• Nie Znaleziono Wyników

The mechanisms of mental health and mental disorders in the dialogical self theory

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "The mechanisms of mental health and mental disorders in the dialogical self theory"

Copied!
20
0
0

Pełen tekst

(1)



ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE

ANNA GABIēSKA, BARTOSZ ZALEWSKI BARTOSZ SZYMCZYK, HUBERT SUSZEK MAŁGORZATA JĉDRASIK-STYŁA1

MECHANIZMY ZDROWIA I ZABURZEē PSYCHICZNYCH

W TEORII DIALOGOWEGO JA

Artykuł zawiera przegląd literatury na temat mechanizmów zdrowia i zaburzeĔ psychicznych w ujĊciu teorii dialogowego Ja. W pierwszej czĊĞci przedstawiono najwaĪniejsze twierdzenia teorii dialogowego Ja, mające znaczenie dla rozumienia zdrowia i psychopatologii. W drugiej czĊĞci opisano główne wyznaczniki zdrowia psychicznego, do których naleĪą: (1) posiadanie wystarcza-jącej róĪnorodnoĞci Ja; (2) zdolnoĞü do uĞwiadamiania sobie posiadania pozycji Ja; (3) moĪliwoĞci wchodzenia pozycji Ja w dialogowe relacje; (4) obecnoĞü metapozycji. W trzeciej czĊĞci zebrano, pogrupowano i opisano kluczowe mechanizmy odpowiedzialne za powstawanie zaburzeĔ psy-chicznych. WyodrĊbniono nastĊpujące grupy tych mechanizmów: (1) zaburzenia pierwotne – pole-gające na zaburzeniu dialogów miĊdzy pozycjami Ja (brak dialogu, zdezorganizowane dialogi, monolog, zuboĪałe dialogi); (2) zaburzenia wtórne – polegające na dysfunkcjach hierarchii pozycji Ja (uciszanie pozycji, dominacja, brak hierarchii, dysfunkcjonalne koalicje); (3) nieprawidłowoĞci działania metapozycji. Na koniec poddano dyskusji praktyczną uĪytecznoĞü przedstawionego rozumienia psychopatologii.

Słowa kluczowe: dialogowe Ja, zdrowie psychiczne, zaburzenia psychiczne, mechanizmy

psychopatologiczne.

DR ANNA GABIēSKA – Wydział Psychologii Szkoły WyĪszej Psychologii Społecznej, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa; e-mail: anna.gabinska@swps.edu.pl

DR BARTOSZ ZALEWSKI – Wydział Psychologii Szkoły WyĪszej Psychologii Społecznej, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa; e-mail: bartosz.zalewski@swps.edu.pl

MGR BARTOSZ SZYMCZYK – WyĪsza Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie, Al. Jerozolimskie 200, 02-486 Warszawa; e-mail: bartosz.szymczyk@chodkowska.eu

DR HUBERT SUSZEK – Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa; e-mail: hubert.suszek@psych.uw.edu.pl

MGR MAŁGORZATA JĉDRASIK-STYŁA – Instytut Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa.

(2)



Celem artykułu jest próba opisania oryginalnego sposobu rozumienia me-chanizmów zdrowia i zaburzeĔ psychicznych, jaki oferuje teoria dialogowego Ja Huberta Hermansa. Teoria dialogowa mieĞci siĊ w nurcie idei odrzucających załoĪenie o monolitycznej naturze Ja na rzecz tezy o wewnĊtrznej wieloĞci

(in-ner multiplicity, self-multiplicity). Teoria bazuje na załoĪeniach o (a) społecznej

roli konstruowania i uzgadniania zawartej w Ja wiedzy (Berger, Luckmann, 1966/1983), (b) pierwotnoĞci mówienia i współdziałania społecznego wzglĊdem myĞlenia (Wygotski, 1989), (c) podziale Ja na Ja podmiotowe (podmiot pozna-jący) i Ja przedmiotowe (przedmiot poznania) (James, 1890/1980) oraz (d) dialo-gowoĞci jako podstawowej formie ĞwiadomoĞci i zasadzie organizacji procesów psychicznych (Bachtin, 1970/2001). DziĊki tym załoĪeniom omawiana koncep-cja wzbogaca myĞlenie o polipsychicznym1 Ja o wymiar dyskursywny oraz dyna-miczny, a tym samym rozwija ideĊ polifonicznoĞci2. Przyjmuje bowiem, Īe umysł nie jest tylko sumą róĪnorodnych głosów, ale wyłania siĊ przede wszyst-kim z dialogowych wymian miĊdzy nimi (Hermans, 2004; por. Stemplewska-ĩakowicz, 2002; OleĞ, 2008b). Oferuje wiĊc ciekawe, alternatywne ujĊcie zdro-wia psychicznego i psychopatologii nie tylko wobec monolitycznych teorii oso-bowoĞci (McCrae i in., 2005), ale równieĪ tych opartych na idei wieloĞci we-wnĊtrznej (Rowan, 1991).

Teoria dialogowego Ja doczekała siĊ szeregu opisów w literaturze polskiej (OleĞ, Brygoła, 2011; OleĞ, Puchalska-Wasyl, 2011; Puchalska-Wasyl, 2006; Stemplewska-ĩakowicz, 2002), dlatego poniĪej przedstawimy jedynie te załoĪe-nia teorii, które naszym zdaniem są kluczowe dla rozwaĪaĔ nad mechanizmami zdrowia psychicznego i psychopatologii.

PodejĞcie to opisuje Ja (self) jako strukturĊ polifoniczną – dynamiczną wie-loĞü wzglĊdnie autonomicznych pozycji Ja, obdarzonych głosami i splecionych we wzajemnych relacjach na podobieĔstwo relacji społecznych (Hermans, 2003). Pozycje Ja to zinternalizowane w toku socjalizacji sposoby wartoĞciowania zda-rzeĔ. KaĪda, wywodząc siĊ odmiennego dyskursu, cechuje siĊ unikalną perspek-tywą spostrzegania i interpretacji doĞwiadczeĔ, a takĪe posiada specyficzne wspomnienia, dąĪenia oraz wzorce emocjonalne i myĞlowe (Hermans, 2002;

1

Nurt myĞlenia okreĞlany polipsychizmem zakłada, Īe Īycie psychiczne nie jest organizo-wane przez umysł jako całoĞü, ale przez wiele autonomicznych struktur umysłowych (tzw. mo-dułów, głosów, schematów, pozycji Ja, subosobowoĞci), z których kaĪda generuje odmienne reak-cje emocjonalne i fizjologiczne, a takĪe odmienne motywy, przekonania oraz zachowania (Rowan, 1991; TrzebiĔska, Dowgiert, 2005).

2

PolifonicznoĞü, współistnienie w umyĞle róĪnych głosów, podkreĞla moĪliwoĞü ekspresji róĪnych czĊĞci Ja – tzw. głosów i ich dyskursywne pochodzenie, natomiast polipsychizm akcentuje złoĪonoĞü i rozproszenie struktury Ja.

(3)



Stemplewska-ĩakowicz, 2002). Pozycja obdarzona głosem staje siĊ aktywna i zyskuje chwilowy wpływ na funkcjonowanie osoby. Kiedy ucisza siĊ jedna pozycja, a głos zyskuje inna, zmienia siĊ subiektywna wizja Ğwiata jednostki oraz jej emocje, pragnienia, myĞli, zachowania, a nawet reakcje fizjologiczne (Hermans, Kempen, 1993; Stiles, 1999).

Pozycje Ja, stanowiące przedmiotowy (poznawany) aspekt Ja, ugłaĞniane są za sprawą Ja podmiotowego (poznającego), które jest rozumiane jako oĞrodek intencjonalnoĞci, posiada moĪliwoĞü metaforycznego poruszania siĊ od jednej pozycji Ja do drugiej oraz wyobraĪeniowego obdarzania kaĪdej z nich głosem. DziĊki temu pozycje mogą wypowiadaü siĊ na temat doĞwiadczeĔ widzianych ze swojej perspektywy, a takĪe nawiązywaü relacje dialogu. UgłaĞniając w sposób ciągły kolejne pozycje Ja, Ja podmiotowe jednoczy je w strumieniu Ğwiadomo-Ğci, dostarczając jednostce poczucia ciągłoĞci własnej osoby. DziĊki temu zacho-wujemy poczucie bycia jedną, tą samą osobą, mimo „przechodzenia” miĊdzy poszczególnymi, czasem przeciwstawnymi pozycjami Ja odpowiedzialnymi za róĪne sposoby odbierania otaczającego Ğwiata i samego siebie (Hermans, 1996, 2003). Jest to podstawowy warunek integracji wewnątrz jednostki, złoĪonej z wielu wzglĊdnie autonomicznych pozycji, chociaĪ autor koncepcji wskazuje, Īe głosy wewnĊtrzne mogą czasem wymykaü siĊ kontroli Ja intencjonalnego (Hermans, Hermans-Jansen, 2000).

