Historia u Izraelitów

Julian Warzecha

Historia u Izraelitów

C o llectan ea T h eo lo g ica 64 (1994) n r 3

J U L IA N W A R Z E C H A SA C , O Ł T A R Z E W

HISTORIA U IZRAELITÓW

Biblia jest przede wszystkim księgą wiary, a jej hagiografowie są teologami. Jednakże jest w niej sporo historii. M ówimy bowiem, iż przekazuje ona historię zbawienia. Jak a to jest historia? Jak się m a do ówczesnej historii ościennych ludów i naszej współczesnej? Odpowiedzi na te pytania m ają duże znaczenie, nie tylko dla upewnienia się o w iarygodno­ ści Biblii, ale i dla zrozumienia jej orędzia. Pytania o historię narzucają się ze szczególną natarczywością w odniesieniu do Starego Testam entu - ze względu na wielką odległość czasową od naszej współczesności oraz ze względu na bardzo długie i złożone dzieje jego powstawania. Chcemy tu zająć się - z konieczności pokrótce - historią w rozumieniu Izraelitów - tak jak jawi się ona w Starym Testamencie. M ożna mieć nadzieję, że będzie to również pożyteczne dla zrozum ienia Nowego Testam entu. Przedstawimy najpierw pojęcie historii (1), następnie zapytam y o początki świadomości historycznej (2) i wreszcie spróbujem y ująć specyfikę izraelskiej historio­ grafii (3).

1. Pojęcie historii

W języku hebrajskim - podobnie ja k i w ościennych kulturach Starożytnego Bliskiego W schodu - nie występuje term in „h isto ria” . Rzeczywistość oznaczaną przez nas tym terminem opisuje się różnymi określeniami, np. „słow a” , „księga” , „dni” , „wszystko, co uczynił i powie­ dział” . Klasyczny charakter m ają takie tytuły: „Księga słów (dziejów) Salom ona (sefer dibrê sfiöm öh- 1 Kri 11,41), „Księga kronik królów Izraela” (dibrê hajjâm îm Pmalkê jiś ra ’e l - 2 Kri 1,18). Choć te określenia są m ało precyzyjne, inform ują jednak o sposobie rozum ienia historii przez Izraelitów: jest to coś, co się opow iada, co jest uobecniane przez wspomnienie.

Biblia nie zna jeszcze rozróżnienia w rozumieniu term inu „historia” , jakiego my dokonujem y, gdy oddzielamy wydarzenie (factum, res gestae,

history) od relacji o tym wydarzeniu (narratio, historia, story)'.

We współczesnej nauce chętnie posługujemy się definicjami. W przy­ padku politycznej historii Izraela - jak o pomocniczej nauki w biblistyce - posługiwano się w ostatnich dziesięcioleciach definicją historii wy­ pracow aną przez J. Huizingę2. Brzmiała ona następująco: „H istoria jest

1 P o r. H . C a n с i k, G eschichte, a rt. w: N B L I, kol. 909. « 2 J. H u i z i n g а, Λ D efinition o f the C oncept o f H isto ry, w: J. K l i b a n s k y - H . J. P a t o n (red.), P hilosophy and H istory, O x fo rd 1936, s. 1-10.

intelektualną form ą, w której dana cywilizacja zdaje sobie sprawę ze swojej przeszłości” . T a definicja, choć jest pewnym osiągnięciem, m a wszakże swoje niedostatki. Jej au to r nie posługuje się - także w jej zastosowaniu - takimi pojęciami jak „p lan” , „cel” , skutkiem czego nie m ożna m.in. ująć tożsam ości i oryginalności danego narodu. Trudno przy jej stosowaniu odróżnić w Biblii dane dzieł historycznych (np. Dzieła D euteronom .) od ich źródeł i faz wcześniejszych bądź uznać D euteronom istę za pierwszego prawdziwego historyka3.

Pogłębienie pojęcia historii nastąpiło ostatnio na polu filozofii historii, w pow iązaniu z narratologią.

