ARTYKUŁY INFORMACYJNE Nowe obiekty geoturystyczne na południowym Podlasiu

Nowe obiekty geoturystyczne na po³udniowym Podlasiu

Maria Górska-Zabielska

A b s t r a c t. In 2018 the £uków commune in southern Podlasie became enriched by eight small lapidaries as a result of local self-government initiative. They play a didactic and aesthetic function of biker-friendly spaces along bicyc-le routes. The articbicyc-le discusses 25 erratic boulders, indicating their Scandinavian provenance and micro-morpho-logy features that are a record of environments in which the erratic boulders were staying during their transport. A special attention has been given to the geotourist significance of these stone objects.

Keywords: petrographic gardens, biker-friendly spaces, geotourism, southern Podlasie

Gmina £uków na po³udniowym Podlasiu wzbogaci³a siê w 2018 r., z inicjatywy lokalnego samorz¹du, o osiem niewielkich lapidariów. S¹ usytuowane koncentrycznie wokó³ stolicy regionu – £ukowa, pe³ni¹ funkcjê dydak-tyczn¹ i estedydak-tyczn¹ w miejscach postojowych rozmieszczo-nych wzd³u¿ szlaków rowerowych. W artykule omówiono 25 g³azów narzutowych, wskazuj¹c ich proweniencjê, cechy rzeŸby powierzchni bêd¹ce zapisem œrodowisk, w których g³azy narzutowe znajdowa³y siê w czasie swej wêdrówki, oraz ich znaczenie geoturystyczne.

Lapidaria stanowi¹ wizytówkê regionu, bowiem wszystkie g³azy narzutowe tam siê znajduj¹ce pochodz¹ z okolicznych ¿wirowni w Œwidrach i Krynce, dok¹d zosta³y przytransportowane przez l¹dolód skandynawski ok. 195–130 tys. lat temu (zlodowacenie odry; ¯arski, 2018). Wyeksponowanie obiektów kamiennych jest wielk¹ zas³ug¹ gospodarza gminy Wójta Mariusza Osiaka, któ-rego cechuje du¿a wra¿liwoœæ na dziedzictwo przyrody nieo¿ywionej.

Okolice £ukowa od co najmniej 120 lat s¹ kojarzone z osadami jurajskimi (Wierzbowski, 2018; Wierzbowski i in., 2018), 15.12.1980 r. w Go³aszynie na pow. 8 ha utwo-rzono obszar chroni¹cy przyrod¹ nieo¿ywion¹ – Rezerwat

Kra Jurajska (nr 1 na ryc. 2). Porwak lodowcowy,

zawie-raj¹cy m.in. œrodkowojurajskie amonity, jest oderwanym p³atem ilastej, morskiej ska³y osadowej pochodz¹cej z oko-lic K³ajpedy w zachodniej Litwie. Jahn (1950) wi¹¿e jej transport ze zlodowaceniem œrodkowopolskim, co uszcze-gó³awiaj¹ Ga³¹zka (2004) oraz Ga³¹zka i Danel (2018), pisz¹c o mazurskim strumieniu lodowym. Kra wystêpuje w obrêbie glin lodowcowych fazy warty zlodowacenia odry (¯arski, 2018).

Obecnie geoturyœci (g³ównie rowerzyœci) mog¹ w gmi-nie £uków poznaæ inny, a przy tym bardziej powszechny przejaw transportu glacjalnego, a mianowicie efekt depo-zycji g³azów narzutowych. Z tablic informacyjnych umiej-scowionych przy lapidariach mo¿na siê dowiedzieæ o pro-weniencji i rodzajach g³azów narzutowych, charaktery-stycznych cechach wskazuj¹cych na œrodowisko, w którym by³y transportowane, oraz o procesach oddzia³uj¹cych na nie ju¿ po ust¹pieniu l¹dolodu. Treœci geologiczne s¹ poda-ne w przystêppoda-nej, zrozumia³ej formie i uzupe³niopoda-ne o

foto-grafie oraz podstawowe wymiary g³azów, schematyczn¹ ma-pê geologiczn¹ Europy oraz mama-pê Skandynawii z zazna-czonymi obszarami alimentacyjnymi eratyków przewodnich. Funkcja edukacyjna geozasobów/geoatrakcji turystycz-nych (por. Krzymowska-Kostrowicka, 1997; Kowalczyk, 2000) to wa¿ny element geoturystyki (m.in. Dowling, New-some, 2006), czyli jednej z form turystyki przyrodniczej. Jej g³ównym celem jest zwiedzanie i poznawanie obiektów przyrody nieo¿ywionej. Obiektami zainteresowania geotu-rystycznego bywaj¹, co prawda ma³o powszechnie, tak¿e g³azy narzutowe (m.in. Hoffmann, Dietrich, 2004; Rey-nard, 2004, 2015; Reynard i in., 2009; Brandes, 2010; KoŸma, 2011; Gawor, Makosz, 2014; Górska-Zabielska, 2015a, b, 2016; Górska-Zabielska, Dobracki, 2015; Duraj i in., 2017; Chyliñska, Ko³odziejczyk, 2018; Górska--Zabielska, Zabielski, 2018).

G£AZY NARZUTOWE I ICH ZNACZENIE

G³azem narzutowym jest obiekt skalny, którego wy-miar najkrótszej osi nie jest z regu³y mniejszy ni¿ 0,5 m. Jest to fragment ska³ buduj¹cych cokó³ krystaliczny Fenno-skandii oraz ska³y osadowe z³o¿one na jego powierzchni, które zosta³y zegzarowane, przytransportowane i zdepono-wane przez l¹dolód w czasie zlodowaceñ plejstoceñskich. £¹cznie z ca³ym ró¿nofrakcyjnym detrytusem skalnym przy-wleczonym przez l¹dolód nosz¹ tak¿e nazwê eratyków skandynawskich (³ac. erro, -as, -are – b³¹dziæ, wa³êsaæ siê). Reprezentowane s¹ przez wszystkie typy petrogra-ficzne ska³: magmowe, metamorpetrogra-ficzne i osadowe.

Wœród wyeksponowanych w lapidariach g³azów na-rzutowych znajduj¹ siê narzutniaki przewodnie (np. Korn, 1927; Meyer, Lüttig, 2007), czyli takie, które maj¹ w ob-szarze ich macierzystego wystêpowania (w Skandynawii) tylko jedn¹ wychodniê o stosunkowo niewielkich (w od-niesieniu do powierzchni ca³ej tarczy) rozmiarach (ryc. 1). S¹ one diagnostyczne w okreœleniu kierunków ich trans-portu, a przez to i transgresji l¹dolodu lub jego fragmentów (lobów). Kolejne 30–40% przywleczonych przez l¹dolód skandynawskich narzutniaków to eratyki wskaŸnikowe (np. Vinx, 1993), które w stosunku do przewodnich maj¹ kilka (wiêcej ni¿ jedn¹) wychodni lub jej powierzchnia

zaj-ARTYKU£Y INFORMACYJNE

1

muje znaczny obszar. Pozosta³a czêœæ narzutniaków to naj-czêœciej ska³y magmowe i metamorficzne, o których mo¿na powiedzieæ tylko tyle, ¿e pochodz¹ z wychodni zlokalizo-wanych w obrêbie tarczy ba³tyckiej.