Oprócz Ja podmiotowego, o tym, która pozycja Ja zostanie aktualnie ugło-Ğniona, decydują równieĪ, choü w mniejszym stopniu, czynniki sytuacyjne oraz hierarchia pozycji Ja. Hierarchia tworzy siĊ na bazie specyficznych wzorców wewnĊtrznych interakcji, opartych na procesach wymiany i ustalania dominacji, początkowo wyznaczanych przez doĞwiadczenia socjalizacyjne (Hermans, Kem-pen, 1993). Poza opartą na refleksji działalnoĞcią Ja podmiotowego, pierwszeĔ-stwo w zabieraniu głosu bĊdą miały te pozycje Ja, które z jednej strony były w danym dyskursie uĪywane najczĊĞciej, a z drugiej znajdują siĊ aktualnie na szczycie hierarchii pozycji Ja (Stemplewska-ĩakowicz i in., 2010; Wertsch, 1991).

Pozycja ugłoĞniona ma moĪliwoĞü wyraĪania własnej perspektywy, a takĪe kierowania komunikatów do innych pozycji, rozpoznawalnych jako potencjalni partnerzy, dziĊki czemu nawiązuje z nimi relacje dialogowe. Pod wpływem dia-logów pozycje mogą zmieniaü swoją treĞü, co pozwala na negocjowanie osobi-stego znaczenia poszczególnych zdarzeĔ, promuje innowacyjnoĞü, czyli pojawia-nie siĊ nowych treĞci, oraz znajduje swój wyraz w historii Ja zwanej autonarracją (Hermans, 2004). Samo zjawisko zachodzenia relacji dialogowych miĊdzy pozy-cjami moĪna rozumieü jako proces integrujący strukturĊ Ja. DziĊki nim tworzą

(4)



siĊ powiązania miĊdzy pozycjami, nawet tymi przeciwstawnymi lub rzadko ugłaĞnianymi, co zapobiega fragmentaryzacji Ja (Dimaggio, Hermans, Lysaker, 2010). Dialogi powodują teĪ powstawanie koalicji pozycji, łączonych głównie za sprawą wspólnego aktualnego celu lub innych podobieĔstw, takich jak powstanie w podobnym dyskursie czy pokrewne przekonania (Hermans, 2004). Koalicja, do jakiej naleĪy dana pozycja Ja, czĊĞciowo determinuje jej treĞü. MoĪliwe jest odłączanie siĊ pozycji z koalicji i włączanie jej do nowej grupy, co pociąga za sobą zmianĊ jej treĞci. Dialogowy umysł istnieje dziĊki takim właĞnie interak-cjom i nieustającemu zwracaniu siĊ do siebie róĪnych pozycji. Dlatego uznaje siĊ, Īe dialogowoĞü stanowi zasadĊ organizacji procesów psychicznych, a myĞle-nie traktuje siĊ jako toczący siĊ wewnątrz dialog miĊdzy pozycjami Ja (Hermans, 2001; OleĞ, 2008). Dialogowo ustrukturalizowana ĞwiadomoĞü nie pracuje wiĊc w terminach myĞli, pojĊü czy wyobraĪeĔ, ale głosów, rozumianych jako podmio-towe punkty widzenia zaangaĪowane w proces komunikacji (Stemplewska- -ĩakowicz, 2002).

Obok dialogów i działania Ja podmiotowego, integracja w dialogowym Ja osiągana jest równieĪ dziĊki metapozycji, która daje osobie jedyną w swoim ro-dzaju perspektywĊ, pozwalającą uzyskaü ogląd „z góry” na Ja jako całoĞü. DziĊ-ki metapozycji moĪliwe jest przyglądanie siĊ poszczególnym pozycjom Ja i rela-cjom miĊdzy nimi oraz ocenianie ich z dystansu. Przyjmując metapozycjĊ, osoba moĪe zestawiü w dialogu obecne w niej punkty widzenia oraz skonstruowaü spójną i złoĪoną narracjĊ o sobie samym. Synteza ta nie odbywa siĊ jednak tyl-ko poprzez ujednolicanie perspektyw róĪnych pozycji, ale teĪ przez ukazanie istniejących miĊdzy nimi róĪnic (Hermans, 2003; Hermans, Hermans-Jansen, 2000; Hermans, Kempen, 1993)3.

I. WARUNKI ZDROWIA

Koncepcje oparte na monolitycznej wizji osobowoĞci zakładają, Īe zdrowie psychiczne zaleĪy w duĪej mierze od posiadania koherentnego Ja (Lecky, 1945; Rogers, 1959), a wszelkie formy niespójnoĞci czy dysocjacji utoĪsamiane są z patologią (Block, 1961; Laing, 1965). W podejĞciach bazujących na idei poli-psychicznoĞci przyjmuje siĊ natomiast, Īe zdrowiu sprzyja wysoki poziom zło-ĪonoĞci Ja (por. TrzebiĔska, 2011). Teoria dialogowego Ja uznaje obie powyĪsze

3

Koncepcja metapozycji Hermansa w duĪej mierze pokrywa siĊ z psychodynamicznym kon-struktem obserwującego ego (por. Leiman, Stiles, 2001) oraz pojĊciem zdolnoĞci metapoznaw-czych (metacognitive skills), opisanym przez Dimaggio i współpracowników (Semerari i in., 2003).

(5)



właĞciwoĞci za istotne wyznaczniki prawidłowego funkcjonowania, ale dodatko-wo wskazuje na dynamiczne elementy budowy Ja. Zdrowie rozumiane jest jako pełne funkcjonowanie jednostki i utoĪsamiane z posiadaniem zróĪnicowanej, choü zarazem zintegrowanej struktury Ja, która charakteryzuje siĊ giĊtkoĞcią (Hermans, Hermans-Jansen, 2000). Innymi słowy, jak wskazują OleĞ i Brygoła (2011), zdrowie to bogata, giĊtka i adaptacyjna aktywnoĞü dialogowa umysłu. Prawidłowa adaptacja jednostki do Ğrodowiska zaleĪy od czterech czynników (Dimaggio, Hermans, Lysaker, 2010):

(a) posiadania wystarczającej róĪnorodnoĞci pozycji Ja; (b) zdolnoĞci do uĞwiadamiania sobie ich posiadania;

(c) moĪliwoĞci wchodzenia róĪnych pozycji Ja w relacje dialogowe z otacza-jącymi ją róĪnorodnymi pozycjami, które rozpoznaje jako partnerów wymiany (OleĞ, Brygoła, 2011);

d) istnienia metapozycji, która zapewnia jednostce poczucie koherencji oraz tak „zarządza” róĪnymi pozycjami Ja, Īe moĪliwe jest efektywne rozwiązywanie konfliktów.

ZróĪnicowanie, wyraĪające siĊ w posiadaniu wielu róĪnych pozycji Ja cha-rakteryzujących siĊ odmiennymi sposobami wartoĞciowania zdarzeĔ, umoĪliwia adekwatne odnoszenie siĊ przez osobĊ do róĪnych wydarzeĔ Īyciowych, a tym samym stanowi podstawĊ elastycznoĞci zachowania. Mała liczba pozycji Ja nie zapewnia wystarczającej róĪnorodnoĞci sposobów doĞwiadczania i reagowania, a tym samym pozostawia osobĊ z niewieloma strategiami radzenia sobie ze zło-ĪonoĞcią Īycia społecznego (Dimaggio, Hermans, Lysaker, 2010). Przy okreĞla-niu wystarczającej liczby pozycji, warunkującej prawidłowe funkcjonowanie, istotny wydaje siĊ stosunek do ról, jakie jednostka pełni, oraz złoĪonoĞü Ğrodo-wiska, w jakim Īyje.