M ożna to zaobserwować w dociekaniach J. van Setersa4, który nawiązuje do wspom nianego wyżej Huizingi. Wiąże on piśmiennictwo historyczne z wyrażaniem tożsam ości narodow ej. O kazało się jednak, że ów au to r źle zrozum iał definicję Huizingi i ubrał ją w inne znaczenie5. Poszedł bowiem zbyt niewolniczo za niemiecką naukow ą tradycją, przyj­ m ującą, że początek historii politycznej daje dopiero państw o6. W edług Huizingi natom iast, ważniejsza i głębsza jest historia kultury, która przecież może się rozwijać przed powstaniem państw a7. Poza tym, van Seters zbyt ciasno rozum ie gatunek literacki, szczególnie historyczny. Do zrozum ienia dziejopisarstwa nie wystarczy bowiem - jak on by chciał - analiza gatunków . Nowe podejście do gatunków zaproponow ał R. C ohen8. Uw aża on, że gatunki literackie nie są zamkniętym i, lecz otw artym i, płynnymi kategoriam i. Pow stają one, zmieniają się i znikają z racji społeczno-historycznych. G atunek jest więc pewnym procesem, a nie czymś stałym, niezmiennym. Zakw estionow ano też inne tezy van Setersa, m.in. te, iż historia jest świecka, obca religii i nie dydaktyczna9.

Inną definicję historii podał G. Coats. W edług niego „historia jak o gatunek literacki reprezentuje sposób piśm iennictwa, przeznaczonego do w spom inania wydarzeń z przeszłości, tak jak one rzeczywiście przebiegały. O jej strukturze nie stanow ią cele estetyczne ani symboliczna n atura intrygi, lecz chronologiczna, przyczynow o-skutkow a kolejność wydarzeń,

3 Z o b . J. V a n S e t e r s , In Search o f H isto ry. H istoriography in the A n cien t W orld and

the O rigins o f Biblical H isto ry , N ew H av en - L o n d o n 1983; К . К о с h, A u f der S uche nach der G eschichte, B iblica 67 (1986) 109-117.

4 In Search o f H isto ry... dz. cyt.

5 P o r. K . L. Y o u n g e r, A n cien t C onquest A ccount. A S tu d y in A n cien t N ear-E astern

and B iblical H isto ry W riting (JS O T SS 98), Sheffield 1990, s. 27.

6 P o r. G . v o n R a n k e , E ntstehung des H istorism us, M ü n c h e n 1936, s. 642. Z o b . G . I g g e r s, T he G erm an C onception o f H isto ry , The N a tio n a l Tradition o f H isto rica l Thought

F rom H erder to the P resent, M id d leto w n 1968, s. 35nn.

7 P o r. J. H u i z i n g a, D e T aak van Cultuurgeschiedenis, w: V erzam eU e W erken, V ol. 7, H a a rle m 1948-1953, s. 46.

8 R. С о h e n, H istory and Genre, N ew L ite ra ry H isto ry 17 (1986) 204-217.

9 Z o b . M . W a l d m a n , Tow ard A Theory o f H istorical N arrative. A Case S tu d y in

P erso-Islam icate H istoriography, C o lu m b u s 1980; G . W . T г о m p f, N o tio n s 6 f H istorical R ecurrence in Classical H ebrew H istoriography. Stu d ies in the H istorical B o o ks o f the O ld T esta m en t (V T S 30), L eiden 1979, s. 213-239.

tak ja k je rozum iał a u to r” 10. Jest on również zbyt zależny od dawnej tradycji niemieckiej {wie es eigentlich gewesen). Takie stanow isko skrytyko­ wał wcześniej ostro E. H. Carr. Okazuje się bowiem, iż „historyczne dzieło jest zawsze interpretacją wydarzeń, jest wyborem, i nie dokonuje się nigdy w bezinteresownej czystości” 11. Historyczne dzieło nie musi też mieć charakteru chronologicznego i sekwencyjnego - jak twierdzi Coats. Możliwe są np. prace przekrojowe. Celem dzieła historycznego nie jest wreszcie tylko wspom inanie - jak chce Coats. M a ono przecież także swoją stronę estetyczną i wychowawczą.

