙodoïci, ras, zdrowiem oraz rozwojem jednostki. Zdaniem Edmonda Vercellesiego, dzi¿ki sportowi i gimnastyce moČna by byÙo wyeliminowa° „szereg deformacji Þ zycznych”, co pomogÙo by powróci° do normalnoïci „nazbyt szczupÙym i mniej rozwini¿tym organizmom”. Z kolei w opinii pediatry i higienisty Marcella Belletiego sporty kobiece, w szczególnoïci gimnastyka, bez nadmiernego wysiÙku, rzucania dyskiem, oszczepem, sprintu, szermierki, pÙy-wania, tenisa, jazdy na nartach i kajakarstwa, pozwoliÙaby przygotowa° kobiety do macierzyÚstwa, tym samym stajc si¿ czynnikiem zdrowia Þ zycznego i budujcym morale rasy37. Giuseppe Lucidi twierdziÙ, Če pÙody rolne maj wpÙyw na jednostk¿, zarówno pod wzgl¿dem Þ zycznym, jak i duchowym. Podobne pogldy gÙosiÙ Vercelessi, którego zdaniem bezsprzeczne jest , Če „zdrowi i silni synowie to bezpoïredni efekt odČywania, tak jak silna i zdrowa rasa jest dzieckiem dobrze odČywionej populacji”38.
Bezpoïrednie wskazówki oraz wyznaczane cele byÙy prób zdeÞ niowana nowego idealnego czÙowieka faszystow-skiego. WaČne jest jednak równieČ, w jaki sposób i jakiej formie faszyïci starali si¿ swoje plany wprowadzi°.
Organizacje i szkoҝa
Faszyïci powoÙywali do Čycia wiele organizacji39, które miaÙy stowarzysza° mÙodzieČ. Najbardziej znan byÙa Balilla. ZrzeszaÙa ona chÙopców od 8-14 roku Čycia. Odpowiednikiem m¿skich zrzeszeÚ byÙo przeznaczone dla dziewczt Piccole Italiane. „Grupy zrzeszajce najmÙodszych przypomniaÙy harcerstwo lub skauting z innych krajów, cho° wyraĊny byÙ ich aspekt militarny. JuČ zaj¿cia ze stosunkowo maÙymi dzie°mi obejmowaÙy musztr¿ i noszenie karabinów-zabawek. We wszystkich cz¿ïciach kraju do takich organizacji ch¿tniej przyst¿powali chÙopcy, poniewaČ, jak sdzono szanujca si¿ kobieta nie powinna paradowa° w mundurze. Organizacje te byÙy elementem wychowania w duchu konformizmu i militaryzmu”40.
Istotnym komponentem byÙy równieČ cele wyznaczane przez faszystów, wprowadzane do ideologii wychowania no-wego czÙowieka w szkoÙach. Jak zaznacza L. Minio-Paluello „w pierwszych siedmiu deklaracjach statutu szkóÙ uj¿to zasa-dy oraz metozasa-dy edukacji szkóÙ faszystowskich”41. ObejmowaÙy one: moraln, polityczn i gospodarcz jednoï° wÙoskiego narodu, który miaÙ mie° ïwiadomoï° integralnoïci z paÚstwem faszystowskim; „okresy edukacji szkolnej i politycznej pokrywajce si¿ z faszystowskim porzdkiem, w której szkoÙy G.I.L i G.U.F42 razem stanowi° miaÙy jeden z
instrumen-tów edukacji faszystowskich; studia organizowane zgodnie z rzeczywist zdolnoïci Þ zyczn i intelektualn mÙodzieČy 32 G.. L. Moss, The Genesis of Fascism, “Journal of Contemporary History” 1966, s. 19.
33 M. A. Ledeen, Fascism and Youth, „Journal of Contemporary History” 1969, vol. 4, no. 3, 137. 34 TamĪe, s. 139-140.
35 TamĪe.
36 S. Sierpowski, Rasizm faszystowskich Wáoch, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/708/1/Rasizm%20faszystowskich%20Wloch.pdf, 23.12.2014).
37 F. Cassata, Eugenika i rasizm biologiczny w propagandzie faszystowskiej „La Difesa Della razza (1938-1942), [w:] M. Gawin, K. Uzarczyk, (red.),
Eugenika, biopolityka, paĔstwo, Warszawa 2010, s. 88.
38 E. Vervelesii, Alimentazione degli italiani,” La Difesa Della Razza” 1939, nr 17, s. 41.
39 Szczegóáowo rozwój organizacji opisuje L. Minio-Paluello, Education in Fascist Italy, London-New York-Toronto 1946. 40 R. Eatwell, Historia Faszyzmu, PoznaĔ 1999, s. 131.