Na wielkoœæ g³azu wp³ywa kilka czynników, m.in: cios masywu w obszarze alimentacyjnym, czyli zestaw spêkañ i szczelin w ska³ach, które mog¹ powstaæ w wyniku krzep-niêcia magmy i/lub ruchów tektonicznych. Cios masywu stanowi pierwotny czynnik decyduj¹cy o wielkoœci eratyków. Wœród du¿ych g³azów narzutowych dominuj¹ ska³y magmowe g³êbinowe i metamorficzne – narzutniaki tych ska³ osi¹gaj¹ znaczne rozmiary. WyraŸnie mniej jest narzutniaków zbudowanych ze ska³ magmowych wulkanicznych i sub-wulkanicznych, co jest g³ównie nastêpstwem ciosu termicz-nego oraz wynika ze specyfiki ich wystêpowania w obszarze Ÿród³owym (np. dajki, mniejszy obszar wychodni). Narzut-niaki te odznaczaj¹ siê równie¿ mniejszymi rozmiarami w porównaniu z narzutniakami ska³ g³êbinowych i meta-morficznych. Podatne na wietrzenie i mniej odporne na niszczenie ska³y osadowe ulegaj¹ w czasie transportu roz-padowi/rozdrobnieniu, dlatego stanowi¹ nieca³e 2% du-¿ych narzutniaków (Schulz, 1996).

Kolejn¹ oznaczan¹ cech¹ narzutniaków jest ich typ petrograficzny oraz sk³ad mineralny i budowa wewnêtrzna (tekstura i struktura) (Czubla i in., 2006), na podstawie któ-rych mo¿na okreœliæ procesy geologiczne (np. warunki krystalizacji magmy, procesy metamorfizmu/ przeobra¿a-nia ska³, akumulacjê, lityfikacjê, kompakcjê osadu), które uwarunkowa³y powstanie ska³y. Cechy te tworz¹ wartoœæ

edukacyjn¹ g³azu, podnosz¹ j¹ równie¿ pewne cechy morfologiczne powierzch-ni g³azów, np. rysy, wyg³ady, zadziory i wg³êbienia, powsta³e w czasie, kiedy by³y one egzarowane i/lub transportowa-ne przez l¹dolód plejstoceñski. Na po-wierzchni narzutniaka zapisuj¹ siê tak¿e procesy morfogenetyczne, zachodz¹ce po ust¹pieniu l¹dolodu w strefie peryglacjal-nej na przedpolu ustêpuj¹cego l¹dolodu. Ich œladami s¹ m.in.: eolizacja powierzch-ni g³azu, ospa korazyjna, mikro¿ebra ko-razyjne czy wyraŸna jego krawêdŸ.

Niezmienione od czasów depozycji glacjalnej po³o¿enie g³azu (in situ) œwiad-czy o obecnoœci w danym miejscu l¹dolo-du skandynawskiego. Poprzez wskazanie zasiêgu zlodowacenia narzutniaki poma-gaj¹ poœrednio zrekonstruowaæ zmiany klimatu Ziemi (Reynard, 2004). Ponadto g³azy takie wykorzystuje siê w najnow-szych analizach datowania pocz¹tku de-glacjacji obszarów zlodowaconych z u¿y-ciem izotopów kosmogenicznych, np.

10

Be (np. Ivy-Ochs, Kober, 2008; Rinter-knecht i in., 2005, 2012; Tylmann i in., 2018, 2019). To koñcowe naturalne po-³o¿enie jest najwa¿niejszym walorem naukowym g³azu narzutowego.

Cz³owiek czêsto zmienia po³o¿enie g³azów narzutowych i wtedy wystêpuj¹ one ex situ. W prahistorii wykorzystywa-no je do budowy megalitów (np. w Kierz-kowie na Pa³ukach; Górska-Zabielska, 2017), w czasach nowo¿ytnych wzno-szono zamki (np. w Starym Drawsku na Pomorzu), koœcio³y (np. XII-wieczna ko-legiata w Tumie, PoŸniak i in., 2011; XII-wieczny koœció³ pw. Œwiêtego Ducha w Moryniu, Górska-Zabielska, 2019) i inne budynki gospodarcze (np. zabudowania maj¹tku Krugerschów w Podegrodzie; dziœ ruina w otulinie Dra-wieñskiego Parku Narodowego; Górska-Zabielska i in., 2015). G³azy narzutowe mo¿emy tak¿e znaleŸæ w bruko-wanych drogach, jak np. zabytkowej Drodze Solnej czy fragmencie takiej drogi w granicach wspó³czesnej œcie¿ki przyrodniczej Drawnik w Drawieñskim Parku Narodowym (JóŸwiak, Stêpieñ, 2013).

Niektóre z g³azów odznaczaj¹ siê niew¹tpliw¹ wartoœci¹ estetyczn¹, z uwagi na wielkoœæ i kszta³t samego obiektu oraz barwê, strukturê i teksturê ska³y. Wtedy s¹ wykorzy-stywane jako pomniki lub coko³y, na których eksponuje siê pami¹tkowe tablice. W takich sytuacjach g³azy narzutowe pe³ni¹ rolê kulturotwórcz¹ oraz estetyczn¹.

Z tych samych powodów g³azy znikaj¹ z krajobrazu (np. z okolic Opola – Wiadomoœci TVP1 z dn. 6.04.2018 r.), stanowi¹c idealny materia³ kamieniarski dla klienta indy-widualnego (np. p³yty nagrobne, parapety, blaty kuchenne, kamienne posadzki) i w du¿ych inwestycjach (ok³adziny budynków, wystrój du¿ych firm; Piotrowski, 2008; Chrz¹sz-czewski, 2009).

Wszystkie zewidencjonowane du¿e g³azy narzutowe Polski znajduj¹ siê pod ochron¹ jako pomniki przyrody nieo¿ywionej, np. Tryg³aw w Tychowie na Pomorzu Œrod-kowym – najwiêkszy g³az narzutowy (gnejs) w Polsce. Ryc. 1. Obszary alimentacyjne wybranych eratyków przewodnich i wskaŸnikowych

zdeponowanych na obszarze Peribalticum (Górska-Zabielska, 2008, zmodyfikowane); 1 – porfir Bredvad, 2 – granit Garberg, 3 – porfir Grönklitt, 4 – porfir Dalarna, 5 – granit Siljan, 6 – porfir Oslo, 7 – granit Bohus, 8 – granit Filipstad, 9 – granit Uppsala, 10 – granit Stockholm, 11 – granitland i granit rapakiwi land,12 – porfir kwarcowy land, 13 – czer-wony porfir ba³tycki, 14 – br¹zowy porfir ba³tycki, 15 – czarnokit, 16 – granit Sm¯land, 17 – porfir P¯skallavik, 18 – szary granit Växjö, 19 – czerwony granit Växjö, 20 – granit Karlshamn, 21 – granit Halen, 22 – granitV¯nga, 23 – bazalt ze Skanii, 24 – granity i gnejsy Bornholmu

Tak¹ ochron¹ objête s¹ tak¿e pomnikowe g³azy narzutowe za granic¹ (np. Schulz, 1964; Meyer, 1983; Svenson, 2005).

