Œrodowiskowa problematyka geologiczno-in¿ynierska
w planowaniu przestrzennym
Pawe³ Dobak*
Environmental and geological-engineering analysis in town and country planning. Prz. Geol., 50: 924–928.
S u m m a r y. The paper presents an application of geological-engineering aspects to new conditions of town and country planning in Poland. Historically, the role of engineering geology in planning process increase. The most difficult problems are in mining areas, where degradation of soils pertains to more than 30% of surface. Proper application of engineering geology to land management required a development of mapping, telemetry methods and monitoring of environmental conditions. Current changes in procedures ought to include engineering process both at the local and regional stage of planning. Economy analysis of alternative solutions should be included in methodology of the engineering assessment.
Key words: town and country planning, management of environmental resources, systems of space information, geologi-cal-engineering criteria
Zgodnie z zapisami prawa geologicznego jednym z celów dokumentowania geologiczno-in¿ynierskiego jest okreœlenie warunków geologicznych dla potrzeb zagospo-darowania (planowania) przestrzennego (art. 43. ust. 1, Ustawy z dn. 27 lipca 2001 r.). W Rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska z dn. 19 grudnia 2001 r. .... zamieszczono listê elementów wymaganych w dokumentacjach w celu sporz¹dzania planów zagospodarowania przestrzennego. Zagadnienia te nale¿y widzieæ w szerszym kontekœcie zmiany filozofii procesu planowania-zagospodarowania oraz obecnie modyfikowanych w tej dziedzinie rozwi¹zañ prawnych. Zagadnienia geologiczno-in¿ynierskie z racji kompleksowego ujmowania aspektów œrodowiskowych stanowi¹ istotny i rozwojowy element nowego paradygma-tu procesu planowania. Niezbêdne jest paradygma-tu wypracowywa-nie odpowiednich procedur œrodowiskowej analizy problematyki geologiczno-in¿ynierskiej w kolejnych eta-pach procesu planistycznego.
Nowe uwarunkowania procesu planistycznego
Ostatnie dziesiêciolecie jest okresem burzliwych prze-wartoœciowañ oraz zmian prawnych i organizacyjnych w planowaniu racjonalnego zagospodarowania przestrzeni. Wraz z transformacj¹ ustrojow¹ zmieni³ siê podstawowy paradygmat procesu planistycznego. Swoboda kszta³towa-nia koncepcji planistycznych w warunkach nakazowo-roz-dzielczej, centralnie sterowanej gospodarki zast¹piona zosta³a skomplikowanym systemem wspó³zale¿noœci ró¿-nych podmiotów gospodarczych dzia³aj¹cych w skali kra-jów, regionów oraz gmin.
Podstawowym problemem sta³o siê okreœlenie zakresu uprawnieñ i ograniczeñ zwi¹zanych z realizacj¹ prawa w³asnoœci i swobody kszta³towania sposobu zagospodaro-wania na obszarze objêtym w³adaniem danego podmiotu prawno-gospodarczego. D¹¿y siê przy tym do pozosta-wienia stosunkowo znacznego pola manewru w zakresie ró¿nych, niekiedy konkurencyjnych rozwi¹zañ zagospoda-rowania terenu. Proces planistyczny jest realizowany w przestrzeni objêtej ró¿nymi formami ograniczeñ u¿ytko-wania. Wpisana do konstytucji zasada zrównowa¿onego rozwoju powoduje, ¿e wiêkszoœæ z tych ograniczeñ
impli-kowana jest wymaganiami ochrony i racjonalnego wyko-rzystania œrodowiska i zasobów naturalnych. Ze sposobem uwzglêdniania wartoœci przyrodniczych wi¹¿e siê inny istotny wymóg w zarz¹dzaniu przestrzeni¹, jakim jest eko-nomiczna optymalizacja proponowanych rozwi¹zañ.
Te dylematy i uwarunkowania streszczaj¹ siê do dwóch, w pewnym sensie krañcowych postaw przyjmowa-nych przy przestrzennym kszta³towaniu œrodowiska. Jedn¹ z tych postaw jest planowanie w przestrzeni, gdzie nie s¹ narzucone rygory rozmaitych prawnych ograniczeñ. Druga postawa to wypracowanie zasad zagospodarowania przy wynikaj¹cych z prawa w³asnoœci ograniczeniach pola manewru w zakresie szczegó³owych rozwi¹zañ (ryc. 1). Te dwa sposoby ujmowania procesu kszta³towania przestrzeni znalaz³y swój wyraz nawet w tytu³ach stosownych ustaw. W okresie powojennym by³y uchwalone kolejno:
Dekret o planowym zagospodarowaniu
przestrzen-nym kraju (2 kwietnia 1946 r.),
Dwie ustawy o planowaniu przestrzennym (31
stycznia 1961 r. oraz 12 lipca 1984 r.),
Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym (7 lipca
1994).