41 L. Minio-Paluello, dz. cyt., s. 205.
majce na celu ksztaÙtowanie moralne i kulturowe oraz przygotowanie wojskowe i polityczne zgodne z G.I.L; edukacj¿ Þ zyczn realizowan przez organizacj¿ G.I.L; prac¿, która miaÙa by° chroniona przez paÚstwo we wszystkich jej formach, czy to intelektualnych, manualnych lub technicznych; nauk¿, °wiczenia Þ zyczne i prace r¿czne stanowice w szkole odpo-wiednie ïrodki do sprawdzenia umiej¿tnoïci; oraz zagadnienia zwizane z istnieniem naturalnej solidarnoïci pomi¿dzy rodzin a szkoÙ, ïciïle i nieprzerwanie wspóÙpracujc, aČ do zakoÚczenia szkoÙy oraz przystosowania mÙodych. Rodzice i krewni mieli uczestniczy° w Čyciu szkoÙy i uczy° si¿ tam wspólnych dla nich celów i metod, które pomagaj wzmocni° dzieci i mÙodych ludzi na ïcieČce do tradycyjnej religii i przeznaczenia WÙoch”43.
W doktrynie faszystowskiej w obszarze edukacji akcentowano jeszcze jeden waČny element, mianowicie sport. W przytoczonych zasadach szkóÙ faszystowskich akcentowano w wielu punktach wychowanie Þ zyczne. Jak zauwaČa S. Sierpowski „faszyzm wdzieraÙ si¿ do Čycia dzieci i mÙodzieČy wr¿cz frenetycznym kultem sportu, walki, zwyci¿stwa nad sÙabszym, mniej sprawnym, mniej odwaČnym. Doroczne igrzyska mÙodzieČowe nastawione na powszechna rywalizacj¿ dzieci i mÙodzieČy z klasyÞ kacjami uwzgl¿dniajcymi grupy wiekowe, zaangaČowanie prowincji, miast, wsi, szkóÙ itp. angaČowaÙy nie tylko caÙ mÙodzieČ, ale ich opiekunów, trenerów, rodziców, krewnych”44. NaleČy zauwaČa° duČ zgod-noï° w realizacji zasad szkóÙ faszystowskich, gdzie rodzina i krewni wÙczani byli do Čycia mÙodzieČy wÙoskiej. Co wi¿cej, sport stawaÙ si¿ coraz waČniejszym elementem propagandy faszystowskiej. OdcigaÙ uwag¿ od innych spraw, zwÙaszcza moČliwoïci decydowania o sprawach politycznych. MoČna go byÙo takČe wykorzysta°, by wzmacnia° poczucie dumy i przynaleČnoïci narodowej. Uczyniono tak z piÙk noČn, która staÙa si¿ dla WÙochów bardzo istotna po tym, jak druČyna narodowa wygraÙa rozgrywane we WÙoszech Mistrzostwa gwiata w 1934. Rzd, który sponsorowaÙ zawody sportowe, podkreïlaÙ w ten sposób wartoïci najwaČniejsze dla „nowego czÙowieka”, którego chciaÙ stworzy° faszyzm45.
Doktryna faszyzmu
Poza bogat literatur przedmiotu46, umoČliwiajc przedstawienie ideaÙu czÙowieka istotna, (a zarazem wiČca wszystkie dČenia faszystów) jest Doktryna faszyzmu. Jest to „niewielka broszurka, która jest pierwszorz¿dnym i szcze-gólnym dokumentem historycznym. Autor – Benito Mussolini (1883-1945) – twórca i niekwestionowany wódz (wÙ. duce) faszyzmu musi by° uznany za najbardziej kompetentnego ïwiadka historii swego ruchu. Jest to wi¿c ïwiadectwo bezpo-ïrednie, dokument z “pierwszej r¿ki”. O szczególnym znaczeniu Doktryny faszyzmu przesdza takČe moment i cel spisania tego tekstu. Mussolini napisaÙ47 t¿ niewielk rozprawk¿ w 1932 r. na proïb¿ wydawców Enciclopedia Italiana Trecccaniego. PisaÙ j wi¿c w dziesi¿° lat po zdobyciu wÙadzy, pisaÙ u szczytu powodzenia politycznego, pisaÙ w chwili, gdy ostatecznie wÙaïnie uformowaÙ system dyktatury we WÙoszech i pisaÙ dla szerokiego kr¿gu czytelników. W tych okolicznoïciach do-kument nabiera cech migawkowej fotograÞ i faszyzmu – w chwili jego szczytowych osigni¿° i w porze uznanej przez jego twórc¿ za najwÙaïciwsz”48. PowyČsze treïci te wzbogacaj wiedz¿ o dČeniach faszystów zwizanych ze stworzeniem nowego WÙocha. S równieČ istotnym elementem, który Þ nalizuje koncepcj¿ ideaÙu wychowania faszystowskiego. Wska-zuj, co jest szczególnie znaczce, na obszary, w których owa jednostka ma osign° doskonaÙoï°. Mowa tutaj o wspo-mnianym idealizmie G. Gentilego, czucia ČoÙnierskiego ducha, znaczeniu wychowania Þ zycznego i duchowego, godnoïci, moralnoïci oraz honoru.