Jednak wiĊksze znaczenie niĪ liczba pozycji ma dla adaptacji jednostki (Dimaggio, Hermans, Lysaker, 2010) moĪliwoĞü Ğwiadomego dostĊpu do róĪno-rodnych pozycji Ja adekwatnych do aktualnych okolicznoĞci. Dobrze funkcjonu-jąca osoba wie, Īe ma do dyspozycji róĪne sposoby doĞwiadczania i działania i moĪe ich uĪyü odpowiednio do wymagaĔ sytuacji. Wewnątrz osoby istnieją dia-logi, rozumiane jako wymiana pomiĊdzy róĪnymi oĞrodkami, rozpoznającymi siebie jako partnerów dialogu oraz otwartych na moĪliwoĞü zmiany swojej za-wartoĞci. Obie właĞciwoĞci odnoszą siĊ bezpoĞrednio do giĊtkoĞci Ja, polegają-cej na płynnym przechodzeniu miĊdzy róĪnymi sposobami wartoĞciowania zda-rzeĔ, czyli pozycjami Ja (Hermans, Hermans-Jansen, 2000). Osoba o giĊtkim Ja nie patrzy na Ğwiat wyłącznie z jednej perspektywy, ale zdolna jest – stosownie do potrzeb – przyjąü róĪne punkty widzenia i konfrontowaü je. Tak rozumiana

(6)



giĊtkoĞü oznacza równieĪ, Īe u osoby zdrowej obdarzone głosem mogą byü potencjalnie wszystkie pozycje Ja, takĪe związane z doĞwiadczaniem negatyw-nych stanów emocjonalnegatyw-nych, jeĞli wymagają tego okolicznoĞci. Dlatego w ujĊciu dialogowym giĊtkoĞü uwaĪana jest za konieczne kryterium zdrowia psychicz-nego. Osoba o giĊtkim Ja zdolna jest do empatii, doĞwiadczania róĪnych przeĪyü oraz elastycznoĞci i adekwatnoĞci zachowania

Jak wskazuje OleĞ (2009), wyjątkową cechą dialogowej toĪsamoĞci, nie wy-stĊpującą w innych podejĞciach, jest moĪliwoĞü negocjowania znaczeĔ oraz integracji róĪnych punktów widzenia w waĪnych sprawach Īyciowych jednostki. W zdrowym dialogu osoba moĪe przyjmowaü wyobraĪeniowo odmienne stanowiska wobec danej sprawy, a nastĊpnie konfrontowaü je (OleĞ, Brygoła, 2011). GiĊtkie Ja umoĪliwia wypowiadanie siĊ wszystkich pozycji w waĪnych dla nich kwestiach, ale juĪ nie we wszystkich sprawach lub cały czas, gdyĪ by-łoby to zbyt energochłonne i nieadaptacyjne. OleĞ i Brygoła (2011) wskazują, Īe adaptacyjna aktywnoĞü dialogowa to umiejĊtnoĞü korzystania z tej funkcji w sytuacjach, gdy jest to dla osoby korzystne i gdy osoba ma nad tą funkcją kon-trolĊ, tzn. moĪe uruchamiaü wewnĊtrzną wymianĊ dialogową lub ją zatrzymywaü zaleĪnie od sytuacji4. Na przykład dialogowanie moĪe nie sprzyjaü koncentracji na zadaniu (OleĞ, Brygoła, 2011) lub podejmowaniu decyzji pod silną presją czasu (TrzebiĔska, Dowgiert, 2005). Sądzimy, Īe oprócz procesów kontroli intencjonalnej szereg wewnĊtrznych dialogów, a wiĊc czĊĞü aktywnoĞci dialogo-wej, moĪe podlegaü automatyzacji wobec sytuacji rutynowych. UwaĪamy teĪ, Īe u jednostek zdrowych niektóre z pozycji od początku stoją na pierwszym planie, a inne pozostają w tle, choü nadal mogą potencjalnie zostaü głosami domi-nującymi.

OleĞ i Brygoła (2011) podkreĞlają ponadto, Īe zaburzenia zdrowia oznaczają nie tyle brak dialogów, co ograniczenia generalnej predyspozycji do prowadzenia dialogów. Chwilowe zaniki aktywnoĞci dialogowej nie są oznaką zaburzenia, jest nią dopiero stała nieobecnoĞü lub ograniczenie aktywnoĞci dialogowej, poniewaĪ oznacza to niemoĪnoĞü rozpatrywania róĪnych punktów widzenia, a zatem po-dejmowania decyzji.

Integracja Ja rozumiana jest w myĞleniu dialogowym inaczej niĪ w monoli-tycznych teoriach, choü w obu podejĞciach stanowi waĪne kryterium zdrowia. Teoria dialogowa ujmuje integracjĊ jako posiadanie aktualnej myĞli przewodniej, która porządkuje napływające doĞwiadczenia i tym samym pozwala odróĪniaü sprawy pierwszoplanowe od mniej istotnych (Hermans, Hermans-Jansen, 2000).

4

(7)



Integracja nie polega na redukcji róĪnicy i przeciwnoĞci, jak to jest w podej-Ğciach monolitycznych, ale na ich zestawianiu i syntezie. Przykładem takiej inte-gracji moĪe byü posiadanie sprawnie działających metapozycji, które „zarządzają pozycjami” w celu znajdowania nowych, efektywnych rozwiązaĔ oraz zapewniają jednostce poczucie spójnoĞci (OleĞ, Brygoła, 2011). Wskazywane tu warunki zdrowia są ze sobą powiązane. Niezbyt rozbudowany repertuar pozycji, wsparty wiĊkszą zdolnoĞcią do tworzenia bardziej rozbudowanych relacji dialo-gowych oraz silną metapozycją, moĪe lepiej słuĪyü przystosowaniu niĪ repertuar rozbudowany, któremu towarzyszy ograniczona zdolnoĞü do dialogu i niewielkie moĪliwoĞci metapoznawcze (Dimaggio, Hermans, Lysaker, 2010).

Model zdrowia psychicznego wyłaniający siĊ z załoĪeĔ teorii dialogowego Ja wiąĪe siĊ z ideą wewnĊtrznej demokracji (Stemplewska-ĩakowicz, 2002). Jest to wizja społecznoĞci składającej siĊ z wielu pozycji Ja, gotowych do wcho-dzenia w dialog i podejmowania decyzji w oparciu o demokratyczne reguły. Taka forma organizacji umysłu słuĪy temu, by kaĪda istotna dla zaistniałych okolicznoĞci pozycja Ja została ugłoĞniona i wysłuchana przez inne oraz by jej perspektywa stała siĊ czĊĞcią odpowiedzi osoby na wyzwania aktualnej sytuacji. Wtedy właĞnie podejmowane przez jednostkĊ decyzje mogą uwzglĊdniaü wieloĞü interesów i potrzeb oraz byü jednoczeĞnie adekwatne do wymagaĔ zewnĊtrznych.

II. MECHANIZMY PSYCHOPATOLOGII

Mechanizmy powstawania zaburzeĔ psychicznych związane są przede wszystkim z brakiem giĊtkoĞci Ja, ograniczeniami działania Ja podmiotowego, małą róĪnorodnoĞcią pozycji Ja oraz ich nieprawidłową integracją. Patologia podstawowa, czyli wynikająca z małej giĊtkoĞci Ja, oznacza, Īe jedno z moĪli-wych wartoĞciowaĔ trwale dominuje całe self, które staje siĊ dysfunkcjonalne. Hermans i Hermans-Jansen (2000) podkreĞlają, Īe w populacji klinicznej róĪno-rodnoĞü typów wartoĞciowaĔ jest wysoce ograniczona, najczĊĞciej dominuje jeden z negatywnych typów wartoĞciowaĔ. Dysfunkcjonalny jest takĪe deficyt w zakresie intencjonalnej aktywnoĞci Ja podmiotowego, co ogranicza moĪliwoĞü przyjmowania róĪnych punktów widzenia i konfrontowania ich w waĪnych Īy-ciowo sprawach. Zjawiska te są szeroko opisane w literaturze polskiej (OleĞ, Brygoła, 2011; OleĞ, Chmielnicka-Kuter, 2010; Puchalska-Wasyl, 2006). W dal-szej czĊĞci artykułu skupiamy siĊ przede wszystkim na omówieniu dwóch pozostałych warunków zdrowia, czyli zaburzeĔ dialogów oraz zaburzeĔ

(8)

struk-

tury pozycji Ja. Prezentujemy uporządkowanie zjawisk opisanych w literaturze oraz przedstawiamy własną propozycjĊ ich podziału na zaburzenia pierwotne i wtórne. W koĔcowej czĊĞci artykułu omawiamy rolĊ metapozycji w powstawa-niu psychopatologii.

1. Zaburzenia pierwotne:

zaburzenia dialogów miĊdzy pozycjami

Dysfunkcje dialogów stanowią, w naszym przekonaniu, szczególnie orygi-nalne idee wnoszone przez teoriĊ dialogowego Ja, są takĪe czĊsto podstawą opisu nieprawidłowego funkcjonowania jednostki (Dimaggio, Salvatore, Catta-nia, 2004; Dimaggio, Stiles, 2007). Uznajemy je za bardziej pierwotne Ĩródło psychopatologii niĪ zaburzenia struktury Ja, poniewaĪ procesy dialogowe są pierwotnym czynnikiem kształtującym organizacjĊ Ja.

U zdrowej osoby pozycje Ja prowadzą miĊdzy sobą głównie dialogi syme-tryczne. Jedna pozycja dominuje chwilowo nad pozostałymi, po czym nastĊpuje zmiana, tak Īe kaĪda pozycja, dla której dana sprawa jest waĪna, moĪe siĊ wypo-wiedzieü. Taka wymiana dialogowa warunkuje adekwatne reakcje osoby na wy-darzenia Īyciowe. Zaburzenia z kolei wiąĪą siĊ ze znaczną przewagą dialogów niesymetrycznych, w których pewne pozycje dominują czĊĞciej i dłuĪej niĪ inne, bez wzglĊdu na charakter zmieniającej siĊ sytuacji. Ogranicza to moĪliwoĞü po-jawiania siĊ nowych treĞci, rozwiązaĔ i zachowaĔ, a w konsekwencji utrudnia adekwatne przystosowanie. RóĪnorodne objawy zaburzeĔ powiązane są z ograni-czeniem dialogów wewnĊtrznych, czĊstoĞci ugłaĞniania róĪnych pozycji oraz zdolnoĞcią pozycji do wzajemnej komunikacji.