Akcentowanie terminu planowania wi¹za³o siê z cen-tralnym sterowaniem gospodark¹, czego przestrzenn¹ emanacj¹ mia³o byæ odpowiednie ukierunkowanie rozwoju regionalnego wyra¿ane przede wszystkim w ró¿nych prio-rytetach tempa urbanizacji oœrodków miejskich. Swoboda, z jak¹ planista móg³ kreowaæ swoje wizje, przy praktycz-nym braku ograniczeñ wynikaj¹cych z zapoznanego prawa w³asnoœci, pozwala³a tworzyæ ramy czêsto nazbyt œmia³ych koncepcji przestrzennych. Dotyczy³o to rozpla-nowania obszarów miejskich przy zak³adanej du¿ej dyna-mice wzrostu liczby mieszkañców, zarezerwowania terenów pod magistrale infrastrukturalne i zazwyczaj znacznego rozcz³onkowania zabudowy, co kreowa³o jed-nak dodatkowe koszty zwi¹zane z komunikacj¹ i infra-struktur¹. Najczêœciej te¿ brakowa³o œrodków na dokoñczenie realizacji œmia³ych wizji. Z pocz¹tkowym okresem transformacji ustrojowej po 1989 r. wi¹¿e siê nie-korzystny klimat dla pojêcia i mechanizmów planowania, które czêsto oparte by³o na fa³szywych przes³ankach. St¹d w tytule ustawy z 1994 r. umieszczono termin zagospoda-rowanie, a nie planowanie przestrzenne. Kilka lat funk-cjonowania nowych uregulowañ przynios³o jednak wiele doœwiadczeñ, których uwzglêdnienie jest postulowane w
obecnie opracowywanej ustawie o planowaniu i
*Instytut Geologii In¿ynierskiej i Hydrogeologii, Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa
zagospodarowaniu przestrzennym. Do podnoszonych w dys-kusjach zagadnieñ nale¿¹:
przywrócenie powszechnoœci sporz¹dzania
kom-pleksowych planów zagospodarowania gmin,
wypracowanie mechanizmów niezbêdnych,
hierar-chicznych zale¿noœci miêdzy planowaniem krajowym, regionalnym i miejscowym, tak by zachowane by³y priory-tety wynikaj¹ce z przedsiêwziêæ interesu publicznego,
okreœlenie prawnych i planistycznych narzêdzi
gwa-rantuj¹cych zgodnoœæ procesu zagospodarowania z wyma-ganiami rozwoju zrównowa¿onego, w szczególnoœci z uwarunkowaniami przyrodniczymi.
Udzia³ analiz geologicznych w procesach planowania przestrzennego
Rola uwarunkowañ przyrodniczych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przechodzi³a swoist¹ ewolucjê. Ju¿ przy kszta³towaniu granic powojennej Polski wa¿nym atutem przetargowym sta³ siê bilans zasobów surowcowych. W 1945 r. do Poczdamu, gdzie wa¿y³y siê losy naszych zachodnich granic wezwano jako ekspertów profesorów: Stanis³awa Leszczyckiego — geografa, Wale-rego Goetla — geologa, póŸniejszego pioniera ochrony œrodowiska przyrodniczego oraz Andrzeja Bolewskiego — mineraloga, znawcê problematyki surowcowej. Argumen-ty o charakterze przyrodniczo-gospodarczym, w owych czasach by³y ju¿ w nowo „meblowanej” Europie wy¿ej cenione, ani¿eli dominuj¹ca jeszcze 25 lat wczeœniej w Wersalu analiza stosunków etnograficzno-narodowych (Bolewski, 1984).
W powojennym kszta³cie terytorialnym Polski starano siê pocz¹tkowo dokonaæ przestrzennego zrównowa¿enia sieci gospodarczo-osadniczej. W zwi¹zku z tym w Studium Planu Krajowego z 1949 r. znalaz³ siê postulat lokalizacji 3 nowych oœrodków przemys³owych: w wid³ach Wis³y i Sanu (tereny COP), w rejonie Pi³y oraz na zachód od Bia³egostoku (rejon Wizny). Przy ówczesnej technologii przemys³owej i komunalnej za czynnik niezbêdny dla roz-woju gospodarczego przyjmowano bogate zasoby wodne — st¹d proponowano lokalizacje na obszarach, których najwiêkszym atutem jest stosunkowo ma³o ska¿one œrodo-wisko. Obecnie tereny takie podlegaj¹ ró¿nym formom ochrony i nie s¹ przewidywane jako obszary intensywnej urbanizacji.