W polskiej ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. (Ustawa, 2004) brak jest jednak zapisu wyraŸnie precy-zyj¹cego, na podstawie jakich kryteriów (np. wymiar, typ petrograficzny, obiekt dziedzictwa kultury) g³azy narzuto-we nale¿y zaliczaæ do chronionych. Brak takiego umocowa-nia skutkuje tym, ¿e staj¹ siê one coraz czêœciej obiektem wandalizmu. W celu ograniczenia tego procederu oraz ochrony georó¿norodnoœci (np. Alexandrowicz, 1994; Koz³owski i in., 2004; Gray, 2013, 2018), œwiadcz¹cej o bogactwie dziedzictwa geologicznego, geomorfologicz-nego i geograficzgeomorfologicz-nego, tworzone s¹ kolekcje, które maj¹ formê ogródków petrograficznych, zwanych inaczej lapi-dariami (³ac. lapidarius – kamienny). Powsta³y one m.in. w Jeziorach przy Muzeum Wielkopolskiego Parku Narodo-wego (Górska-Zabielska, 2008, 2009, 2011), w Wysokiej Wsi na stokach Dylewskiej Góry (Ga³¹zka, Szarzyñska, 2015) czy w Moryniu – Kamienny Ogród (element plano-wanego transgranicznego Geoparku Kraina Polodowcowa nad Odr¹) (Górska-Zabielska, Dobracki, 2015). Ogródki petrograficzne s¹ równie¿ znane poza Polsk¹, zw³aszcza w Niemczech (np. Meyer, 1981, 2006, 2008; Keiter, 2017). Takie lapidaria wystêpuj¹ tak¿e w gminie £uków na po³udniowym Podlasiu.

POTENCJA£ GEOTURYSTYCZNY LAPIDARIÓW

Tworzenie lapidariów daje mo¿liwoœæ zaspokajania potrzeb cz³owieka w zakresie poznania dziedzictwa przy-rody nieo¿ywionej regionu. Informacje zawarte na tabli-cach, nieutrudniony dostêp i oczekiwane przez turystê w³aœciwe zagospodarowanie paraturystyczne stanowi potencja³ geoturystyczny tych niemych œwiadków epoki glacjalnej. Aby ten potencja³ zosta³ dobrze spo¿ytkowany, tzn. by g³azy narzutowe by³y rozpoznawane w œrodowisku przyrodniczym, by zaczê³y w nim pe³niæ rolê atrakcji geo-turystycznej, konieczne jest z jednej strony zaanga¿owanie mi³oœników przyrody, lokalnych stowarzyszeñ i samorz¹dów, z drugiej upowszechnienie specjalistycznej wiedzy. Od-dzia³ywanie obu grup czynników prze³o¿y siê na zachowa-nie g³azów narzutowych w ich zachowa-niezmienionej pozycji, wzglêdnie w lapidariach, gdzie bêd¹ œwiadectwem prze-sz³oœci geologicznej i dziedzictwa przyrodniczego oraz bêd¹ reprezentowaæ ponadprzeciêtn¹ georó¿norodnoœæ re-gionu (np. Hoffmann, Dietrich, 2004).

Skuteczne upowszechnianie dziedzictwa geologiczne-go przez lokalnych przewodników w formie warsztatów, ekomuzeów, coraz bardziej popularnego geocachingu/que-stów czy wrêcz raczkuj¹cych TRInO (http://trino.pttk.pl/) i udostêpnianie ich – po odpowiednim zabezpieczeniu – do zwiedzania, np. w ramach œcie¿ki geoturystycznej/dydak-tycznej, z pewnoœci¹ przynios³oby korzyœci finansowe bezpoœrednio mieszkañcom, a poœrednio samorz¹dom regionów, na terenie których owe obiekty siê znajduj¹. W³adze samorz¹dowe, œwiadome ich obecnoœci w œrodo-wisku, mog¹ bezkonfliktowo wykorzystaæ naturalne walo-ry obszaru w lokalnej polityce zrównowa¿onego rozwoju spo³ecznego i ekonomicznego. Najlepszym tego przyk³adem s¹ dzia³ania samorz¹du gminy £uków (¯bikowski, 2018;

https://www.pgi.gov.pl/aktualno- sci/display/11561-festyn-rodzinny-z-geologia-w-go-laszynie.html dostêp 9.07.2019).

PRZEGL¥D LAPIDARIÓW W GMINIE £UKÓW

Lapidaria towarzysz¹ce miejscom przyjaznym rowe-rzystom wystêpuj¹ na terenie gminy £uków w nastêpu-j¹cych wsiach: Biardy, Dminin, Krynka, Ry¿ki, Strzy¿ew, Suleje, Szczyg³y Górne i Zalesie (ryc. 2). Znajduj¹ce siê w nich g³azy narzutowe pochodz¹ z osadów powierzchnio-wych wystêpuj¹cych w lokalnych ¿wirowniach w Œwidrach i Krynce, dok¹d dotar³y wraz z l¹dolodem fazy warty w cza-sie zlodowacenia odry (ok. 195–130 tys. lat temu, ¯arski, 2018) i tam zosta³y zdeponowane.

W ka¿dym lapidarium (poza Ry¿kami) s¹ prezentowa-ne cztery g³azy narzutowe. Znajduj¹ siê tam tak¿e obszerprezentowa-ne tablice informacyjne (ryc. 3), zawieraj¹ce treœci edukacyj-ne podaedukacyj-ne w przystêpedukacyj-nej, zrozumia³ej formie. Rowerzy-sta/(geo)turysta uzyska tam wiedzê na temat pochodzenia i wieku g³azów narzutowych oraz zapozna siê z cechami rzeŸby powierzchni ska³, które wskazuj¹ na morfotwórcze oddzia³ywanie œrodowiska glacjalnego i peryglacjalnego. W tabeli 1 zamieszczono wymiary g³azów: pomierzon¹ d³ugoœæ, szerokoœæ i wysokoœæ oraz obliczon¹ (na podst. Schulza, 1964; Speetzena, 1998) przybli¿on¹ objêtoœæ i ciê¿ar.