W literaturze wymienia siĊ róĪne przejawy zaburzeĔ dialogu: niespójnoĞü i chaotycznoĞü wyraĪanych treĞci, monotoniĊ, sztywnoĞü i stereotypowoĞü my-Ğlenia, obecnoĞü ograniczonej liczby partnerów wyobraĪonych relacji/dyskursów czy brak zmian w zakresie przyjmowanej perspektywy (Dimaggio i in., 2003; Dimaggio, Salvatore, Catania, 2004; Dryll, 2005; Lysaker, Lysaker, 2002; OleĞ, Brygoła, 2011; Puchalska-Wasyl, 2006; Puchalska-Wasyl, Chmielnicka-Kuter, OleĞ, 2008). Dwie niezaleĪne grupy badaczy sugerują istnienie podobnych form patologii relacji dialogowych, choü jedna grupa koncentruje siĊ na wyjaĞnianiu mechanizmów zaburzeĔ psychotycznych (Paul Lysaker i John Lysaker), a druga – zaburzeĔ osobowoĞci (zespół Giancarla Dimaggio). Wymienione postaci zabu-rzeĔ moĪna – naszym zdaniem – sprowadziü do czterech głównych, opisanych poniĪej form, niemniej proponujemy wprowadziü miĊdzy nimi pewien porządek. WyróĪniliĞmy zaburzenia oparte na braku dialogów z trzema podkategoriami:

(9)



(1) literalnym brakiem aktywnoĞci dialogowej wewnątrz jednostki (brak dialo-gów), (2) zdezorganizowaną komunikacją miĊdzy pozycjami oraz (3) dominu-jącą aktywnoĞcią monologową. Za odrĊbną kategoriĊ uznajemy zuboĪałe dialogi, poniewaĪ – w przeciwieĔstwie do pierwszej kategorii – pozycje Ja wchodzą tutaj miĊdzy sobą w dialogi, lecz przybierają one dysfunkcyjną formĊ.

Brak dialogu jest najgłĊbszym rodzajem patologii dialogu, obecnym – we-dług Lysakera i Lysakera (2002) – w zaburzeniach psychotycznych. Sposób do-Ğwiadczania siebie i Ğwiata przez pacjenta wyznacza niewielka liczba schema-tycznych, ograniczonych niemal do biologicznego i prewerbalnego poziomu funkcjonowania pozycji Ja, które nie mogą uzgodniü w dialogu spójnej interpre-tacji doĞwiadczenia (Lysaker, Lysaker, 2008). WyraĪane przez nie treĞci mają formĊ krótkich, sztywnych i niezmiennych monologów, rzadko modyfikowanych pod wpływem komunikacji z innymi pozycjami. Wydaje siĊ, Īe autorzy opisali ten rodzaj zaburzenia, starając siĊ oddaü dojmującą pustkĊ wewnĊtrzną, jakiej doĞwiadczają osoby cierpiące na zaburzenia psychotyczne z przewagą objawów negatywnych.

Zdezorganizowane dialogi miĊdzy pozycjami obecne są z kolei w zabu-rzeniach psychotycznych o odmiennym obrazie klinicznym niĪ wyĪej opisany. WystĊpują u pacjentów z przewagą objawów dezorganizacji, zaburzeĔ formal-nych mowy i myĞlenia (Dimaggio, 2006; Lysaker, Lysaker, 2002). Zdezorganizo-wane dialogi nie są według nas w Ğcisłym znaczeniu wymianą dialogową, ponie-waĪ mimo istnienia naprzemiennego zabierania głosu przez pozycje, nie docho-dzi do realnej wymiany treĞci miĊdzy nimi. Pozycje ugłaĞniają swoje treĞci, lecz nie zwracają siĊ do siebie i nie wchodzą ze sobą w dialogi. Włoscy badacze piszą o zdezorganizowanych wzorcach relacji dialogowych (disorganized dialogical

relationship patterns; Dimaggio, Semerari, 2004; Dimaggio i in., 2007),

zawie-rających dwa elementy: (a) duĪą liczbĊ pozycji zabiezawie-rających głos przy (b) braku dialogów miĊdzy nimi. Wewnątrz osoby wystĊpuje „kakofonia” głosów: pozycje „mówią” bez porządku i wzajemnych odniesieĔ, a ich wypowiedzi trwają tak krótko, Īe są niezrozumiałe dla innych. Pozycjom brakuje wspólnych treĞci (pomostów znaczeniowych), które umoĪliwiłyby wzajemne uzgadnianie róĪnych perspektyw, oraz brakuje hierarchii zabierania głosu (Dimaggio, 2006). Lysaker i Lysaker (2002) wskazują, Īe taki wzór funkcjonowania pozycji dezorganizuje sposób doĞwiadczania siebie przez pacjenta. W kontraĞcie do doĞwiadczenia pustki przy braku dialogów, Ğwiat pacjentów z dominującymi zdezorganizowa-nymi dialogami jest pełen chaotycznych i niespójnych emocji i w efekcie zacho-waĔ. Kakofoniczną strukturĊ Ja moĪna porównaü do klasy uczniów, w której wszyscy mówią jednoczeĞnie i nikt nikogo nie słucha.

(10)



Monolog jest najczĊĞciej spotykaną w praktyce klinicznej dysfunkcją komunikacji miĊdzy pozycjami opartą na braku dialogu. Osoba monologizująca potrafi przedstawiü spójną wypowiedĨ dotyczącą siebie i Ğwiata, jednak nie jest ona efektem wymiany miĊdzy systemami wartoĞciowania, lecz wyraĪa punkt widzenia jednej dominującej pozycji. Wobec braku dialogów warunkujących elastycznoĞü i innowacyjnoĞü zachowaĔ jednostki, jej wypowiedzi i działania są najczĊĞciej sztywne, stereotypowe i dlatego adekwatne jedynie wobec niewielu sytuacji. Gdy wypowiedzi pacjentów mają formĊ bliską monologom, wyraĪany sposób interpretowania rzeczywistoĞci nie podlega negocjacji, jest odporny na zmiany i inny punkt widzenia (Lysaker, Hermans, 2007). Ten typ braku dialogu wystĊpuje w róĪnym nasileniu, odpowiednio niĪszym u osób z zaburzeniami nerwicowymi i depresyjnymi oraz wyĪszym u pacjentów z zaburzeniami psycho-tycznymi, u których dominującym elementem obrazu klinicznego są urojenia. NiezaleĪnie od kontekstu, u jednostki dominuje ta sama pozycja Ja, wraz z cha-rakterystycznym dla niej sposobem odczuwania i myĞlenia, co w przypadku uro-jeĔ prowadzi do ekspansji krĊgu urojeniowego, obejmującego coraz to nowe osoby, wydarzenia i zjawiska (Lysaker, Lysaker, 2002). Pacjent stopniowo wyco-fuje siĊ z kontaktów z innymi, co najczĊĞciej wynika z niewielkiego zaintereso-wania dominującej pozycji interakcjami. Co wiĊcej, inni ludzie, zwracając siĊ do chorującej osoby, rzadko uznają tĊ dominującą pozycjĊ Ja za rozsądnego partnera dialogu (łatwo sobie wyobraziü małe zainteresowanie codziennym Ğwiatem społecznym osoby, u której dominuje pozycja Ja „mesjasza” lub „pokrzywdzonej ofiary”; Lysaker, Hermans, 2007). W przypadku depresji monolog dominującej pozycji Ja prowadziü moĪe do podtrzymywania negatywnych wyobraĪeĔ o so-bie, Ğwiecie i przyszłoĞci, manifestujących siĊ zniekształceniami poznawczymi, takimi jak wybiórcza uwaga czy odrzucanie pozytywnych informacji. Ze szcze-gólnym rodzajem monologów mamy do czynienia w przypadku dysocjacyjnego zaburzenia toĪsamoĞci. Dochodzi tu do rozdzielenia poszczególnych głosów w czasie, co uniemoĪliwia zaistnienie dialogu i współpracy miĊdzy nimi (Her-mans, 1999; Lysaker, Lysaker, 2002). AktywnoĞü dialogowa nie istnieje, a jej miejsce zajmują sekwencyjnie nastĊpujące po sobie monologi – w róĪnych mo-mentach osoba jest „porywana” przez jedno Ja, które dominuje nad całym syste-mem, zaprzeczając jednoczeĞnie (lub ignorując) istnieniu innych pozycji.