W upowszechnieniu uwzglêdniania czynników przy-rodniczych w gospodarczej polityce lokalizacyjnej znacz¹c¹ rolê odegra³y obligatoryjne w pracach planistycz-nych od lat szeœædziesi¹tych opracowania ekofizjograficz-ne (Instrukcja ..., 1964) oraz wypracowywaekofizjograficz-ne zasady kartografii geologiczno-in¿ynierskiej (Malinowski & Sta-matello, 1964; Ba¿yñski i in., 1967; Kowalski & Glazer, 1974) dostosowane do potrzeb optymalnego administro-wania przestrzeni¹ w obszarach miejskich oraz planoadministro-wania przestrzennego.
Zarz¹dzenie Prezesa Centralnego Urzêdu Geologii z dn. 11 listopada 1970 w sprawie zasad ustalania przydatno-œci gruntów dla budownictwa — wœród ró¿nych przypad-ków szczegó³owych, dla których nale¿y sporz¹dzaæ dokumentacje geologiczno-in¿ynierskie wymienia³o pro-jektowanie zabudowy na obszarze wiêkszym ni¿ 50 ha. W praktyce stanowi³o to wskazówkê dla wprowadzenia opra-cowañ geologiczno-in¿ynierskich w proces projektowania osiedli mieszkaniowych. W wielu przypadkach szcze-gó³owe wykartowanie przestrzennej zmiennoœci pod³o¿a
budowlanego (utwory zastoiskowe, organiczne, nasypo-we) by³o istotn¹ wskazówk¹ dla optymalnej lokalizacji obiektów w rozproszonej zabudowie osiedlowej.
Do po³owy lat szeœædziesi¹tych znaczna czêœæ zasobów przyrodniczych traktowana by³a jako tzw. ubikwitety, a wiêc cechy œrodowiska naturalnego wystêpuj¹ce powszechnie. Ta pozorna powszechnoœæ i odnawialnoœæ lub nieograni-czona zasobnoœæ wielu dóbr œrodowiska przyrodniczego stanowi³a swoist¹ pu³apkê strategii rozwojowej. Dziœ za intensywn¹, najczêœciej rabunkow¹ eksploatacjê zasobów naturalnych p³ac¹ regiony poprzemys³owe. Problem ten w drugiej po³owie lat osiemdziesi¹tych przeanalizowany zosta³ iloœciowo w rz¹dowym programie badawczo-ro-zwojowym: Bilans terenów s³abych i zdegradowanych na
skutek eksploatacji górniczej (Wysokiñski, 1988; Piniñska
i in., 1988; Rybicki, 1989; Piniñska, 1990). Wykonane wówczas opracowania wskaza³y w skali kraju na istotne ograniczenia przestrzenne, wynikaj¹ce ze zdegradowania w³aœciwoœci geologiczno-in¿ynierskich pod³o¿a. Przyk³ado-wo w Wa³brzychu, Boguszowie oraz Szczawnie-Zdroju ponad 30% terenów o warunkach korzystnych dla budow-nictwa uleg³o degradacji. Charakter tej degradacji jest zale-¿ny od dynamiki i technologii podziemnej eksploatacji górniczej i obejmuje czêsto linearne, przemieszczaj¹ce siê w kolejnych latach strefy spêkañ i zawodnieñ. Inwentary-zacja uszkodzeñ w obrêbie starej, zabytkowej zabudowy Boguszowa (Glazer, 1979), Giszowca (Kowiñska & Piniñ-ska, 1988) ujawnia przestrzenny zasiêg odkszta³ceñ uwa-runkowanych kierunkami oraz tempem podziemnej eksploatacji z³ó¿. Ograniczenie eksploatacji surowców mineralnych wystêpuj¹ce w ostatnich latach, przy jedno-czesnym uszczegó³owieniu procedur OOŒ wymaganych w projektowaniu inwestycji powoduje, ¿e zagro¿enia te s¹ znacznie mniejsze, a w warunkach ustabilizowania równo-wagi górotworu konieczne jest rozpatrywanie skutecznych metod rehabilitacji wartoœci przyrodniczych i kulturowych wielu zdegradowanych terenów. Wymóg ten nabiera nowe-go znaczenia przy traktowaniu zanowe-gospodarowania prze-strzennego jako sztuki wydobywania z terenu jego aktualnych i potencjalnych wartoœci.