Tablice informacyjne s¹ wzbogacone w schematyczne ryciny, mapy i fotografie, dziêki którym percepcja treœci jest z pewnoœci¹ ³atwiejsza. Na mapie gminy £uków jest przedstawiona lokalizacja lapidariów, a symbolami s¹ zaznaczone pozosta³e w okolicy.

Biardy

W lapidarium w Biardach znajduj¹ siê trzy granity i jeden gnejs (tab. 1). ¯aden z g³azów narzutowych nie jest eratykiem przewodnim. Nie ma wiêc podstaw metodycz-nych do tego, by wskazaæ konkretne miejsce jego pocho-dzenia w Skandynawii.

G³azy 1, 3 oraz 4 maj¹ obtoczone i zaokr¹glone naro¿a, co wskazuje na ich transport w œrodowisku wysokoenerge-tycznym tuneli wewn¹trzlodowcowych. Dodatkowo w naj-mniejszym g³azie w kolekcji mo¿na dostrzec ¿y³ê pegmatytow¹, charakteryzuj¹c¹ siê nierównomiernymi rozmiarami buduj¹cych j¹ minera³ów.

W odleg³oœci ok. 50 m od lipidarium, na skrzy¿owaniu lokalnych dróg, ulokowano inny du¿y g³az narzutowy, który stanowi podstawê dla okolicznoœciowej tablicy upa-miêtniaj¹cej rok jubileuszu (2018 r.) 100-lecia odzyskania przez Polskê niepodleg³oœci. G³az ten pe³ni funkcjê kultu-rotwórcz¹.

Dminin

W lapidarium w Dmininie znajduj¹ siê cztery g³azy narzutowe (tab. 1). Dwa zewnêtrzne g³azy to ³atwe do zidentyfikowania granity rapakiwi z Wysp Alandzkich (nr 11 na ryc. 1). W ich teksturze mo¿na dostrzec du¿e okr¹g³e skalenie potasowe obwiedzione obwódk¹ skaleni sodo-wo-wapniowych (Ryka, Maliszewska, 1982; Czubla i in., 2006) oraz wyraŸnie mniejsze, okr¹g³e, szare kryszta³y kwarcu. Tyln¹ œcianê g³azu nr 3 tworzy w przybli¿eniu powierzchnia p³aska, bêd¹ca wyg³adem glacjalnym.

Bywa, ¿e g³az narzutowy jest skolonizowany porosta-mi (flor¹ epilityczn¹), jak w przypadku g³azu nr 2 (tab. 1).

To oznacza, ¿e obiekt przyrody nieo¿ywionej jest nisz¹ ekologiczn¹ dla obiektów przyrody o¿ywionej.

Krynka

Wœród czterech g³azów narzutowych w Krynce dwa reprezentuj¹ ska³y osadowe oraz dwa – g³êbinowe ska³y magmowe (tab. 1). Piaskowce s¹ eratykami wskaŸnikowy-mi, tzn. nie maj¹ jednego konkretnego obszaru Ÿród³owego w Skandynawii, z którego pochodz¹. Piaskowce jotnickie, bo o nich tu mowa, maj¹ kilka wychodni i niektóre z nich s¹ powierzchniowo bardzo rozleg³e. ród³em

skonsolido-wanych ok. 1,3 mld lat temu luŸnych zia-ren by³y wietrzej¹ce ska³y sfa³dowane podczas procesów górotwórczych 1,8– 1,7 mld lat temu (Bergström, Gee, 1985; Lundquist, Bygghammar, 1994; Bingen i in., 2008). Trzeci od lewej g³az narzu-towy to granit Sm¯land z po³udniowo--wschodniej Szwecji, z charakterystycz-nymi dla tego rodzaju ska³ (por. Barth-olomäus, Solcher, 2002) niebieskimi kwarcami.

Najwiêkszy g³az narzutowy w Kryn-ce to, tak jak w Dmininie, granit rapakiwi pochodz¹cy z Wysp Alandzkich (nr 11 na ryc. 1). Kryszta³y kwarcu s¹ nieliczne, silnie zaokr¹glone, dymnoszare, o œred-nicy od 1 do 10 mm. Granitów rapakiwi z Wysp Alandzkich jest w ³ukowskich lapidariach wiêcej. Turysta zobaczy je tak¿e w Szczyg³ach Górnych (doskonale widoczne), Dmininie i Strzy¿ewie (ryc. 2).

Granit rapakiwi z Wysp Alandzkich jest otoczakiem – wszystkie naro¿a i krawêdzie s¹ zeszlifo-wane. Jest to efekt oddzia³ywania wysokoenergetycznego œrodowiska funkcjonuj¹cego w tunelach wewn¹trzlodow-cowych. P³yn¹ce tamtêdy wody, pochodz¹ce z topnienia l¹dolodu, nios³y materia³ piaszczysto-¿wirowy, który dzia³a³ jak tarka szlifuj¹ca w pierwszej kolejnoœci ostre kra-wêdzie g³azu.

Ry¿ki

W lapidarium w Ry¿kach znajduje siê piêæ g³azów narzutowych (tab. 1). ¯adna ze ska³ w Ry¿kach nie repre-Ryc. 3. Tablica informacyjna przy lapidarium w Dmininie

Ryc. 2. Lokalizacja lapidariów w miejscach przyjaznych rowerzystom w gminie £uków; 1 – Rezerwat Kra £ukowska, 2 – Rezerwat Jata. Na podst. mapy z zasobów Urzêdu Gminy £uków

zentuje narzutniaka przewodniego, st¹d o ich proweniencji powiedzieæ mo¿na jedynie to, ¿e pochodz¹ z pod³o¿a Skan-dynawii.

Najciekawszym obiektem jest tu granit (nr 1 w tab. 1) – na najwiêkszym w tym zespole g³azie narzutowym mo¿na ogl¹daæ dwustronny wyg³ad glacjalny.

Strzy¿ew

W lapidarium w Strzy¿ewie znajduj¹ siê trzy granity i jeden granitognejs (ryc. 4, tab. 1). Dwie mniejsze ska³y (nr 3 i 4 na ryc. 4) to granity rapakiwi z Wysp Alandzkich (nr 11 na ryc. 1), z typowymi dla tej tekstury du¿ymi skale-niami alkalicznymi (5–15 mm) o owoidalnym na ogó³ kszta³cie, otoczone obwódk¹ plagioklazow¹ barwy szaro-zielonej oraz dymnoszarymi okr¹g³ymi kryszta³ami kwar-cu o œrednicy od 1–10 mm.

Wszystkie g³azy narzutowe w Strzy¿ewie maj¹ obto-czony kszta³t, co pozwala nazwaæ je otoczakami.

Nieeksponowana tylna œciana g³azu nr 4 jest pokryta równolegle u³o¿onymi drobnymi bruzdami i wyd³u¿onymi nabrzmieniami. S¹ to tzw. mikro¿ebra (jedna z form

mikro-rzeŸby), które s¹ efektem korazji (ryc. 5), oddzia³uj¹cej na g³az w suchym i mroŸnym œrodowisku peryglacjalnym na przedpolu kurcz¹cego/wytapiaj¹cego siê l¹dolodu.