ZuboĪałe dialogi, czy zuboĪałe wzorce relacji dialogowych (impoverished

dialogical relationship patterns; Salvatore, Nicolò, Dimaggio, 2005), zaliczamy

do odrĊbnej klasy dysfunkcji, poniewaĪ – w przeciwieĔstwie do wyĪej opisanych – tutaj wystĊpują dialogi miĊdzy pozycjami, a zaburzona jest jedynie ich forma. Nieustannie zabierających głos jest kilka pozycji, co upoĞledza moĪliwoĞü

(11)

poja-

wiania siĊ innowacyjnych dialogów, promujących nowe rozwiązania dopasowa-ne do sytuacji. Ograniczona jest zatem giĊtkoĞü Ja. W konsekwencji osoba do-Ğwiadcza stale tych samych myĞli i stanów emocjonalnych, a inni ludzie oraz re-lacje z nimi postrzegane są jednakowo i stereotypowo. NiezaleĪnie od okoliczno-Ğci, róĪnym sytuacjom nadawane jest podobne znaczenie, osadzone na pojedyn-czym wątku interpretacji sygnałów z otoczenia. Według Dimaggio i zespołu zu-boĪałe dialogi są charakterystyczne dla zaburzeĔ osobowoĞci, przy czym treĞü dialogów odpowiada wiĊkszoĞci poszczególnych typów zaburzeĔ osobowoĞci (Dimaggio i in., 2003, 2007). Na przykład w zaburzeniu paranoidalnym domi-nuje pozycja wyraĪająca nieadekwatnoĞü oraz brak wiary we własne siły. Inni lu-dzie pozycjonowani są jako poniĪający osobĊ i zagraĪający dla niej, a treĞü pro-wadzonych dialogów krąĪy wokół tematu nieadekwatnej czĊĞci atakowanej przez czĊĞü zagraĪającą (Dimaggio i in., 2006; Salvatore, Nocolò, Dimaggio, 2005).

2. Zaburzenia wtórne:

dysfunkcje hierarchii pozycji Ja

Zaburzenia hierarchii pozycji wewnątrz dialogowego Ja uznajemy za zabu-rzenia wtórne wobec dysfunkcji na poziomie dialogów. Naturalna hierarchia po-zycji, dopuszczająca moĪliwoĞü ugłoĞnienia kaĪdej popo-zycji, moĪe – na skutek oddziaływaĔ zewnĊtrznych lub wewnĊtrznych – zatraciü swój demokratyczny charakter, czego efektem jest hierarchia dysfunkcyjna lub wrĊcz brak hierarchii. Mówimy wtedy o procesach uciszenia, trwałej dominacji, braku dostĊpnoĞci pozycji lub koalicji pozycji. Hierarchia pozycji, powstała na przykład wskutek dominujących, niesymetrycznych dialogów, wtórnie podtrzymuje i promuje pato-logiĊ wymiany dialogowej. Zaburzenia hierarchii powinny zatem byü traktowane jako widoczny na poziomie strukturalnym przejaw głĊbszych mechanizmów patologicznych, opartych na dysfunkcjach wymiany dialogowej. Wyjątkową właĞciwoĞcią teorii dialogowej jest właĞnie jej aspekt dynamiczny, gdzie zmiany strukturalne są wtórne wobec dynamiki dialogów miĊdzy pozycjami.

Trafną ilustracją zaleĪnoĞci obu obszarów jest koncepcja przemocy sywnej Linella (1990), na którą powołuje siĊ Hermans (2011). Przemoc dyskur-sywna polega na takim prowadzeniu rozmowy, który utrudnia lub uniemoĪliwia partnerowi wnoszenie własnych treĞci i tym samym wpływanie na przebieg konwersacji. Wychodząc z załoĪenia mówiącego o asymetrii głosów, która towa-rzyszy kaĪdemu dialogowi, autor podaje cztery rodzaje konwersacyjnej domi-nacji: interakcyjną (dotyczącą struktur typu wypowiedĨ-odpowiedĨ, np. gdy jed-na ze stron stale inicjuje interakcje, podczas gdy druga jedynie udziela

(12)

odpowie-

dzi), tematyczną (gdy tylko jedna ze stron wprowadza nowe tematy i decyduje o ich podtrzymywaniu), iloĞciową (gdy jedna ze stron mówi swobodnie i duĪo, a druga ogranicza siĊ do odpowiedzi typu „tak” i „nie”) oraz strategiczną (gdy wypowiedzi jednej ze stron mają wiĊkszą wagĊ i zasadniczo wpływają na dalszy przebieg całej rozmowy). Choü wydaje siĊ, Īe partnerzy takiej interakcji nadal prowadzą dialog, w istocie jest to monolog jednej z osób. Korzystając z powyĪ-szych sposobów, jedna pozycja moĪe stosowaü taki rodzaj przemocy wobec in-nych. JeĞli wypowiedzi pozycji posiadają jedną lub kilka z powyĪszych charak-terystyk, łatwiej jest narzuciü drugiej dany dyskurs i tym samym wpływaü na efekt konwersacji. Komunikaty mogą notorycznie omijaü jedną lub kilka pozycji Ja, a kiedy ta zabiera głos, uniewaĪniaü jej wypowiedzi. Marginalizowane pozy-cje tracą moĪliwoĞü zabierania głosu i stopniowo przesuwają siĊ w dół hierarchii. W rezultacie, choü nadal obecne w strukturze Ja, pozycje te pozostają w niej latentnie, bez moĪliwoĞci uczestniczenia w dialogu, lub stanowią jedynie przed-miot dominacji pozycji dominujących.

Uciszenie pozycji wydaje siĊ skrajnym rezultatem powyĪszego procesu, w wyniku którego uciszana pozycja zyskuje najniĪszą rangĊ w hierarchii. WystĊ-puje ono wtedy, gdy jedna z pozycji Ja nie otrzymuje głosu i nie moĪe wprost wpływaü na wybory i działania osoby. Notorycznie uciszany głos oddziałuje na zachowania osoby, najczĊĞciej w sposób niepoĪądany. Wiele koncepcji opisuje sposób powstawania uciszonej pozycji, m.in.: koncepcja przemocy dyskursywnej Linella, konwersacyjnej uprzejmoĞci Billiga (2002) czy model asymilacji trau-matycznych doĞwiadczeĔ (Stiles i in., 2004).

Dominacja ma miejsce wtedy, gdy struktura Ja jest zdominowana przez jedną pozycjĊ lub jedną koalicjĊ pozycji. Taka pozycja otrzymuje głos coraz czĊĞciej, na przykład wskutek czĊstego kontaktu osoby z sytuacją, dla której pozycja ta jest najbardziej adekwatna. Zgodnie z metaforą „skrzynki z narzĊ-dziami” (Wertsch, 1991) narzĊdzia dyskursywne czĊĞciej uĪywane są łatwiej dostĊpne, poniewaĪ leĪą niejako na wierzchu, czyli najwyĪej w hierarchii dostĊp-noĞci. Pozycja przesuwa siĊ wiĊc w górĊ hierarchii i staje siĊ najbardziej do-stĊpna. Owo pierwszeĔstwo dostĊpu danej pozycji lub koalicji wystĊpuje nawet wtedy, gdy w repertuarze jednostki istnieją pozycje bardziej adekwatne do danej sytuacji. MoĪna przypuszczaü, Īe takie zaburzenie hierarchii manifestuje siĊ sztywnoĞcią reakcji o postĊpującej dynamice. Przykładowo, reakcja lĊkowa bĊ-dąca skutkiem dłuĪszej traumy (i manifestacją pozycji powstałej w ramach obec-noĞci na froncie wojennym) zaczyna rozlewaü siĊ na inne obszary Īycia, stając siĊ głównym sposobem reagowania w wielu Īyciowych sytuacjach.

(13)



Brak hierarchii to sytuacja, gdzie wystĊpuje silna wewnĊtrzna dezorganiza-cja, w przeciwieĔstwie do wyĪej wymienionych dysfunkcji, w których mamy do czynienia z deformacją hierarchii pozycji. Lysaker i Lysaker (2001, 2008) wska-zują, Īe brak hierarchii wystĊpuje w zaburzeniach psychotycznych, w których zniesiona zostaje zdolnoĞü do prowadzenia dialogu miĊdzy pozycjami oraz miĊ-dzy jednostką a innymi osobami. W efekcie pozycje Ja stają siĊ niedostĊpne dla siebie nawzajem, lub niedostĊpne w ogóle, a niegdyĞ obecna hierarchia przestaje istnieü. Według autorów, w przebiegu zaburzeĔ psychotycznych pozycje pozo-stają obecne w wewnĊtrznej strukturze Ja. Nie jest jednak moĪliwe ich ugłoĞnie-nie, poniewaĪ nie prowadzi do nich Īadna droga dialogowych relacji. Brak do-stĊpnoĞci tych pozycji skutkuje poczuciem rozpadu Ja.