Problematyka geologiczno-in¿ynierska w Systemach Informacji Przestrzennej
W zastosowaniach planistycznych istotnym zagadnie-niem jest dobór ró¿norodnych treœci, w tym równie¿ geo-logiczno-in¿ynierskich dla tworzonych nowoczesnych Systemów Informacji Przestrzennej.
Metody teledetekcyjne odwzorowuj¹ce wybrane
aspekty œrodowiska geologiczno-in¿ynierskiego mog¹ znaleŸæ szczególne zastosowanie we wspieraniu procedur planistycznych i decyzyjnych, szczególnie w opracowa-niach œrednioskalowych. W rejestrowaniu wp³ywów dzia³alnoœci górniczej uzyskano zachêcaj¹ce rezultaty poprzez wykorzystanie satelitarnej interferometrii radaro-wej (Perski, 1999; Perski & Jura, 1999). Bardzo istotn¹ zalet¹ tej metodyki jest mo¿liwoœæ porównania obrazów uzyskanych w ró¿nym czasie i tym samym okreœlania dynamiki odkszta³ceñ pod³o¿a.
Dla celów planistycznych istotne jest opracowywanie
ujednoliconych standardów kartograficznych
dostoso-wanych do potrzeb planowania przestrzennego w oparciu o tworzone bazy danych geologicznych (Dr¹gowski, 1998; Ba¿yñski, 1998; Kaczyñski, 1998), w których wyró¿nia siê 6 modu³ów tematycznych obejmuj¹cych: zarz¹dzanie
przestrzeni¹, infrastrukturê, wody powierzchniowe, atmosferê, sozologiê, zagadnienia geologiczno-in¿ynier-skie w rozbiciu na informacje dotycz¹ce pod³o¿a budowla-nego oraz wód podziemnych. Wzorcowym opracowaniem dla du¿ych aglomeracji mo¿e siê staæ Atlas geologiczny
Warszawy w skali 1: 10 000 zredagowany jako zespó³ map
i przekrojów z mo¿liwoœci¹ powi¹zania z bazami danych. Zastosowano tu zró¿nicowane standardy oprogramowania:
ArcView 3.2a , GeoStar 3i (tworzy przekroje), GeoPlan 2
(tworzy mapy warstwicowe) orazSurfer 7.
Szerszy, chocia¿ bardziej ogólny zakres informacji geologicznej o terenie zawiera seryjna Mapa
geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1 : 50 000, której kolejne
arku-sze s¹ wydawane sukcesywnie pocz¹wszy od 1997 r. z per-spektyw¹ objêcia obszaru ca³ego kraju do 2006 r. Mapa ta sk³ada siê z 5 grup tematycznych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody, warunki pod³o¿a budowlane-go oraz ochrona przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Wybrane tematyczne informacje przedstawiane na mapie znajduj¹ siê w odpowiednich bazach systemu MIDAS oraz banku danych HYDRO prowadzonych w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. Mapa jest wykonywana w for-mie cyfrowej, co w po³¹czeniu z dostêpem do wy¿ej wymienionych baz daje mo¿liwoœæ aktualizacji i reambu-lacji kolejnych edycji np. w dostosowaniu do obszarów powiatów. Zalet¹ MGGP jest szeroki zakres treœci umo¿li-wiaj¹cy nasycenie map w obszarach o ró¿nej specyfice odrêbnymi elementami treœciowymi. Z punktu widzenia rozpoznania uwarunkowañ przyrodniczych dla potrzeb planistycznych bardzo istotne jest przedstawianie obsza-rów perspektywicznych pod wzglêdem surowcowym. Ich wyró¿nienie nastêpuje na podstawie ogólnego rozpoznania budowy geologicznej, poprzedzaj¹cego przyst¹pienie do wykonywania dokumentacji zasobów w kategorii D2. Na
mapie umieszcza siê te¿ obszary prognostyczne, zasiêgi udokumentowanych z³ó¿, lokalizacjê z³ó¿ antropogenicznych oraz rejestracjê lokal-nych, najczêœciej nie koncesjonowanych
punk-tów wystêpowania kopalin pospolitych.