Od tych dwóch prób m ało udanego pogłębienia pojęcia historii trzeba przejść do nowszej filozofii historii. W ykazuje ona, iż opow iadanie historyczne jest dość zróżnicowane. M oże ono relacjonować zarów no o wydarzeniu rzeczywistym, jak i zm yślonym 12. „N ie jest konieczny konflikt między wiernością historyczną i szatą literacką. Nie łatw o jest podzielić prace historyka na dwie odrębne części: jedną istotną, a drugą ozdobną ” . W jakim ś stopniu historia jest „zawsze nałożeniem form y na przeszłość. N aw et czyste opow iadanie jest już kom unikow aniem pewnego znaczenia. Stąd historia jest zbudow ana wyobrażeniowo i jest zawsze konstruow ana ze szczególnego p u n ktu widzenia” 14.

Piśmiennictwo historyczne zawsze nakłada pewną interpretacyjną formę na przeszłość. Sama form a nie jest rzeczywistością, lecz figuratyw ną drogą jej przedstawienia. Figuratywność opow iadania historycznego może przejawiać się trojako, mianowicie: 1) przez strukturalne i ideologiczne kody leżące u podstaw tekstu; 2) przez zastosowane tem aty lub motywy; 3) przez użycie figur retorycznych w opow iadaniach15. Historię m ożna by zatem określić jak o „praw dziwą relację, k tó ra nakłada formę na działania ludzi z przeszłości” 16. H istoriografia zaś jest głównie zainteresow ana m etodam i, jakich używali uprzednio historycy, by osiągnąć swoje rezul­ ta ty 17.

W związku z tym, przy określaniu historii trzeba mieć na uwadze trzy - zależne od siebie - rzeczywistości: wydarzenia historyczne, świadomość historyczną i historiografię (dziejopisarstwo).

,0 G . С o a t s, Genesis (F O T L 1), G ra n d R a p id s 1982, s. 9.

11 K . L. Y o u n g e r, A n cien t C onquest... dz. cyt., s. 33. S tan o w isk o tak ie k ry ty k o w a ło w ielu u czonych. Z o b . np.: J. H a b e r m a s , K now ledge and H um an Interests, B o sto n 1971; R. N a s h , Christian F aith a n d H istorical U nderstanding, G ra n d R a p id s 1984, s. 82nn.

12 P o r. R . J. C o g g i n s , H isto ry a n d S to ry in O ld T estam ent S tu d y, JS O T 11 (1979) 36-46' H . F r e i , The Eclipse o f B iblical N arrative, N ew H av en 1974, s. lOnn.

D . L e V i n. In D efense o f H istorical L iterature, N ew Y o rk 1967, s. V III.

14 K . L. Y o u n g e r, A ncient C onquest... dz. c yt., s. 44. Z o b . M . S t e r n b e r g , The

P oetics o f B iblical N arratives. Ideological L itera tu re a n d the D ram a o f Reading, B lo o m in g to n

1985. Z o b . D . E d e l m a n , D oing H isto ry in B iblical Studies, w: D. E d e l m a n (ed.), The

F abric o f H isto ry. T e xt, A rtifa c t a n d Israel's P a st (JS O T S up 127), Sheffield 1991, s. 13-21; E.

A . K n a u f , From H isto ry to Interpretation, tam że, s. 26-64. 15 P o r. K . L. Y o u n g e r, A n cien t C onquest... dz. cyt., s. 46. 16 Tam że.

17 Z o b . T. L. T h о m p s ο n, T e x t, C o n text and R eferen t in Israelite H istoriography, w: D . E d e l m a n (ed.), The Fabric o f H isto ry... dz. cyt., s. 65-92.

2. Świadomość historyczna

Odnosząc te stwierdzenia do biblijnego Izraela, powiemy, iż głównymi wydarzeniami, które przyczyniły się istotnie do pow stania ogólnoizraels- kiej świadomości historycznej było zjednoczenie się plemion izraelskich i utworzenie m onarchii Dawida. Te dwa wydarzenia umożliwiły z kolei utrw alenie świadomości historycznej na piśmie, a więc dały początek historiografii. M onarchia była organizacją społeczną na tyle spraw ną i luźną zarazem , że zapewniała ówczesnym historykom znaczną swobodę i dystans w ocenie opisywanych wydarzeń.