W odniesieniu do treïci, które przedstawiÙ Mussolini, i zaprezentowanego tematu istotne s te bezpoïrednio odno-szce si¿ do jednostki, jej postaw, dČeÚ, zachowania, ïwiadomoïci. W momencie analizowania ideaÙu wychowania jed-nostki w faszystowskich WÙoszech nie naleČy zapomina° o ujmowaniu jej w kontekïcie paÚstwa, poniewaČ jak twierdziÙ
43 L. Minio-Paluello, dz. cyt., s. 205-206. 44 S. Sierpowski, dz. cyt., s. 20. 45 R. Eatwell, dz. cyt., s. 129.
46 S. Sierpowski, Faszyzm we Wáoszech 1919-1926, Wrocáaw-Warszawa-Kraków-GdaĔsk 1973. P. Foro, Wáochy Faszystowskie, Kraków 2008. R. Eatwell, Historia faszyzmu, PoznaĔ 1999. R. Paxton, Anatomia Faszyzmu, PoznaĔ 2005. J. A. Gierowski, Historia Wáoch, Wrocáaw 1985. T. Filipak Polityczna
i spoáeczna doktryna faszyzmu, Warszawa 1985. J. Borejsza, Szkoáy nienawiĞci: historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocáaw 2000. P. Morgan, Italian Fascism, 1915-1945, 2004. B. Spackman, Fascist Virilities, Rhetoric, Ideology, and Social Fantasy in Italy, London 1996. K. Passmore, Fascism, A very short introduction, New York 2002. M. Durhan, Woman and Fascism, London-New York, 1998. S. G. Payne, A history of Fascism, London 1995. W. Laqueur, Fascism. Past, Present, Future, New York 1996. R. De Felice, Interpretacje faszyzmu, Warszawa 1976. M. Leeden, Renzo De Felice and the Controversy over Italian Fas-cism, “Journal of Contemporary History” 1976, no 11. F. L. Carsten , The Rise of FasFas-cism, Londyn 1967. E. Gentile, Początki ideologii faszystowskiej (1918-1922),
Warszawa 2011. L. La Rovere, Fascist Groups in Italian Universities: An Organization at the Service of the Totalitarian State, “Journal of Contemporary History” 1999, vol. 34, no. 3.
47 Najprawdopodobniej twórcą jest E. Gentilie
Mussolini „w paÚstwie faszystowskim jednostka jest nie unicestwiona, lecz raczej pomnoČona, tak jak w puÙku ČoÙnierz jest nie pomniejszony, lecz raczej pomnoČony przez liczb¿ swoich towarzyszy. PaÚstwo faszystowskie organizuje naród, lecz zostawia nast¿pnie jednostkom wystarczajce pole ruchów: ograniczyÙo wolnoïci nieuČyteczne lub szkodliwe, a za-chowaÙo te, które s istotne. Rozstrzyga° w tej dziedzinie nie moČe jednostka, lecz paÚstwo”49. ToteČ „czÙowiek faszyzmu jest jednostk, która jest narodem i ojczyzn, prawem moralnym, które skupia jednostki i pokolenia wi¿zi tradycji i misji, która niweczy instynkt Čycia zamkni¿tego w ciasnym kole rozkoszy, aby stworzy° nakazem obowizku Čycie wyČsze, wyzwolone z granic czasu i przestrzeni: Čycie, w którym poprzez samozaparcie, poprzez poïwi¿cenie swoich osobistych korzyïci, poprzez sam ïmier° urzeczywistnia to istnienie na wskroï duchowe, w którym tkwi jego wartoï° jako czÙowie-ka”50. Podsumowaniem takiego podejïcia s sÙowa Mussoliniego, który napisaÙ „jednostki i grupy daj si¿ pomyïle° o tyle, o ile istniej w paÚstwie”51. Okreïlenie relacji jednostka-paÚstwo pozawala ukaza° obraz czÙowieka-faszysty, nowego wÙoskiego czÙowieka. Przede wszystkim dla „faszysty – jak pisaÙ Mussolini – wszystko mieïci si¿ w paÚstwie i poza paÚ-stwem nie istnieje nic ludzkiego ani duchowego, ani tym bardziej nie posiada jakiejkolwiek wartoïci”52. „ ycie w poj¿ciu faszysty – jak pisaÙ Mussolini – jest powaČne, surowe, religħ ne: caÙe wzniesione w ïwiecie podtrzymanym moralnymi i odpowiedzialnymi siÙami ducha. Faszysta gardzi Čyciem wygodnym”53. „Kocha on naprawd¿ swego bliĊniego, lecz ten