Przedstawione na mapie z³o¿a oceniane s¹ z punktu widzenia wymagañ ich ochrony (klasy 1, 2, 3) oraz œrodowiskowej konfliktowoœci (klasy A, B, C). Problematyka górniczo-z³o¿owa ma swoje odniesienia geologiczno-in¿ynierskie, w szczególnoœci dotycz¹ce warunków udostêpnia-nia z³o¿a oraz rejestracji szkód górniczych.
W perspektywie upowszechniania katego-ryzacji geotechnicznej niezbêdne jest posiada-nie informacji o genezie gruntów rzutuj¹cej na dobór parametrów geotechnicznych: (Instruk-cja ..., 2002):
podzia³ ska³ wed³ug wytrzyma³oœci
(twarde, miêkkie) oraz litologii i stopnia spêka-nia,
ocena charakteru zwietrzelin i rumoszy
oraz materia³u wype³niaj¹cego ich przestrzeñ porow¹,
podzia³ gruntów spoistych i
organicz-nych dostosowany do litogenetycznego klucza doboru parametrów zaprezentowanego w nowych propozycjach normowych,
typologiê osuwisk,
charakter antropogenicznych zmian
gruntów,
zasiêgi ekstremalnych powodzi.
Specjalistyczne opracowania geologiczno-in¿ynier-skie s¹ dostosowywane do optymalizacji sposobów zago-spodarowania przestrzennego w obszarach osuwiskowych (Radwanek-B¹k & Myszka, 1998) i w dolinach rzecznych. Wypracowano te¿ procedury w³¹czaj¹ce numeryczne, tematyczne modele terenu w system projektowania auto-strad, stopni wodnych itd (Ba¿yñski & Frankowski, 1998). Istotne s¹ kartograficzne analizy pozyskiwania kruszywa naturalnego w s¹siedztwie autostrad itd. (vide Myszka & Nieæ, 1998). Na uwagê zas³uguje tak¿e wykorzystanie lokal-nych baz dalokal-nych geotechniczlokal-nych (Piniñska & £ukaszew-ski, 1996; Kumor & D³u¿ew£ukaszew-ski, 1998) w celu przedstawiania zgeneralizowanych obrazów w skalach wiêkszych (np. 1 : 10 000) przydatnych przy tworzeniu ca³oœciowych koncepcji planistycznych dla obszaru miasta.
Kierunki wykorzystania informacji geologicznych w systemie planistycznym
Istnieje niew¹tpliwa potrzeba odpowiedniej selekcji i dostosowania istniej¹cych zasobów przestrzennej informa-cji geologiczno-in¿ynierskiej do potrzeb procedury plani-stycznej. Wymaga to rozwi¹zania nastêpuj¹cych zagadnieñ:
specyfikowania informacji
geologiczno-in¿ynier-skich istotnych dla procedur miejscowego oraz regionalne-go planowania zaregionalne-gospodarowania terenu,
sprzê¿enia informacji geologiczno-in¿ynierskich z
baz danych z rastrowymi oraz wektorowymi systemami wizualizacji kartograficznej,
opracowania oprogramowania w³¹czonego w
sys-tem zarz¹dzania baz¹ danych dla celów planistycznych. Ostatecznym celem tych wdro¿eñ jest uzyskanie narzê-dzia w postaci komputerowego wspomagania systemów decyzyjnych. Przy z³o¿onym i niekiedy interaktywnym
KONCEPCJE
· ·
ekstensywny równomierny rozwój
umiarkowana policentryczna koncentracja bieguny wzrostu § PLANOWANIE CENTRALNE hierarchiczne WIELOPODMIOTOWE (godzenie interesów) POLITYKA -rozdzielczanakazowo- INTERWENCJONIZM wolnyrynek W£ASNOŒÆ
(udzia³ pañstwa)
USPO£ECZNIONA
(znaczny) INDYWIDUALNA(znikomy)
INSTRUMENTY (znaki)
nakazowe ograniczenia u¿ytkowania (SYSTEMY INFORMACJI PRZESTRZENNEJ)
PLANOWANIE
ZAGOSPODAROWANIE przestrzenne
· œwiadome kszta³towanie œrodowiska cz³owieka · zagospodarowanie pól swobody w obszarach
ograniczeñ: PLANOWANIE
PRZESTRZENNE:
· TWORZENIE KULTURY PRZESTRZENI
Ryc. 1. Schemat zmian uwarunkowañ planowania przestrzennego Fig. 1. Scheme of country planning conditions and their changes