Zjednoczenie plem ion - pierwsze główne wydarzenie umożliwiające myślenie (kategoriam i Izraela) historyczne - pojm ow ane było w term inach przym ierza (por. Joz 24). Podobnie też, w oparciu o hetycki model przym ierza, ujm ow ano związki plem ion z Jahwe. Dość istotną rolę odgrywał tu m om ent, że przy zobowiązaniu się względem Boga odnoszono się do jego wcześniejszych dobrodziejstw, szczególnie do wyprowadzenia z Egiptu (por. Wj 19,4; 20,2). Myślenie kategoriam i przymierza jest więc jednym ze źródeł świadomości historycznej, a w rezultacie - także historiografii. Ten sposób myślenia widoczny jest także w wielu tekstach nie mówiących w prost o przymierzu (np. Wj 15,21; Sdz 5,11; Am 9,7; Oz

11,1; Iz 28,21).

D rugim istotnym m om entem tworzącym świadomość historyczną Izraela była m onarchia Dawida. Była ona wyjaśniana jak o jeden z etapów długiego procesu, w którym realizowały się obietnice dane A braham ow i czy nawet Semowi18. Takie wyjaśnienie było źródłem i rezultatem zarazem myślenia historycznego.

Pisarze i historycy Starego Testam entu są zgodni w tym, że Boże działanie i objawienie dokonuje się bardziej w świecie człowieka, w jego historii niż w przyrodzie. To Boże działanie nie oznacza - jak np. w m itach - bezpośredniej, cudownej interwencji. „L udzka wolność i odpowiedzial­ ność z jednej strony, a Boża skuteczność z drugiej, ludzka inicjatywa i Boży plan nie wykluczają się wzajemnie” 19. W związku z tym historia (wydarze­ nia) m a charakter znaku, a historiografia (dziejopisarstwo) - charakter świadectwa, co nie wyklucza, oczywiście, patrzenia historycznego.

Powiązanie faktów z teologią dokonuje się m.in. za spraw ą kultu, co jest wyróżniającą i specyficzną cechą myślenia izraelskiego. Najlepszym tego przykładem jest tzw. „H istoryczne C redo” (Pwt 26,5-9), niezależnie od czasu jego pow stania20.

Uw ażano od dość daw na, iż świadomość historyczna Izraela jest czymś nadal wyjątkowym w dziejach starożytności. Decydowała o tym głównie jego liniowa koncepcja czasu. Tak to określa wybitny religioznaw­ ca M. Eliade: „W porów naniu z religiami archaicznymi i

paleooriental-18 P o r. H . C a n с i k, G eschichte, dz. cyt., kol. 811. 19 P or. tam że.

nymi, podobnie jak w porów naniu z mityczno-filozoficznymi koncepcjami wiecznego pow rotu, jakie w ypracowano w Indiach i Grecji, judaizm wprow adza zasadniczą innowację. D la judaizm u czas m a początek i będzie miał koniec. Judaizm wyszedł poza koncepcję czasu cyklicznego. Jahwe nie przejawia się ju ż w czasie kosmicznym (jak bogowie dawnych religii), ale w nieodw racalnym czasie historycznym. Każde nowe wystąpienie Jahwe w historii jest czymś, co nie daje się sprowadzić do wystąpienia poprze­ dniego”21.

Myśl, że Bóg objawia się przez wydarzenia historyczne, występuje w ST - wyrażając się oględnie - o wiele wyraźniej niż w innych religiach. Stwierdzają to także bardzo krytyczni badacze, m.in. B. A lberktson: „Idea historycznych wydarzeń jak o Bożych manifestacji naznaczyła izraelski kult w taki sposób, że brak rzeczywistych paralel wśród sąsiadów Izraela” 22. Specyficznie izraelska jest też koncepcja narodu jak o nośnika historii23.

3. Historiografia (dziejopisarstwo)

. Bardzo oryginalne jest także starotestam entow e piśmiennictwo his­ toryczne (historiografia). Trzeba je odróżnić od tradycji, która często bywa ustna i może być związana z bardzo m ałą grupą społeczną. „T radycja” jest więc pojęciem o wiele szerszym. H istoriografia, zwłaszcza starożytna, może się na niej opierać. Zawsze jednak, gdy mówimy o historiografii, m am y na myśli literackie przekazy.