Lokalizacja lapidarium bezpoœrednio w s¹siedztwie szko-³y sprawia, ¿e ma ono du¿y potencja³, by pe³niæ funkcjê edukacyjn¹. Od zaanga¿owania lokalnych nauczycieli geo-grafii, przyrody, matematyki, jêzyka polskiego i plastyki za-le¿y, czy zostanie ono wykorzystane z po¿ytkiem dla dzieci.

Suleje

Wszystkie cztery g³azy narzutowe w lapidarium w Su-lejach (ryc. 6, tab. 1) to g³êbinowe ska³y magmowe. Dwie z nich to zidentyfikowane eratyki przewodnie: granit kwar-cowy pochodz¹cy z Wysp Alandzkich i granit Sm¯land z po³udniowo-wschodniej Szwecji; ska³a nr 4 to prawdopo-dobnie równie¿ granit Sm¯land (nr 16 na ryc. 1). Ska³a nr 2 nie ma cech eratyka przewodniego. Dwa obiekty z lewej strony ekspozycji (1 i 2 na ryc. 6) s¹ skolonizowane flor¹ epilityczn¹. Dwa z prawej (3 i 4 na ryc. 6) – cechuje obec-noœæ zeolizowanej wyg³adzonej powierzchni skalnej w par-tii szczytowej. Na powierzchni trzeciej ska³y wprawne oko Tab. 1. Charakterystyka g³azów narzutowych w lapidariach po³udniowego Podlasia

Lokalizacja lapidarium Rodzaj narzutniaka i opis Wymiary oœ najd³u¿sza [m] oœ najkrótsza [m] wysokoœæ [m] obwód [m] objêtoœæ [m3_] ciê¿ar_[t] Biardy 1. granit 0,65 0,60 0,45 0,09 0,25 1,90 2. granit 0,70 0,50 0,56 0,10 0,28 2,00 3. granit 0,90 0,65 0,95 0,29 0,80 2,50 4. gnejs 0,65 0,40 0,45 0,06 0,17 1,75 Dminin

1. granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 1,40 1,00 1,05 4,00 0,77 2,11

2. prawdopodobnie granit Sm¯land z pd.-wsch.

Szwecji 0,80 0,55 0,80 2,17 0,18 0,51

3. granit z wyg³adem lodowcowym 0,70 0,45 0,75 2,00 0,12 0,34

4. granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 0,55 0,40 0,70 1,70 0,08 0,22

Krynka

1. piaskowiec jotnicki 0,70 0,60 0,33 2,00 0,07 0,20

2. piaskowiec jotnicki 0,85 0,35 0,50 2,10 0,08 0,21

3. granit Sm¯land z pd.-wsch. Szwecji 0,75 0,40 0,50 2,00 0,08 0,22

4 .granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 0,60 0,40 0,94 1,90 0,12 0,32

Ry¿ki 1. granit 0,80 0,75 0,75 2,30 0,24 0,65 2. granitognejs 0,55 0,55 0,55 1,60 0,09 0,24 3. granitognejs 0,40 0,45 0,80 1,70 0,08 0,21 4. granitognejs 0,60 0,45 1,00 2,25 0,14 0,39 5. gnejs 0,70 0,65 0,60 2,25 0,14 0,39 Strzy¿ew 1. granit drobnokrystaliczny 0,90 0,70 1,25 2,65 0,41 1,13 2. granitognejs 0,95 0,75 0,45 2,90 0,17 0,46

3. granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 0,70 0,50 0,65 1,95 0,12 0,33

4. granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 0,70 0,40 0,50 1,95 0,07 0,20

Suleje

1. granit kwarcowy z Wysp Alandzkich 0,55 0,55 0,47 1,63 0,07 0,20

2. granit drobnoziarnisty 0,70 0,55 0,55 2,00 0,11 0,30

3. granit Sm¯land z pd.-wsch. Szwecji 0,60 0,55 0,80 1,85 0,14 0,38

4. prawdopodobnie granit Sm¯land 1,35 0,70 0,78 3,15 0,39 1,06

Szczyg³y Górne

1. granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 0,80 0,40 0,46 1,90 0,08 0,21

2. granit z wyg³adem lodowcowym na froncie 0,55 0,30 0,52 1,52 0,04 0,12

3. granit rapakiwi z Wysp Alandzkich 1,10 0,80 0,80 3,00 0,37 1,01

4. granit Sm¯land z pd.-wsch. Szwecji 1,00 0,80 1,20 3,00 0,50 1,38

Zalesie

1. granit kwarcowy z Wysp Alandzkich 0,80 0,40 0,60 2,50 0,10 0,28

2. gnejs 1,15 1,20 0,55 3,20 0,40 1,09

3. granit 0,75 0,40 0,45 2,15 0,07 0,19

dostrze¿e mikro¿ebra eoliczne (równoleg³e do siebie, wy-d³u¿one p³ytkie w¹skie bruzdy, oddzielone d³ugimi wybrzu-szeniami), powsta³e w wyniku korazji, czyli niszczenia powierzchni tej ska³y przez transportowany w strumieniu wiatrowym materia³ pylasto-piaszczysty razem z przemarz-niêtym œniegiem i kryszta³kami lodu. Wykszta³cenie wy-raŸnej grani (ryc. 7) pozwala nazwaæ ska³ê graniakiem.

W centralnej czêœci Sulej znajduje siê pojedynczy g³az narzutowy, który pe³ni równoczeœnie funkcjê kulturow¹, historyczn¹ i estetyczn¹. Zosta³ postawiony w 100-lecie odzyskania przez Polskê niepodleg³oœci. Pod wzglêdem petrograficznym jest granitem. Bli¿sza obserwacja ska³y pozwoli dostrzec zeolizowane, czyli zeszlifowane frag-menty œcian bocznych ska³y. G³az wa¿y nieco powy¿ej 1 t.

Szczyg³y Górne

Równie¿ w Szczyg³ach Górnych wszystkie g³azy narzutowe to g³êbinowe ska³y magmowe (ryc. 8, tab. 1). A¿ trzy z nich pochodz¹ z konkretnej wychodni w Skandy-nawii; s¹ wiêc eratykami przewodnimi. S¹ to granity rapa-kiwi z Wysp Alandzkich (nr 1 i 3 na ryc. 8 i nr 11 na ryc. 1) o charakterystycznej teksturze (ryc. 9) oraz granit Sm¯land z po³udniowo-wschodniej Szwecji (nr 4 na ryc. 8 i nr 16 na ryc. 1). Na uwagê zas³uguje ten ostatni, który jest naj-wiêkszym spoœród wszystkich 25 okazów w ³ukowskich lapidariach. Wa¿y prawie 1,5 t i ma 0,5 m3objêtoœci.