charakterze problematyki geologiczno- in¿ynierskiej nie-zbêdne jest tu wyspecyfikowanie informacji na
elementar-nym poziomie i realizacja roboczych map z
uwzglêdnieniem ró¿nych, niekiedy z³o¿onych zapisów algebry zbiorów. Szczególnie istotne jest, by informacje
na poziomie podstawowym zawiera³y dane charaktery-zuj¹ce fizyczne cechy œrodowiska geologicznego, nie zaœ
pochodne od nich wyró¿nienia waloryzacyjne. W warun-kach szybkich zmian technologii oraz ekonomicznej op³acalnoœci ró¿nych sposobów zagospodarowania ocena przydatnoœci terenu mo¿e byæ labilna. Techniki polepsza-nia w³aœciwoœci pod³o¿a budowlanego rozszerzaj¹
mo¿li-woœci adaptacji terenów dla ró¿nych rozwi¹zañ
in¿ynierskich. Czynnikiem decyduj¹cym staje siê w takich wypadkach koszt zastosowania metod polepszania w³aœciwoœci pod³o¿a. Nale¿y siê liczyæ z koniecznoœci¹ wypracowania ci¹g³ych modyfikacji procedur decyzyj-nych w zale¿noœci od regionalnej specyfiki geologiczno-in¿ynierskiej oraz zró¿nicowania wymagañ dla poszczegól-nych typów obiektów budowlaposzczegól-nych. Niezbêdne jest uwzglêdnienie obowi¹zuj¹cej kategoryzacji geotechnicznej. Zaprojektowanie systemu analizowania informacji o warun-kach geologiczno in¿ynierskich powinno w perspektywie rozwojowej byæ sprzêgniête zanaliz¹ ekonomiczn¹.
Wpro-wadzenie czynników ekonomicznych wi¹za³o siê do tej pory z doborem wartoœci wspó³czynników bezpieczeñstwa dla projektowanych obiektów, a w ujêciu ekologicznym z próbami kosztowej waloryzacji poszczególnych elementów œrodowiska przyrodniczego. W obszarach tematycznych œrodowiskowej geologii in¿ynierskiej te dwa ujêcia wyma-gaj¹ twórczej adaptacji.
Problematyka œrodowiskowej geologii in¿ynierskiej wymaga ró¿nych aplikacji w dostosowaniu do 3 poziomów planowania: krajowego, regionalnego i miejscowego.
Na poziomie krajowym obecnie obowi¹zuje
Koncep-cja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju — KPPZK (M.P. nr 26 z 16 sierpnia 2001 r.), w której wœród uwarunkowañ zewnêtrznych rozwoju polskiej przestrzeni (rozdz. 1) wymieniona jest zasada ekorozwoju (pkt. 1.3) wdra¿ana poprzez:
kompleksow¹ waloryzacjê œrodowiska
przyrodnicze-go umo¿liwiaj¹c¹ identyfikacjê sytuacji konfliktowych,
okreœlanie ograniczeñ progowych wynikaj¹cych z
naturalnej pojemnoœci ekologicznej terenu,
system ekologicznych kryteriów kszta³towania
struktur przestrzennych,
budowê scenariuszy rozwoju oraz prognoz
ostrze-gawczych.
Budowa zintegrowanego systemu informacji przestrzen-nej (SIP) o terenie stanowi podstawê dla realizacji wszyst-kich wymienionych powy¿ej zadañ. Najprostsz¹ i najtañsz¹ metod¹ budowania SIP na poziomie krajowym mo¿e byæ adaptacja baz danych MIDAS i HYDRO powi¹zanych z informacjami zawartymi w MGGP. Kon-strukcja systemu powinna byæ otwarta, umo¿liwiaj¹ca stopniow¹ dobudowê kolejnych modu³ów tematycznych oraz wykorzystania wprowadzonych informacji w ró¿nych scenariuszach optymalizacyjnych gier decyzyjnych. Wymaga to przyjêcia prostego, a jednoczeœnie pojemnego systemu kodowania informacji podstawowych oraz mechanizmu systemowego sprawdzania spójnoœci wpro-wadzanych danych z istniej¹cymi zasobami. Sukcesywna budowa sprawnego, dostêpnego SIP powinna umo¿liwiaæ tak¿e zmniejszenie w wielu wypadkach zakresu wstêpnych
prac dokumentacyjnych wyd³u¿aj¹cych niepomiernie czas, a tak¿e koszty przygotowania inwestycji.