Musimy mieć na uwadze to, że stosunek dawnych historyków do źródeł i wydarzeń był nieco inny niż u współczesnych historyków. Krytyczne uprawianie’ historii zaczyna się bowiem dopiero u H ekatajosa z M iletu i H erodota. N atom iast pierwsze próby wydzielania części w skom plikowanych wydarzeniach i uchwycenia ich stosunku do siebie są dziełem Hetytów (X V II-X II w. przed Chr.). Spotykam y tam przejawy uogólniania, refleksji, uzasadniania, krytyki i argumentacji.

H istoriografia izraelska, aczkolwiek nieco późniejsza, odznacza się bogactwem form. Obejmują one niemal wszystkie gatunki znane na Starożytnym Bliskim Wschodzie (pieśń o bohaterach, saga, epos historycz­ ny, kronika, roczniki świątynne i dworskie, napisy o budow ach i zwycięst­ wach, pam iętniki urzędników, relacja o objęciu tronu, testam ent politycz­ ny, um ow a itp.). H istoriografia izraelska różni się jednak od hetyckiej pod dw om a względami: a) logiczny stosunek części wydarzenia rzadko wyraża na sposób syntaktyczny; b) wyjaśnia wydarzenia pod kątem m oralnym , a nawet teologicznym. Pod tym względem - co do struktury - jest porów nyw alna tylko z historiografią grecką, choć motywy i tem aty mogą być wspólne z hetycką24. Starow schodnia historiografia ma wprawdzie

21 M . E 1 i a d e. Sacrum - m it - historia. W arszaw a 1974, s. 119. 22 B. A 1 b e r k t s o n. H isto ry and the Gods, L u n d 1963, s. 115. 23 P o r. H . C a n с i k, Geschichte, kol. 812.

odcień religijny25, ale nie ujawnia się on przez świadomość, że dany naród jest - ja k Izrael - wybrany, lecz m a on związek z bóstwem poprzez króla jak o w ybrańca Bożego.

Za H ubertem Cancikiem 26 m ożna następująco scharakteryzow ać historiografię izraelską:

A) Jest ona zakorzeniona w kulturze Starożytnego Bliskiego W scho­ du. Podobieństw a zachodzą szczególnie między dziejopisarstwem izraels­ kim a annalistyką m ezopotam ską, kananejskim eposem oraz egipską literaturą powieściową i m ądrościow ą. N iem al wszystkie gatunki politycz- no-historycznych dokum entów i historycznej literatury są zauważalne w Starym Testamencie. N ajstarszym sposobem utrw alania przekazów historycznych były różnego rodzaju spisy i wykazy (np. listy królów - Rdz 36,31-39; wykazy miejscowości - Joz 15-19; spis ludności - Ezd 2). Dla Izraela szczególnie typowe i istotne są genealogie: był to jeden z najstar­ szych sposobów myślenia i w yrażania się historycznego. Szczególnie godna uwagi jest tablica narodów w Rdz 10, ze swym szerokim horyzontem geograficznym. Nie jest przypadkiem , że „historia” określana jest w języku now ohebrajskim jak o „to led o t” . U trzym ane w pierwszej osobie, częste w środow isku ościennych kultur, relacje o dokonaniach królów lub urzędników rzadko zachodzą w Starym Testamencie.

B) Znaczną rolę w rozwoju izraelskiej historiografii odegrały poetyc­ kie form y przekazu, stosowane zarów no w przekazie ustnym , ja k i pisem ­ nym. W tych i innych form ach przekazu zauważa się radość opow iadania, dydaktyczny patos, m onolog, dialog, pow tórzenia. To wszystko nie byłoby możliwe bez bogatej poezji ustnej i pisemnej.

C) Historyczne przekazy w Starym Testam encie nie tylko wyliczają czyny - ja k to zwykle bywa np. w annalistyce asyryjskiej - lecz także przedstaw iają nieraz rozwinięte działania. Przeciwnik - jeśli występuje - m a własną, wcale nie pasywną osobowość.