bliĊni nie jest dla niego poj¿ciem m¿tnym i nieuchwytnym: miÙoï° bliĊniego nie przeszkadza koniecznej surowoïci
wycho-wawczej, a tym mniej zróČnicowaniu i uznawaniu dystansów”54. W konsekwencji Mussolini, okreïlajc swoje dČenia, pisaÙ, Če „faszyzm chce odnowi° nie formy Čycia ludzkiego, lecz treï°, czÙowieka, charakter, wiar¿. I w tym celu pragnie karnoïci i autorytetu, który by zstpiÙy w dusze, i zdobyÙ w nich rzd niezaprzeczony. Przeto jest jego symbolem p¿k rózg liktorskich, symbol jednoïci, siÙy i sprawiedliwoïci”55. Dodatkowo „wierzono zawsze w ïwi¿toï° i w bohaterstwo, to jest w czyny, w których nie dziaÙa Čaden motyw ekonomiczny, bliski czy daleki”56. Nast¿pstwem takiej postawy miaÙo by° stworzenie ČoÙnierzy, którzy wiedz, za co si¿ bħ , bo tacy s zawsze najlepsi. Faszyzm, jak twierdzono, moČe i powinien wybra° sobie jako hasÙo dwumian Giuseppe Mazziniego: Myïl i Czyn57. Ponadto tradycja rzymska miaÙa by° ide siÙy58.
ZakoҞczenie
Nuovo Italiano miaÙ mie° takie cechy jak: Čdz¿ czynu, odwag¿, poïwi¿cenie w interesie faszyzmu, narodu –
wielkie-go na miar¿ idealizowanych czasów antycznych59. Giovanni Gentile pragnÙ jednak, aby wszelkie wychowanie juČ od samego pocztku byÙo wychowaniem Þ lozoÞ cznym, ksztaÙtowaniem konkretnego myïlenia ludzkiego. Jego zadaniem miaÙo by° wychowanie prawdziwych ludzi, a nie fragmentów czÙowieczeÚstwa bezbronnych wobec rzeczy. Uduchowie-nie rzeczy i oČywienia ducha – w tym idealista widziaÙ istot¿ wychowania humanistycznego w Þ lozoÞ cznym znaczeniu tego sÙowa60.
RozwaČania nad ideaÙem wychowania faszystowskiego opieraj si¿ gÙównie na idealizmie G. Gentilego. WytyczyÙ on konkretn drog¿, któr miaÙa przeby° jednostka, cigle doskonalc swojego ducha. Istotne jest to, iČ tworzenie nowego czÙowieka w czasach faszyzmu we WÙoszech przebiegaÙo wedÙug szczegóÙowo zaplanowanego schematu. DziaÙania te (zarówno Mussoliniego, jak i Gentiliego) doskonale obrazowaÙy dČenia faszystów, jak i sytuacj¿ spoÙeczno-polityczn WÙoch. IdeaÙ wychowania z wyznaczonymi – przez organizacje mÙodzieČowe i akademickie, szkoÙy – celami realizowaÙy swoje zaÙoČenia.
Wspominana przeze mnie anatomia ideaÙu wychowania opisuje jednostk¿ wraz ze wszystkimi mechanizmami ko-niecznymi do jej funkcjonowania w ideale faszyzmu. Mussolini, propagujc kult mÙodoïci, doskonale wiedziaÙ, jakiej jed-nostki potrzebowaÙy WÙochy: czÙowieka honoru, oddania, doskonaÙego, posÙusznego ČoÙnierza. Z drugiej strony miaÙ by° to czÙowiek ïwiadomy swojej przynaleČnoïci, religħ ny cigle rozwħ ajcy swojego ducha.