Zawarte w KPPZK zamierzenia dotycz¹ce rozwoju krajowego systemu infrastruktury technicznej (transport, telekomunikacja, energetyka, gospodarka wodna) wyma-gaj¹ dokumentowania geologiczno-in¿ynierskiego oce-nianego przez Komisjê Dokumentacji Geologiczno-In¿ynierskich MŒ. Szczególnie istotne z punktu widzenia poprawy bilansu wodnego s¹ plany budowy 12 nowych zbiorników retencyjnych oraz stopni wodnych.
Wa¿nym instrumentem monitorowania jakoœci prze-mian struktury przestrzennej kraju maj¹ byæ Strategiczne Oceny Oddzia³ywania na Œrodowisko (SOOŒ). W obsza-rze zainteresowañ œrodowiskowej geologii in¿ynierskiej najistotniejszymi elementami objêtymi problemowym monitoringiem powinny byæ: odkszta³cenia powierzchni terenu wywo³ane antropopresj¹ (szkody górnicze, leje depresyjne indukowane przez górnictwo i budownictwo, wstrz¹sy sejsmiczne), geologiczne uwarunkowania sk³adowania odpadów, zagospodarowanie dolin rzecznych w szczególnoœci w obszarach zurbanizowanych, geolo-giczno-in¿ynierskie uwarunkowania kszta³towania zwartej struktury przestrzennej obszarów miejskich.
Na poziomie regionalnym s¹ tworzone strategie
roz-woju i plany zagospodarowania przestrzennego woje-wództw, których rozwiniêciem s¹ wieloletnie programy oraz kontrakty regionalne. Dla stworzenia strategii pierw-szym etapem jest diagnoza stanu regionu, której podsta-wow¹ technik¹ jest analiza SWOT (matryca czynników: mocne, s³abe, szanse, zagro¿enia). Œrodowiskowe warunki geologiczno-in¿ynierskie wnosz¹ iloœciowe dane do wszystkich elementów SWOT. Przyk³adowym zagadnie-niem rozpatrywanym w analizie SWOT jest bilans terenów o s³abych i zdegradowanych parametrach gruntowych. W szczególnoœci dotyczy to poeksploatacyjnych obszarów górniczych i optymalnego wyboru ich nowych funkcji przestrzennych. Tak¿e informacje zawarte w arkuszach
MGGP dostarczaj¹ danych iloœciowych o stopniu
szcze-gó³owoœci w zupe³noœci wystarczaj¹cym do analiz plano-wania regionalnego. Warto zwróciæ uwagê, ¿e inwestycje zwi¹zane z dokumentowaniem geologiczno-in¿ynierskim (spiêtrzenia wód, energetyka, transgraniczne sieci infrastruktu-ralne) wymagaj¹ zazwyczaj wsparcia zewnêtrznego i sporz¹dze-nia kontraktów regionalnych. Sporz¹dzenie wniosków o przyznanie œrodków pomocowych powinno byæ poparte odpowiednim dla zamierzenia zakresem syntetycznej anali-zy œrodowiskowych warunków geologicznych.
Na poziomie miejscowym (gminnym) — sporz¹dzane
jest studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowe plany zagospodaro-wania przestrzennego stanowi¹ce obowi¹zuj¹cy akt prawa miejscowego. Zakres informacji przedstawionych na
MGGP daje wieloaspektowe t³o dla sporz¹dzenia studium,
które powinno byæ uzupe³nione precyzyjniejsz¹ wielkoska-low¹ informacj¹. Zakres tematyczny oraz dok³adnoœæ odwzorowania treœci na mapach warunków geologicz-no-in¿ynierskich w skali 1 : 10 000 jest merytoryczn¹ pod-staw¹ zarówno do sformu³owania optymalnej strategii rozwojowej gminy jak i przedstawienia udokumentowanych decyzji planistycznych w miejscowym planie zagospodaro-wania przestrzennego. Istotn¹ rolê odgrywaæ tu powinna geologiczno-in¿ynierska bonitacja terenu sprzê¿ona z meto-dami kosztowej symulacji wariantów zabudowy. Ma to tym wiêksze znaczenie w perspektywie zobowi¹zañ wyni-kaj¹cych z pojêcia renty planistycznej.