D) Charakterystyczną cechą historiografii izraelskiej jest stosunek działania do często występującej w niej mowy. M owa służy zarów no m otywacji działania, ja k i refleksji, planow aniu i decyzji. Działanie zależy - w przeciwieństwie do historiografii hetyckiej i greckiej - przede wszyst­ kim od działającego podm iotu. Dziejopisarstwo Izraela odznacza się więc antropocentrycznym patrzeniem na wydarzenia. Dzięki tem u m ożna patrzeć na pasm a wydarzeń ja k o na sensowne procesy (np. 2 Sm 10 - jak o jeden z najstarszych tekstów). D o tego jeszcze dochodzą techniki wskazań i aluzji, dzięki którym udało się stworzyć obszerne, nie spotykane nawet u H etytów , syntezy tem atyczne, np. pow stanie naro d u izraelskiego (Wj) czy zdobycie kraju (Joz).

25 P o r. G . L. P г a t o, L a storiografla nella B ibbia e la sua collocazione tra la storiografia

greca e la storiografla d e ll’antico O riente, w: L a storiografla nella Bibbia. A tt i della X X V I I I S ettim a n a Biblica, B o lo g n a 1986, s. 9-19, szczeg. 14-16.

W rezultacie powstały ogrom ne, jak na owe czasy, dzieła historyczne (Pięcioksiąg, Dzieło Deuteronom istyczne - przy czym niektórzy uważają oba te dzieła za jeden blok historyczny). Starożytny Bliski W schód nie zna, poza tym, dzieł o takim zasięgu i rozm achu. Jak stwierdza E. M eyer, znany autorytet w historiografii starożytnej - ,,W obrębie przednioazjatyc- ko-europejskiego kręgu kulturowego zupełnie samodzielna jest prawdziwa literatura historyczna jedynie u Izraelitów i Greków. U Izraelitów, którzy także pod tym względem zajm ują szczególne miejsce wśród wszystkich rozwiniętych ludów W schodu, pow stała ona niezwykle wcześnie i zaczęła od wysoce znaczących dzieł” 27.

GESCHICHTE IN ISRAEL

O b w o h l die Bibel v o r allem ein B uch des G la u b en s ist, e n th ü llt sie a u ch G esch ich te. In diesem A u fsatz w ird g ean w o rte t, wie sich die Israeliten ih re G eschichte v o rg estellt h a b en (ihre V o rstellu n g d e r G eschichte), o b sie ü b e rh a u p t ein B ew usstsein d e r G eschichte h a tte n u n d w o rin die E ig en tü m lich k eit d e r israelitischen G eschichte b estan d .

Z u ers t w erden v erschiedene F a ssu n g en d e r G esch ich te erö rte rt: k a n n die G esc h ich te die E reignisse - „w ie es eigenlich gew esen” - fassen u n d vorstellen? D ie neuere U n te rsu ch u n g e n v ern ein en eh er diese M ö g lich k eit u n d b e h a u p te n , die G eschichte sei im m er eine I n te rp re ta tio n d e r E reignisse, die n ich t u n b e d in g t ch ro n o lo g isch gestellt w erden m üssen. D ie G e sch ich te sei im m er eine A ufleg u n g d e r in te rp reta tiv e n F o rm a u f die V erg an g en h eit u n d ist k o n s tru ie rt von einem gew issem S ta n d p u n k t.

E in geschichtliches B ew usstsein u n d D e n k en h a t sich in Israel en tw ick elt d u rc h V ereinigung d e r israelitischen S täm m e u n d E in fü h ru n g d e r da v id isc h en M o n a rc h ie . Eine w ichtige R o lle h a t h ier K u lt u n d die lin eare K o n z e p tio n d e r Z eit gespielt.

D ie israelitische G e sch ich tssch reib u n g - o b w o h l sie sp ä ter als diese hetitisch e u n d m eso p o tam isch e ist - ist m e h r en tw ick elt u n d ist m it dieser d e r G rie ch en vergleichbar: sie e rk lä rt E reignisse von dem th eo lo g isch en S ta n d p u n k t u n d stellt Israel v o r als ein in d er G esch ich te erw ähltes V olk (d a r ist einm alig). D e r A lte N a h e O sten k e n n t n ich t solche W erke - m it so g ro sser Breite u n d S chw ung - wie P e n ta te u ch u n d D eu tero n o m istisch es G e sc h ich ts­ w erk.