49 TamĪe, s. 44-45. 50 TamĪe, s. 16. 51 TamĪe, s. 40. 52 TamĪe, s. 20. 53 TamĪe, s. 17. 54 TamĪe, s. 31. 55 TamĪe, s. 24. 56 TamĪe, s. 32. 57 TamĪe, s. 51. 58 TamĪe, s. 54. 59 S. Sierpowski, dz. cyt.
Koncepcja „nowego czÙowieka” nie byÙa jednak przestrzegana przez wÙoskie ïrodowiska, co byÙo powszechne dla europejskich faszyzmów61. Zreszt „dČenie do doskonaÙoïci wydaje si¿ znakomitym przepisem na rozlew krwi i bez znaczenia jest nawet fakt, Če Čdaj jej najszczersi idealiïci, ludzie najczystszego serca. Nikt inny jak Immanuel Kant, najsurowszy moralista, jaki si¿ kiedykolwiek urodziÙ, powiedziaÙ w przebÙysku iluminacji, Če z pokrzywionego drzewa czÙowieczeÚstwa nie da si¿ wyciosa° nic prostego. Wciskanie ludzi na siÙ¿ w zgrabnie skrojone uniformy, wedle wymagaÚ schematów branych za dogmat, prawie zawsze jest drog wiodc do odczÙowieczenia”62. Podobnie sdzi Jerzy Tr¿bicki, twierdzc, Če „ideaÙ wychowania jest nieosigaln doskonaÙoïci w czystej postaci”63. Trudnoï° ta nie byÙa przeszkod, aby koncepcja idealnej jednostki faszystowskiej byÙa wykorzystywana przez innych teoretyków wychowania, ideologów, polityków okresu pierwszej poÙowy XX w.
Bibliografia:
[1] Araszkiewicz F., IdeaÙy wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978.
[2] Araszkiewicz F., Warunki prawomocnoïci ideaÙu wychowawczego, „CzÙowiek i gwiatopogld” 1984, nr 9. [3] Berlin I., Pokrzywione drzewo czÙowieczeÚstwa, Warszawa 2004.
[4] Borejsza J. W., Faszyzmy europejskie (1922-1945), Warszawa 1979. [5] Borejsza J. W., Mussolini byÙ pierwszy, Warszawa 1989. [6] Borucki M., Mussolini, Warszawa 1975.
[7] Cassata R., Eugenika i rasizm biologiczny w propagandzie faszystowskiej „La Difesa Della Razza (1938-1942), [w:] Gawin M., Uzarczyk K. (red.),
Eugenika, biopolityka, paÚstwo, Warszawa 2010.
[8] Chmaj L., Prdy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962. [9] Eatwell R., Historia Faszyzmu, PoznaÚ 1999.
[10] Gentile G., Pocztki ideologii faszystowskiej (1918-1922), Warszawa 2011. [11] Haywood, A., Ideologie polityczne, Warszawa 2007.
[12] Kunowski S., Podstawy wspóÙczesnej pedagogiki, Warszawa 1981.
[13] Ledeen M. A., Fascism and Youth, „Journal of Contemporary History”, 1969, vol 4, no. 3. [14] Minio-Paluello L., Education in Fascist Italy, London-New York-Toronto 1946. [15] Moss G. L., The Genesis of Fascism, “Journal of Contemporary History” 1966. [16] Mussolini B., Doktryna Faszyzmu, PoznaÚ- RódĊ 1992.
[17] Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008. [18] Smith D. M., Mussolini, Warszawa 1994.
[19] Tr¿bicki J., W stron¿ Arkadii czy Apokalipsy, Warszawa 1978.
[20] Zarzecki L., Teoretyczne podstawy wychowania. Teoria i praktyka w zarysie, Jelenia Góra 2012.
Netografa:
[21] Sierpowski S., Rasizm faszystowskich WÙoch, hĴ ps://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/708/1/Rasizm%20faszystowskich%20 Wloch.pdf, 23.12.2014.
[22] Sierpowski S., Totalitaryzm we WÙoskim wydaniu, hĴ ps://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/709/1/Totalitaryzm%20we%20 w%C5%82oskim%20wydaniu.pdf, 23.12.2014.
61 M. A. Ledeen., Fascism and Youth, „Journal of Contemporary History”, 1969, vol. 4, no. 3, s. 152-153. 62 I. Berlin, Pokrzywione drzewo czáowieczeĔstwa, Warszawa 2004.