Dysfunkcjonalne koalicje pozycji Jato ostatni rodzaj omawianych dysfunk-cji hierarchii (Hermans, Hermans-Jansen, 2004). WyobraĨmy sobie, Īe pozycja, która powstała w kontekĞcie doĞwiadczeĔ bycia krzywdzonym, charakteryzująca siĊ wiarą w sprawiedliwy Ğwiat i poczuciem bezsilnoĞci, wchodzi w koalicjĊ z inną pozycją, równieĪ Īyciowo skrzywdzoną, lecz łaknącą wyrównania krzywd i obdarzoną poczuciem sprawstwa. MoĪna sobie wyobraziü, Īe w takiej koalicji pozycje wspierają siĊ w dąĪeniu do zemsty, która jest realizacją wspólnych ce-lów. PrzynaleĪnoĞü do koalicji zwiĊksza prawdopodobieĔstwo dostĊpu do głosu koalicjantów, poniewaĪ wątek zemsty pojawia siĊ coraz czĊĞciej, równieĪ w innych niĪ dotychczas kontekstach. O ile co najmniej jedna z tych pozycji bywała juĪ wczeĞniej czĊsto ugłaĞniana, to ich koalicja moĪe zająü wysokie miejsce w wewnĊtrznej hierarchii, a dąĪenie do zemsty – zdominowaü działanie jednostki. Umiejscawianie dysfunkcji w koalicji pozycji, nie zaĞ w samej pozy-cji, oznacza, Īe kaĪda pozycja jest potencjalnie funkcjonalna, jeĪeli zostanie przesuniĊta (np. w procesie terapeutycznym) do innej koalicji, ale do takiego procesu konieczna jest obecnoĞü metapozycji.

3. Znaczenie metapozycji

dla zdrowia psychicznego

Jak napisano we wstĊpie, działanie metapozycji jest obok dialogów drugim narzĊdziem spajania Ja (Dimaggio, 2006; Hermans, 2004). NieprawidłowoĞci w zakresie zdolnoĞci metapoznawczych Ja współwystĊpują z szeregiem zaburzeĔ wzorców relacji dialogowych (Semerari i in., 2007) i są obserwowane w wielu zaburzeniach psychicznych, choü w kaĪdym przypadku przybierają nieco od-mienną formĊ i nasilenie. WiĊksza liczba objawów i gorsze funkcjonowanie w depresji, zaburzeniach osobowoĞci i schizofrenii współwystĊpuje z trudnoĞcią

(14)



w tworzeniu złoĪonych reprezentacji własnego umysłu, bĊdących właĞnie po-chodną działania metapozycji (Dimaggio i in., 2010). W odniesieniu do zaburzeĔ osobowoĞci Dimaggio i Norcross (2008) stwierdzają nawet, Īe deficyty w zakre-sie zdolnoĞci metapoznawczych są pierwszoplanowym czynnikiem psychopato-logicznym. Z perspektywy adaptacyjnoĞci zachowania, kluczową funkcją meta-pozycji jest zapewnianie poczucia spójnoĞci (Dimaggio i in., 2010). Dialog moĪe przybraü formĊ niezrozumiałą dla pozycji, które go prowadzą (np. na skutek konfliktu lub traumy), co sprawia, Īe przestaje pełniü funkcjĊ sprzyjającą przy-stosowaniu jednostki. JeĞli w takiej sytuacji nie zadziała metapozycja, dezorgani-zacja dialogów moĪe siĊ nasilaü, doprowadzając aĪ do dezintegracji Ja. Zada-niem tworzonej na przykład w ramach psychoterapii metapozycji jest odbudo-wanie pomostów znaczeniowych miĊdzy pozycjami, które utraciły moĪliwoĞü wymiany. Metapozycja moĪe efektywnie interweniowaü w takich sytuacjach, przywracając poczucie wewnĊtrznej spójnoĞci, poniewaĪ umoĪliwia dostrzeĪenie wspólnych dla danych pozycji wątków znaczeniowych (np. opartych na podob-nych wartoĞciowaniach, por. Hermans, Hermans-Jansen, 1996).

Jednym z ograniczeĔ metapozycji w zapewnianiu komunikacji miĊdzy pozy-cjami Ja jest szerokoĞü horyzontu pozycji Ja dostrzeganych przez daną metapo-zycjĊ. JeĪeli obejmuje ona niewielki fragment repertuaru pozycji Ja, a zwłaszcza jeĪeli te pozycje są mało zróĪnicowane, np. pod wzglĊdem wartoĞciowania (Her-mans, Hermans-Jansen, 2000), lub podzielają podobne, negatywne przekonania (Dimaggio, 2011), to zdolnoĞci metapoznawcze są bardzo ograniczone, a system Ja cechuje siĊ sztywnoĞcią. W przypadku zaburzeĔ relacji dialogowych skutkują-cych małą liczbą ugłaĞnianych pozycji (np. w monologach czy zuboĪałych rela-cjach dialogowych), zadaniem metapozycji jest ugłaĞnianie innych, dotąd ucisza-nych pozycji, by przeciwdziałaü psychicznej stagnacji – utrzymywaniu siĊ jed-nowątkowoĞci oraz sztywnoĞci myĞlenia i odczuwania. Jako Īe metapozycje mają ograniczenia, jeĪeli chodzi o horyzont obejmowanych pozycji i preferencje wzglĊdem niektórych pozycji (Hermans, Dimaggio, 2004), ugłoĞnienie (np. w psychoterapii) nowych pozycji Ja, nie objĊtych dotąd przez metapozycjĊ, moĪe wiązaü siĊ z czasową destabilizacją systemu ja: chwilowym poczuciem zagroĪenia spójnoĞci toĪsamoĞci czy lĊkiem przed doĞwiadczeniem bardziej złoĪonej wieloĞci.

Skutkiem niesprawnego działania metapozycji jest nie tylko brak Ğwiadomo-Ğci posiadania róĪnorodnych pozycji Ja wewnątrz siebie, ale równieĪ niemoĪnoĞü zauwaĪenia wewnĊtrznej wieloĞci u innych ludzi. Przejawia siĊ to trudnoĞciami w decentracji, a wiĊc niezdolnoĞcią do przyjĊcia innej perspektywy niĪ własna i zrozumienia stanów umysłu odmiennych od swoich (Semerari i in., 2007).

(15)



Interwencyjna funkcja metapozycji nie mogłaby mieü miejsca, gdyby nie dialo-gowa geneza metapozycji, a zdaniem Dimaggio, Hermansa i Lysakera (2010) to właĞnie uczestniczenie w dialogach (wewnĊtrznych i zewnĊtrznych) sprzyja rozwojowi metapozycji.

*

Idea rozumienia psychopatologii w kategoriach wewnĊtrznej wieloĞci nie jest nowa i pojawiała siĊ w historii psychoterapii wielokrotnie. O wzrastającej popularnoĞci takiego sposobu myĞlenia Ğwiadczy istnienie wielu szkół terapeu-tycznych, akcentujących badanie wewnĊtrznej wieloĞci Ja i jej rolĊ w powstawa-niu zaburzeĔ (Elliott, Greenberg, 1997; Rowan, 1991). Teoria dialogowego Ja idzie o krok dalej i wnosi wiele nowych elementów, które w oryginalny sposób uzupełniają wiedzĊ z zakresu psychologii klinicznej. DziĊki wymiarowi dialogo-wemu teoria umoĪliwia opis i badanie złoĪonych, dynamicznych procesów intra-personalnych, jakie poĞredniczą w powstawaniu patologii. Daje to nadziejĊ na pełniejsze rozumienie Ğwiata psychicznego osób korzystających z pomocy psychologicznej.

Jedną z ciekawych cech tej teorii jest prymat waĪnoĞci relacji miĊdzy pozy-cjami nad ich treĞcią. Patogeneza zaburzenia nie jest tu związana z treĞcią dys-kursu, w którym powstawały pozycje „zaangaĪowane” w trudnoĞü, ale w duĪej czĊĞci z samą niemoĪnoĞcią prowadzenia dialogów miĊdzy pozycjami albo bra-kiem metapozycji. Pod tym wzglĊdem teoria dialogowego Ja jest antydetermini-styczna: nie koncentruje siĊ na zjawisku nieodwracalnym, czyli na genezie cji, ale na zjawisku naprawialnym – to znaczy na kształcie relacji miĊdzy pozy-cjami oraz promowaniu kompetencji metapoznawczych.

Warto wspomnieü o implikacjach dla praktyki diagnostycznej oraz terapeu-tycznej. Teoria dialogowego Ja nie jest pierwszą teorią, która proponuje odejĞcie od pojmowania zdrowia i choroby jako kategorii obejmujących całokształt osoby. Jednak w nowy sposób definiuje obszar zaburzenia – dotyczy on relacji miĊdzy wewnĊtrznymi systemami wartoĞciowania. Oznacza to, Īe osoby za-burzone mogą mieü zarówno „chore”, jak i „zdrowe” czĊĞci Ja, przy czym czĊĞci „zdrowe” są zwykle zasłoniĊte patologicznymi aspektami osobowoĞci (Salva-tore, Nicolò, Dimaggio, 2005; Dimaggio, Stiles, 2007). Model dialogowy moĪna uznaü za pozytywny, jako Īe równie istotne jest rozpoznawanie funkcjonalnych czĊĞci Ja, jak i tych nieprzystosowawczych. Wydaje siĊ to korzystne szczególnie z perspektywy przeĪyü pacjentów, gdyĪ myĞlenie o zdrowych i zaburzonych

(16)



czĊĞciach własnej osoby moĪe dawaü ulgĊ, zdejmując piĊtno „osoby zaburzo-nej”, i motywowaü te osoby do pracy.