Wszystkie g³azy narzutowe wyeksponowane w lapida-rium w Szczyg³ach Górnych s¹ otoczakami.

Ryc. 4. Lapidarium w Strzy¿ewie

Zalesie

W lapidarium w Zalesiu znajduj¹ siê cztery g³azy narzutowe (tab. 1). Tylko jeden z nich (nr 1) posiada cechy eratyka przewodniego – jest to granit kwarcowy pochodz¹cy z Wysp Alandzkich. O takim pochodzeniu œwiadczy czer-wona barwa skaleni potasowych, które dominuj¹ w skale oraz zaokr¹glone szare kryszta³y kwarcu. Kryszta³y kwar-cu najczêœciej otaczaj¹ pierœcieniowo du¿e kryszta³y skaleni, tworz¹c teksturê pyterlitow¹. Pozosta³e ska³y w ekspozycji pochodz¹ z tarczy ba³tyckiej.

Warto dodaæ, ¿e stoj¹cy nieopodal lapidarium du¿o wiêkszy g³az narzutowy z jubileuszow¹ tablic¹ (100-lecie odzyskania przez Polskê niepodleg³oœci) jest przyk³adem granitognejsu, wa¿y 2,6 t i ma prawie 1 m3objêtoœci. Ryc. 6. Lapidarium w Sulejach

Ryc. 8. Lapidarium w Szczyg³ach Górnych

¬

Ryc. 7. D³ugotrwa³e niszcz¹ce oddzia³ywanie strumienia wiatrowo-piaszczysto-œnie¿nego z jednego kierunku prowadzi do powstania grani na powierzchni ska³y. Kszta³t granitu w Sulejach upowa¿nia do nazwania go graniakiem

PODSUMOWANIE

Dba³oœæ o zachowanie, ochronê i upowszechnienie wiedzy o dziedzictwie przyrody nieo¿ywionej ma w £uko-wie d³ugoletni¹ tradycjê, która siêga czasów odkrycia tu osadów œrodkowojurajskich pod koniec XIX w. Jakoœæ zachowanego materia³u paleontologicznego (Wierzbow-ski, 2018; Wierzbowski i in., 2018) sprawi³a, ¿e sta³ siê on szczególnym obiektem zainteresowania wielu paleonto-logów, którzy na jego podstawie zdo³ali odtworzyæ œrodo-wisko ekologiczne fauny jurajskiej. Na terenie gminy £uków ochronie podlega tak¿e przyroda o¿ywiona. Przed-miotem ochrony Rezerwatu Jata (za³. w 1933 r.; nr 2 na ryc. 2) jest zachowanie wielogatunkowego lasu o charakte-rze naturalnym z udzia³em jod³y, wystêpuj¹cej tu na pó³noc-no-wschodniej granicy swego zasiêgu (Barc i in., 2013; Zielony, Nowakowska, 2017).

W niewielkich ogródkach petrograficznych znajduj¹ siê najczêœciej cztery g³azy narzutowe pochodz¹ce z lokal-nych ¿wirowni w Œwidrach i Krynce, dok¹d zosta³y przy-transportowane przez l¹dolód skandynawski ok. 195–130 tys. lat temu (faza warty zlodowacenia odry). G³azy narzu-towe ustawione s¹ najczêœciej w centrum wsi, z nieograni-czonym dostêpem, gdzie wspó³tworz¹ miejsca przyjazne rowerzystom, w które lokalny samorz¹d wyposa¿y³ prze-strzeñ publiczn¹ w 2018 r. Obok lapidariów znajduje siê stojak na rowery oraz zadaszona wiata z ³awkami, a tak¿e czytelna tablica informacyjna (ryc. 3).

Pomys³odawca utworzenia tych lapidariów kierowa³ siê znaczeniem edukacyjnym, estetycznym, konserwacyj-nym i kulturowym g³azów narzutowych. Nie bez znaczenia pozostaje troska o upowszechnienie mieszkañcom wiedzy na temat przesz³oœci geologicznej ich regionu. Gestor wykaza³ siê tak¿e du¿¹ wra¿liwoœci¹ na dziedzictwo abio-tyczne. Utworzy³ ogródki petrograficzne, w których, choæ w pozycji ex situ, zachowuje siê i chroni niemych œwiad-ków epoki glacjalnej. Taka inicjatywa jest ze wszech miar godna polecenia, zw³aszcza na obszarach turystycznie peryferyjnych i ma³o atrakcyjnych (por. Brozinski, 2009; Or³owska, 2017). Odpowiednio wyeksponowane obiekty przyrody nieo¿ywionej pe³ni¹ wa¿n¹ rolê w

zrównowa¿o-nym rozwoju gminy. Wspó³kszta³tuj¹ wizerunek ma³ej ojczyzny, gdzie do pe³nienia funkcji (geo)turystycznych z zachowaniem zasad ochrony przyrody s¹ zagospodaro-wane elementy przyrody nieo¿ywionej.

Dziêkujê Recenzentowi za cenne uwagi i komentarze.

LITERATURA

ALEXANDROWICZ Z. 1994 – Nowa ustawa o ochronie przyrody i jej znaczenie dla zachowania elementów abiotycznych. Prz. Geol., 42 (3): 164–165.

BARTHOLOMÄUS W.A., SOLCHER J. 2002 – Wenig bekannte Eigenschaften von Blauquarz. Geschiebekunde Aktuell, 18 (3): 99–106. BARC K., FORNAL F., KUÆ E. K., OSIAK M., OSIAL G., SZANIAWSKA A., USS G. (red.) 2013 – Rezerwat przyrody „Jata”. Per³a Ziemi £ukowskiej. Wyd. Muz. Reg. £uków.

BERGSTRÖM J., GEE D.G. 1985 – The Cambrian in Scandinavia. [W:] Gee D.G., Sturt B.A. (red.), The Caledonide orogen – Scandinavia and related areas. John Wiley and Sons, 247–271.

BINGEN B., ANDRESSON J., SÖDERLUND U., MÖLLER C. 2008 – The Mesoproterozoic in the Nordic countries. Episodes, 31 (1): 29–34. BRANDES J. 2010 – Geotope und geotouristische Sehenswürdigkeiten der Region Neubrandenburg. Neubrandenburger Geologische Beiträge, 10: 89–98.

BROZINSKI A. 2009 – Geotourism Now, Terms, Development Strate-gies and Practical Examples, 6. University Turku, Finland.

CHRZ¥SZCZEWSKI W. 2009 – Stoneman spod Konina. Nowy Kamie-niarz, 43 (7): 40–44.

CHYLIÑSKA D., KO£ODZIEJCZYK K. 2018 – Geotourism in an urban space? Open Geosci., 10: 297–310.

CZUBLA P., GA£¥ZKA D., GÓRSKA M. 2006 – Eratyki przewodnie w glinach morenowych Polski. Prz. Geol., 54 (4): 352–362.