Teoria dialogowego Ja stawia teĪ nowe wyzwania w zakresie diagnozy. Skła-nia diagnostów do przyjĊcia bardziej wielowymiarowej i dynamicznej perspek-tywy oraz wymusza koniecznoĞü tworzenia nowych narzĊdzi diagnostycznych, takich jak Personal Postion Repertoire (PPR; Hermans, Hermans-Jansen, 2004) czy Skala WewnĊtrznej AktywnoĞci Dialogowej (SWAD; OleĞ, 2009). Diagnoza powinna obejmowaü opis struktury Ja wraz z dialogowymi relacjami miĊdzy pozycjami i ich hierarchią, poziom giĊtkoĞci Ja, obecnoĞü metapozycji oraz treĞü generowanych przez pozycje Ja dialogów i autonarracji. Wszystkie te mechani-zmy są ze sobą połączone i pozostają w interakcjach. Dlatego u wielu pacjentów cierpiących na zaburzenia o głĊbszym charakterze (np. zaburzenia osobowoĞci) z pewnoĞcią odnajdziemy zarówno ograniczoną liczbĊ pozycji Ja, dysfunkcyjne dialogi, jak i brak rozwiniĊtej metapozycji.

Dokonany przegląd obecnej wiedzy, jaką oferuje podejĞcie dialogowe na te-mat psychopatologii, pokazuje takĪe słabe strony czy niedoskonałoĞü tej wiedzy. Po pierwsze, wydaje siĊ, Īe badacze w niewystarczającym stopniu odnoszą siĊ do „klasycznych” klasyfikacji zaburzeĔ, uĪywanych powszechnie w psychiatrii i psychologii klinicznej. Jednym z przejawów tego pominiĊcia jest selektywne skupienie tylko na niektórych jednostkach nozologicznych – byü moĪe tych, które pasują do prezentowanych mechanizmów, a pomijanie innych, które niosą ryzyko niepotwierdzenia przyjĊtych tez. Drugim mankamentem jest to, Īe bada-cze podejĞcia dialogowego wyjaĞniają za pomocą tych samych mechanizmów bardzo odległe w tradycyjnej psychopatologii zaburzenia, nie oferując bardziej szczegółowych rozróĪnieĔ i nie wprowadzając dodatkowych warunków – na przykład podobny mechanizm widzą w zaburzeniach z poziomu psychotycznego i neurotycznego. Po trzecie, moĪna odnieĞü wraĪenie, Īe badacze podejĞcia dialogowego dąĪą do tego, by wszelkie zaobserwowane zjawiska psychopatolo-giczne sprowadziü do zjawisk dialogowych, co moĪe okazaü siĊ niewystarcza-jące do pełnego zrozumienia niektórych złoĪonych procesów psychopatologicz-nych (por. krytyka teorii: Suszek, 2011).

Przyczyną wskazanych mankamentów jest fakt, Īe omawiana teoria i wyni-kający z niej sposób myĞlenia jest nowy i młody. Jej rozpoznawalnoĞü oraz kli-niczna aplikacja w Ğrodowisku diagnostów i psychoterapeutów jest dotychczas niewielka (z punktu widzenia skutecznoĞci terapeutycznej wciąĪ ma status podej-Ğcia eksperymentalnego). Podejmowane przez badaczy i bazujące na niej studia przypadków (por. Hermans, 2003; Stiles, 1999) Ğwiadczą o rozwoju teorii w kierunku praktyki i wydają siĊ obiecujące dla weryfikacji jej trafnoĞci.

(17)



Autorzy niniejszego przeglądu wspierają myĞl, Īe nawiązanie konstruktyw-nego dialogu miĊdzy podejĞciem dialogowym a dotychczasową, tradycyjną wie-dzą na temat mechanizmów psychopatologii mogłoby znacząco wzbogaciü wspólne rozumienie Ğwiata psychopatologii i co za tym idzie praktykĊ psycho-terapeutyczną. Szczególnie obiecujące moĪe byü odniesienie dialogowych me-chanizmów psychopatologii do szeroko akceptowanych w podejĞciu psychody-namicznym poziomów rozwojowych (poziom neurotyczny – borderline – psy-chotyczny, zob. McWiliams, 2009), co naleĪy do zamiarów autorów niniejszego artykułu.

BIBLIOGRAFIA

Bachtin, M. (1970/2001). Słowo w dziele Dostojewskiego. W: D. Ulicka (red.), Poetyka, materiały

do üwiczeĔ. Teksty (seria I, t. 2, s. 108-210). Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu

Warszawskiego.

Berger, P. L., Luckmann, T. (1966/1983). Społeczne tworzenie rzeczywistoĞci. Warszawa: PaĔ-stwowy Instytut Wydawniczy.

Billig, M. (2002). The dialogic unconscious, Virtual Faculty, http://www.massey.ac.nz/~alock/ virtual/p-a4.htm (23.03.2002).

Block, J. (1961). Ego-identity, role variability, and adjustment. Journal of Consulting and Clinical

Psychology, 25, 392-397.

Dimaggio, G. (2006). Disorganized narratives in clinical practice. Journal of Constructivist

Psy-chology, 19, 103-108.

Dimaggio, G. (2011). Impoverished self-narrative and impaired self-reflection as targets for the psy-chotherapy of personality disorders. Journal of Contemporary Psypsy-chotherapy, 41, 3, 165-174. Dimaggio, G., Fiore, D., Salvatore, G., Carcione, A. (2007). Dialogic relationship patterns in

nar-cissistic personalities: Session analysis and treatment implications. Journal of Constructivist

Psychology, 20, 1-29.

Dimaggio, G., Hermans, H. J. M., Lysaker, P. H. (2010). Health and adaptation in a multiple self.

Theory and Psychology, 20, 3, 379-399.

Dimaggio, G., Norcross, J. C. (2008). Treating patients with two or more personality disorders: An introduction. Journal of Clinical Psychology, 64(January), 127-139.

Dimaggio, G., Salvatore, G., Azzara, C., Catania, D., Semerari, A., Hermans, H. (2003). Dialogical relationships in impoverished narratives: From theory to clinical practice. Psychology and

Psychotherapy: Theory, Research, Practice, 76, 385-409.

Dimaggio, G., Salvatore, G., Catania, D. (2004). Strategies for the treatment of dialogical dysfunc-tions. W: H. J. M. Hermans, G. Dimaggio (red.), The dialogical self in psychotherapy (s. 190-204). Hove–New York: Brunner-Routledge.

Dimaggio, G., Semerari, A. (2004). Disorganized narratives: The psychological condition and its treatment. W: L. E. Angus, J. McLeod (red.), The handbook of narrative and psychotherapy (s. 263-282). London: Sage.

Dimaggio, G., Stiles, W. B. (2007). Psychotherapy in light of internal multiplicity. Journal of

(18)



Dryll, E., (2005). TatuĞ, koleĪanka, Kmicic, policjant i pies: identyfikacja głosów w dialogu we-wnĊtrznym podmiotu. Przegląd Psychologiczny, 48, 1, 95-108.

Elliott, R., Greenberg, L. S. (1997). Multiple voices in process-experiential therapy: Dialogues between aspects of the self. Journal of Psychotherapy Integration, 7, 225-239.

Hermans, H. J. M. (1996). Voicing the self: From information processing to dialogical interchange.

Psychological Bulletin, 119, 31-50.

Hermans, H. J. M. (1999). Self-narrative as meaning construction: The dynamics of self-investiga-tion. Journal of Clinical Psychology, 55, 10, 1193-1211.

Hermans, H. J. M. (2001). Conceptions of self and identity: Toward a dialogical view.

Interna-tional Journal of Education and Religion, 2, 1, 43-62.

Hermans, H. J. M. (2002). The dialogical self as society of mind. Theory and Psychology, 12, 147-160.

Hermans, H. J. M. (2003). Clinical diagnosis as a multiplicity of self-positions: Challenging social representations theory. Culture and Psychology, 9, 4, 407-414.

Hermans, H. J. M. (2004). The dialogical self: Between exchange and power. W: H. J. M. Her-mans, G. Dimaggio (red.), The dialogical self in psychotherapy (s. 13-28). Hove–New York: Brunner-Routledge.

Hermans, H. J. M., Dimaggio, G. (2004). The dialogical self in psychotherapy. Hove–New York: Brunner-Routledge.

Hermans, H. J. M., Hermans-Jansen, E. (2000). Autonarracje. Tworzenie znaczeĔ w psychoterapii. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Hermans, H. J. M., Hermans-Jansen, E. (2004). The dialogical construction of coalitions in a per-sonal position repertoire. W: H. J. M. Hermans, G. Dimaggio (red.), The dialogical self in

psy-chotherapy (s. 124-137). New York: Brunner-Routledge.

Hermans, H. J. M., Kempen, H. J. G. (1993). The dialogical self. Meaning as movement. San Diego: Academic Press.

James, W. (1890/1980). The principles of psychology. New York: Dover. Laing, R. D. (1965). The divided self. London: Penguin.

Lecky, P. (1945). Self-consistency: A theory of personality. New York: Island.

Leiman, M., Stiles, W. B. (2001). Dialogical sequence analysis and the zone of Proxima develop-ment as conceptual enhancedevelop-ments to the assimilation model: The case of Jan revisited.

Psychotherapy Research, 11, 311-330.

Linell, P. (1990). The power of dialogue dynamics. W: I. Marková, K. Foppa (red.), The dynamics

of dialogue (s. 147-177). New York: Harvester Wheatsheaf.

Lysaker, P. H., Hermans, H. J. M. (2007). The dialogical self in psychotherapy for persons with schizophrenia. A case study. Journal of Clinical Psychology, 63, 2, 129-139.

Lysaker, P. H., Lysaker, J. T. (2001). Psychosis and the disintegration of dialogical-self structure. Problems posed by schizophrenia for the maintenance of dialogue. British Journal of Medical

Psychology, 74, 1, 23-33.

Lysaker, P. H., Lysaker, J. T. (2002). Narrative structure in psychosis. Schizophrenia and disrup-tions in the dialogical self. Theory and Psychology, 12, 207-220.

Lysaker, P. H., Lysaker, J. T. (2008). Schizophrenia and the fate of the self. Oxford: Oxford Univer-sity Press.

McCrae, R. R., Terracciano, A., & 79 Members of the Personality Profiles of Cultures Project (2005). Personality Profiles of Cultures: Aggregate personality traits. Journal of Personality

and Social Psychology, 89, 3, 407-425.

(19)



OleĞ, P. K. (2008). O róĪnych rodzajach toĪsamoĞci oraz ich stałoĞci i zmianie. W: P. K. OleĞ, A. Batory (red.), ToĪsamoĞü i jej przemiany a kultura (s. 41-84). Lublin: Wydawnictwo KUL–Polska Akademia Nauk.

OleĞ, P. K. (2009). Czy głosy umysłu da siĊ mierzyü? Skala WewnĊtrznej AktywnoĞci Dialogowej (SWAD). Przegląd Psychologiczny, 52, 1, 37-50.

OleĞ, P., Brygoła, E. (2011). ĝwiadomoĞü dialogowa – implikacje dla zdrowia. W: M. Górnik- -Durose, J. Mateusiak (red.), Psychologia zdrowia: konteksty i pogranicza (s. 109-121). Kato-wice: Wydawnictwo Uniwersytetu ĝląskiego.

OleĞ, P. K., Chmielnicka-Kuter, E. (2010). Ja dialogowe. W: M. StraĞ-Romanowska, B. Bartosz, M. ĩurko (red.), Badania narracyjne w psychologii (s. 247-269). Warszawa: Eneteia.

OleĞ, P. K., Puchalska-Wasyl, M. (red.) (2011). Dialog z samym sobą. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Puchalska-Wasyl, M. (2006). Nasze wewnĊtrzne dialogi. O dialogowoĞci jako sposobie

funkcjono-wania człowieka. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Puchalska-Wasyl, M., Chmielnicka-Kuter, E., OleĞ, P. K. (2008). From internal interlocutors to psy-chological functions of dialogical activity. Journal of Constructivist Psychology, 21, 3, 239-269. Rogers, C. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships as developed in

the client-centered framework. W: S. Koch (red.), Psychology: A study of a science. Vol. 3:

Formulations of the person and the social context (s. 184-256). New York: McGraw Hill.

Rowan, J. (1991). Subpersonalities: The people inside us. London: Routledge.

Salvatore, G., Nicolò, G., Dimaggio, G. (2005). Impoverished dialogical relationship patterns in paranoid personality disorder. American Journal of Psychotherapy, 59, 247-265.

Semerari, A., Carcione, A., Dimaggio, G., Falcone, M., Nicolò, G., Procacci, M., Alleva, G. (2003). How to evaluate metacognitive functioning in psychotherapy? The metacognition assessment scale and its applications. Clinical Psychology Psychotherapy, 10, 4, 238-261.

Semerari, A., Carcione, A., Dimaggio, G., Nicolò, G., Procacci, M. (2007). Understanding minds: Different functions and different disorders? The contribution of psychotherapy research.

Psy-chotherapy Research, 17, 1, 106-119.

Stemplewska-ĩakowicz, K. (2002). Koncepcje narracyjnej toĪsamoĞci. Od historii Īycia do dia- logowego Ja. W: J. TrzebiĔski (red.), Narracja jako sposób rozumienia Ğwiata (s. 81-113). GdaĔsk: GWP.

Stemplewska-ĩakowicz, K., Suszek, H., KobyliĔska, D., Szymczyk, B. (2010). Explorations in the discursive mind. International Journal for the Dialogical Science, 4, 1, 81-94.

Stiles, W. B. (1999). Signs and voices in psychotherapy. Psychotherapy Research, 9, 1-21.

Stiles, W. B., Osatuke, K., Glick, M. J., Mackay, H. C. (2004). Encounters between internal voices generate emotion: An elaboration of the assimilation model. W: H. Hermans, G. Dimaggio (red.), The dialogical self in psychotherapy (s. 91-107). New York: Brunner-Routledge. Suszek, H. (2011). Krytyka teorii Dialogowego Ja. W: P. OleĞ, M. Puchalska-Wasyl (red.), Dialog

z samym sobą (s. 394-429). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

TrzebiĔska, E. (2011). Psychoterapeutyczna praca z subosobowoĞciami. W: L. Grzesiuk, H. Suszek (red.), Psychoterapia. Szkoły i metody (s. 469-496). Warszawa: Eneteia.

TrzebiĔska, E., Dowgiert, A. (2005). Polipsychizm: poĪytki i koszty związane z wielowymiarową toĪsamoĞcią. Przegląd Psychologiczny, 48, 1, 75-94.

Wertsch, J. V. (1991). Voices of the mind. A sociocultural approach to mediated action. Cambridge, MA: Harvard University Press.

(20)



THE MECHANISMS OF MENTAL HEALTH

AND MENTAL DISORDERS IN THE DIALOGICAL SELF THEORY

S u m m a r y

The paper presents the literature review on the mechanisms of mental health and mental disorders from the Dialogical Self Theory perspective. In its first part, the most important assumptions of the Dialogical Self Theory are presented, relevant to the understanding the health and psychopathology. In the second part, the following main determinants of mental health are described: (1) possessing sufficient self diversity; (2) the ability to be aware of possessing many I-positions; (3) the ability of different I-positions to engage in dialogical relations; (4) the presence of metaposition. In the third part of the article, key mechanisms responsible for the development of mental disorders are gathe-red, grouped and described. The following groups of those mechanisms have been distinguished: (1) primary impairment consisting in disturbances of dialogues among I-positions (absence of dialogue, disorganized dialogues, monologue, impoverished dialogues); (2) secondary impairment involving dysfunctions in the hierarchy of I-positions (silent positions, domination, lack of hierar-chy, dysfunctional coalitions); (3) impaired functioning of metaposition. FInally, the practical utility of the presented understanding of psychopathology is discussed.

Key words: dialogical self, mental health, psychological disorders, psychopathological

Cytaty

Powiązane dokumenty

Konkretne zaburzenia w autokoncepcji, z który- mi można radzić sobie niezależnymi interwencjami pielęgniarskimi [2, 11], mogą być przyporządkowane do jednej z czterech

Leczenie pacjentów z samouszkodzeniami Istotne jest w procesie leczenia poważne traktowa- nie pacjentów samookaleczających się, gdyż próby do- konywania samouszkodzeń ciała

Warto jednak zaznaczyć, że różnice międzypłciowe w tych zaburzeniach wykraczają poza różnice w częstości występowania różnych zaburzeń, w czasie ich rozpoczęcia

The above studies indicate that the role of the early non-adaptive schemas should not be overlooked, especially in a situation where people report symptoms from the areas of

The analysis of mothers’ parental attitudes and relationships with mental disorders in men and women showed their definitely stronger influence on daughters.. Women with

Efficacy and tolerability of extended release quetiapine fumarate monotherapy in the acute treatment of generalized anxiety disorder: a randomized, placebo controlled

The criteria of drug resistance was very strict: at least 21 points in a 28-item HAMD, less than 45 points on the General Assessment of Functioning (GAF), at least four episodes

The results of these studies have become an inspiration for many experiments, conducted both on clinical and sub-clinical groups with an objective to test the effi- cacy of