DOWLING R., NEWSOME D. 2006 (red.) – Geotourism. Elsevier/ Heineman Publishers, Oxford, Wielka Brytania.

DURAJ M., NIEMIEC D., CHENG X., KOLEÒÁK P. 2017 – Vestiges of glacial action in Ostrava: their significance for an application in geoto-urism. World Multidisciplinary Earth Sciences Symposium (WMESS), IOP Conf. Earth Env. Sci., 95; doi: 10.1088/1755-1315/95/5/052014 GA£¥ZKA D. 2004 – Zastosowanie metody mikroskopowego oznacza-nia eratyków przewodnich do lokalizacji obszarów Ÿród³owych wybra-nych kier jurajskich. Prz. Geol., 52 (4): 349–350.

GA£¥ZKA D., DANEL W. 2018 – O Krze £ukowskiej s³ów kilka... [W:] Mizerski W. i in. (red.), „Na krawêdzi platformy”, LXXXVI Zjazd Naukowy PTG, £uków 2–5wrzeœnia 2018 r. Streszczenia ref., 37–38. GA£¥ZKA D., SZARZYÑSKA A. 2015 – Wykaz wybranych g³azów narzutowych. [W:] Ga³¹zka D., Skrobot W., Szarzyñska A. (red.), Wzgórza Dylewskie. Geologia Krajobraz Antropologia przestrzeni. Wyd. Mantis, Olsztyn: 48–108.

GAWOR £., MAKOSZ E. 2014 – Erratics of Pleistocene glaciation in Upper Silesia as geotourist attractions. [W:] Strba L. (red.), Geotourism

Ryc. 9. Dwa g³azy narzutowe (1 i 3) w lapidarium w Szczyg³ach Górnych to granit rapakiwi z Wysp Alandzkich. W centralnej czêœci fotografii doskonale widaæ teksturê rapakiwi, a ponadto rozmieszczone równomiernie na po-wierzchni ca³ej ska³y okr¹g³e, dymno-szare kryszta³y kwarcu. Wszystkie fot. M. Górska-Zabielska, 2018

development & history of mining in Central Europe. Geotour & IRSE 2014, Miskolc, Hungary, October 16–18, 2014. Book of abstracts, 103–111. GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2008 – Ogródek petrograficzny Wielkopol-skiego Parku Narodowego w Jeziorach. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ. GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2009 – Ogródek petrograficzny Wielkopol-skiego Parku Narodowego. [W:] Walna B., Kaczmarek L., Lorenc M., Dondajewska R. (red.), Wielkopolski Park Narodowy w badaniach przy-rodniczych. Poznañ-Jeziory: 225–235.

GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2011 – Geschiebekundliche Gesteinsgärten in Poznañ und dessen nächster Umgebung. Geschiebekunde Aktuell, Sonderheft, 9: 89–98.

GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2015a – Najcenniejsze g³azy narzutowe w Wielkopolsce i ich potencja³ geoturystyczny. Prz. Geol., 63 (8): 455–463. GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2015b – Erratic blocks in NW Poland - geo-logical heritage, conservation and geotourism promotion. European Geo-sciences Union, General Assembly 2015, Vienna, Austria, 12–17 April 2015; Abstracts, http://meetingorganizer.copernicus.org/EGU2015/ EGU-2015-145.pdf

GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2016 – G³azy narzutowe Drawieñskiego Parku Narodowego i ich znaczenie w rozwoju lokalnej geoturystyki. Prz. Geol., 64 (10): 844–847.

GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2017 – Analiza petrograficzna g³azów narzu-towych w grobowcu megalitycznym w Kierzkowie. [W:] Pospieszny £., Sobkowiak-Tabaka I., Nowaczyk Sz. (red.), Megalityczny grobowiec kultury amfor kulistych z Kierzkowa na Pa³ukach. Milcz¹cy œwiadek kultu przodków w epoce kamienia. Wyd. Biskupin, 71–102.

GÓRSKA-ZABIELSKA M. 2019 – G³azy narzutowe w obiektach zabyt-kowych zach. Polski. [W:] Dzwoniarek-Konieczna M., Wêc³awska M. (red.), Cz³owiek i kamieñ. Badania geologiczne w perspektywie arche-ologii. Bogucki Wyd. Nauk., 115–124.

GÓRSKA-ZABIELSKA M., DOBRACKI R. 2015 – Petrographic Gar-den in Moryñ - a new geotouristic attraction in western Poland. Land. Analys., 29: 73–80.

GÓRSKA-ZABIELSKA M., NOWICKA N., ZAWIEJA J. 2015 – Georó-¿norodnoœæ i walory geoturystyczne Drawieñskiego Parku Narodowego, NW Polska. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 463: 1–42.

GÓRSKA-ZABIELSKA M., ZABIELSKI R. 2018 – Geotourism Deve-lopment in an Urban Area based on the Local Geological Heritage (Prusz-ków, Central Mazovia, Poland). [W:] Thornbush M.J., Allen C.D. (red.), Urban Geomorphology. Landforms and Processes in Cities, Elsevier: 37–54.

GRAY M. 2013 – Geodiversity: valuing and conserving abiotic nature, second edn. Wiley Blackwell, Chichester.

GRAY M. 2018 – Geodiversity: the backbone of geoheritage and geocon-servation. [W:] Reynard E., Brilha J. (red.), Geoheritage: assessment, protection, and management. Elsevier, 13–25.

HOFFMANN G., DIETRICH H. 2004 – Der Usedomer Gesteinsgarten in Ückeritz und sein geotouristisches Potential. Schriftenreihe der Deut-schen GeologiDeut-schen Gesellschaft, 36: 122–127.

http://trino.pttk.pl/

https://www.pgi.gov.pl/aktualnosci/display/11561-festyn-rodzinny-z-geologia-w-golaszynie.html

IVY-OCHS S., KOBER F. 2008 – Surface exposure dating with cosmoge-nic nuclides. Eiszeitalter und Gegenwart. Quatern. Sci. J., 57: 179–209. JAHN A. 1950 – Nowe dane o po³o¿eniu kry jurajskiej w £ukowie. Rocz-nik PTG, 19 (2): 371–386.

JÓWIAK K., STÊPIEÑ M. 2013 – Petrografia okolic Drawnika. [W:] B¹kowska A. (red.), Ekomuzeum Rzeki Drawy. Geoœcie¿ka w dolinie Drawy. Wyd. Drawieñski Park Narodowy, 50–78.

KEITER M. 2017 – Die “Grossen Sieben” und der neue Findlingsgarten in Bielefeld – Botschafter vom saalezeitlichen Eisrand. Geschiebekunde Aktuell, 33 (4): 119–129.

KORN J. 1927 – Die wichtigsten Leitgeschiebe der nordischen kristalli-nen Gesteine im norddeutschen Flachlande. Berlin.

KOWALCZYK A. 2000 – Geografia turyzmu. PWN, Warszawa. KOZ£OWSKI S., MIGASZEWSKI M., GA£USZKA A. 2004 – Znacze-nie georó¿norodnoœci w holistycznej wizji przyrody. Prz. Geol., 52 (4): 291–294.

KOMA J. 2011 – Transgraniczny Geopark £uk Mu¿akowa. Prz. Geol., 59 (4): 276–290.

KRZYMOWSKA-KOSTROWICKA A. 1997 – Geoekologia turystyki i wypoczynku. PWN, Warszawa.

LUNDQUIST TH., BYGGHAMMAR B. 1994 – The Bedrock. The Swe-dish Precambrian. [W:] Fredén C. (red.), National Atlas of Sweden: Geo-logy. National Committee of Geography under the auspices of the Royal Swedish Academy of Sciences. Almquist & Wiksell International, Stock-holm: 14–21.

MEYER K.-D. 1981 – Der Findlingsgarten von Hagenburg am Steinhu-der Meer. Ur-und Frühzeit, 2: 4–13.

MEYER K.-D. 1983 – Geologische Naturdenkmale im Landkreis Lüne-burg. Jahrbuch des Naturwissenschaftlichen Vereins für das Fürstentum, Lüneburg, 36: 179–196.

MEYER K.-D. 2006 – Findlingsgärten in Niedersachsen. Archiv für Geschiebekunde, 5 (1/5): 323–338.

MEYER K.-D. 2008 – Findlinge und Findlingsgärten in Niedersachsen. Schriftenreihe der Deutschen Gesellschaft für Geowissenschaften, 56: 117–122.

MEYER K.D., LÜTTIG G. 2007 – Was verstehen wir unter einem “Leit-geschiebe”? Geschiebeaktuell, 23 (4): 106–121.

OR£OWSKA A. 2017 – Evaluation of the geotourism potential of selec-ted geological sites in the eastern part of the borderland between the Sie-dlce Upland and £uków Plain. Geotourism, 1–2 (48–49): 17–30. PIOTROWSKI K. 2008 – Dobry pomys³ na biznes. Kamieniarstwo „g³azowe”. Nowy Kamieniarz, 34 (5): 58–62.

PONIAK E., S£ABY E., NITYCHORUK J. 2011 – Pochodzenie mate-ria³u skalnego u¿ytego do budowy kolegiaty z Tumu ko³o £êczycy. Prz. Geol., 59 (10): 666–670.

REYNARD E. 2004 – Protecting Stones: conservation of erratic blocks in Switzerland. [W:] Prikryl R. (red.), Dimension Stone 2004. New per-spectives for a traditional building material, Leiden, Balkema: 3–7. REYNARD E. 2015 – Erratic boulders in Switzerland, a geological and cultural heritage. European Geosciences Union, General Assembly 2015, Vienna, Austria, 12–17 April 2015; Abstracts, https://meetingorgani-zer.copernicus.org/EGU2015/EGU2015-4415.pdf

REYNARD E., REGOLINI-BISSIG G., KOZLIK L., BENEDETTI S. 2009 – Assessment and promotion of cultural geomorphosites in the Trient Valley (Switzerland). Mem. Descr. Carta Geol. d’It., 87: 181–189. RINTERKNECHT V., BRAUCHER R., BÖSE M., BOURLêS D., MERCIER J.-L. 2012 – Late Quaternary ice sheet extents in northeastern Germany inferred from surface exposure dating. Quatern. Sci. Rev., 44: 89–95.

RINTERKNECHT V., MARKS L., PIOTROWSKI J.A., RAISBECK G.M., YIOU F., BROOK E.J., CLARK P.U. 2005 – Cosmogenic10Be ages on the Pomeranian Moraine, Poland. Boreas, 34 (2): 186–191.

RYKA W., MALISZEWSKA A. 1982 – S³ownik petrograficzny. Wyd. Geol., Warszawa.

SCHULZ W. 1964 – Die Findlinge Mecklenburgs als Naturdenkmäler. Archiv für Naturschutz, 4 (3): 99–126

SCHULZ W. 1996 – Zur Bedeutung der Korngröße bei Geschiebezählungen. Der Geschiebesammler, 29 (3): 91–102.

SPEETZEN E. 1998 – Findlinge in Nordrhein-Westfalen und angrenzen-den Gebieten. Krefeld (GLA).

SVENSON Ch. 2005 – Geschützte Findlinge der Insel Rügen. Landesamt für Umwelt, Naturschutz und Geologie Mecklenburg-Vorpommern, Güstrow.

TYLMANN K., RINTERKNECHT V.R., WONIAK P.P., BOURLES D., SCHIMMELPFENNIG I., GUILOU V., ASTER TEAM 2019 – The Local Last Glacial Maximum of the southern Scandinavian Ice Sheet front: cosmogenic nuclide dating of erratics in northern Poland. Quatern. Sci. Rev., 219: 36–46.

TYLMANN K., WONIAK P.P., RINTERKNECHT V.R. 2018 – Errati-cs selection for cosmogeneic nuclide exposure dating – an optimization approach. Baltica, 31 (2): 100–114.

USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. z 2004 r. nr 92 poz. 880.

VINX R. 1993 – Hochauflösende Rekonstruktion von Eistransportwegen: Die “Leitserienmethode”. Archiv für Geschiebekunde, 1 (11): 625–640. WIERZBOWSKI A. 2018 – Jura £ukowska – retrospekcja osi¹gniêæ badawczych i nowe wyzwania. [W:] Mizerski W. i in. (red.), „Na krawê-dzi platformy”, LXXXVI Zjazd Naukowy PTG, £uków 2–5wrzeœnia 2018 r. Streszczenia ref., 30–32.

WIERZBOWSKI A., ŒWIDER M., KRZECZYÑSKA M., SZCZYGIE£ W. 2018 – Nowe odkrycie w krach mezozoicznych w okolicach £ukowa i jego znaczenie dla promocji geoturystycznej regionu. Prz. Geol., 66 (11): 706–712.

ZIELONY R., NOWAKOWSKA J. (red.) 2017 – Jata. Rezerwat przyro-dy, miejsce pamiêci. Wyd. Aleksander.

¯ARSKI M. 2018 – Plejstocen Ziemi £ukowskiej. [W:] Mizerski W. i in. (red.), „Na krawêdzi platformy”, LXXXVI Zjazd Naukowy PTG, £uków 2–5wrzeœnia 2018 r. Streszczenia ref., 51.

¯BIKOWSKI J. 2018 – Zagospodarowanie turystyczne gminy £uków. [W:] Mizerski W. i in. (red.), „Na krawêdzi platformy”, LXXXVI Zjazd Naukowy PTG, £uków 2–5wrzeœnia 2018 r. Streszczenia ref., 51–52. Praca wp³ynê³a do redakcji 18.07.2019 r.