Wnioski
1. Realizacja zapisów prawa w zakresie zagospodaro-wania przestrzennego wymaga szerszego wprowadzenia ele-mentów œrodowiskowej geologii in¿ynierskiej na wszystkich etapach planowania. Niezbêdne jest w tym zakresie rozwija-nie i uszczegó³owierozwija-nie tematycznych procedur w metodycz-nym systemie sporz¹dzania planów. Wymaga to wspó³pracy pomiêdzy zespo³ami opracowuj¹cymi stosowne instrukcje w resortowych jednostkach: Instytucie Gospodarki Przestrzen-nej i KomunalPrzestrzen-nej, Pañstwowym Instytucie Geologicznym oraz w ministerstwach odpowiedzialnych za zagadnienia œro-dowiska, infrastruktury oraz mieszkalnictwa.
2. Utrzymanie aktualnej sieci monitoringu œrodowisko-wego, realizacja map seryjnych i rozbudowa baz danych stanowi dobr¹ podstawê do wypracowania ujednoliconych Systemów Informacji Przestrzennej stanowi¹cych jeden z podstawowych instrumentów planowania zagospodarowa-nia przestrzennego. Systemy te umo¿liwiaj¹ racjonalizacjê wariantowania oraz procedur decyzyjnych, a tak¿e pozwa-laj¹ na minimalizacjê kosztów planowania przestrzennego i wybór ekonomicznie uzasadnionych rozwi¹zañ.
3. Wœród nowoczesnych metod aktualizacji informacji o œrodowisku geologiczno-in¿ynierskim najistotniejsze znaczenie maj¹: techniki teledetekcyjne, standaryzacja i upowszechnienie badañ polowych gruntów, koncepcyjny rozwój baz danych oraz rozwój oprogramowania umo¿li-wiaj¹cego przeprowadzanie analiz przestrzennych i wspie-ranie procesów decyzyjnych.
4. Metodyczne rozwi¹zania w zakresie dokumentowa-nia geologiczno-in¿ynierskiego dla potrzeb planowadokumentowa-nia przestrzennego zapewniaj¹ porównywalnoœæ oraz wysoki standard merytoryczny. Uzasadnione jest okreœlenie finan-sowych mechanizmów wspierania realizacji tych opraco-wañ dla gmin oraz aglomeracji miejskich.
5. Obecnie tendencje planowania przestrzennego okre-œlone s¹ przez dwa elementy: system ograniczeñ u¿ytko-wania (czêsto wynikaj¹cy z przes³anek przyrodniczych) oraz zasada optymalizacji ekonomicznej w pozosta³ym polu swobody rozwi¹zañ. W dokumentowaniu geologicz-no-in¿ynierskim nale¿y d¹¿yæ do okreœlenia metod para-metrycznej, ekonomicznej oceny wydzielonych warunków zagospodarowania analogicznie do wyceny wartoœci ele-mentów œrodowiska przyrodniczego oraz kosztów u¿ytko-wania œrodowiska.
Literatura
BA¯YÑSKI J. (red.) 1967 — Geologiczne opracowanie regionalne Be³chatowskiego Okrêgu Przemys³owego. Instytut Geologiczny. BA¯YÑSKI J. (red.) 1998 — Mapa warunków geologiczno-in¿ynier-skich dla potrzeb planowania przestrzennego w sali 1 : 10 000 w gmi-nie Kazimierz Dolny. CAG Pañstw. Inst. Geol.
BA¯YÑSKI J. & FRANKOWSKI Z. 1998 — Wspó³czesna problemy kartografii geologiczno-in¿ynierskiej dla potrzeb zagospodarowania przestrzennego. [In:] II Ogólnopol. Symp. Wspó³czesne problemy geologii in¿ynierskiej w Polsce. Kiekrz: 33–40.
BOLEWSKI A. 1984 — Memorandum polskie. Poczdam 1945. Odra 7–8.
Dekret z dn. 2 kwietnia 1946 r. — O planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Dz.U. 1946 nr 16 poz. 109
DR¥GOWSKI A. (red.) 1998 — Mapa warunków geologiczno-in¿y-nierskich dla potrzeb planowania przestrzennego w sali 1 : 10 000 w gminie Jab³onna. CAG Pañstw. Inst. Geol.
FRANKOWSKI Z. & WYSOKIÑSKI L. 1999 — Atlas geologiczny Warszawy w skali 1 : 10 000. Ministerstwo Œrodowiska.
GLAZER Z. (red.) 1979 — In¿yniersko-geologiczna prognoza wp³ywu eksploatacji górniczej na zabudowê miasta Boguszowa.Arch. ZPG Wydz. Geol. UW.
Instrukcja w sprawie wykonywania opracowañ fizjograficznych do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Za³¹cznik do Zarz¹dzenia nr 3 Przewodnicz¹cego Komitetu Budownictwa, Urbani-styki i Architektury z dn. 17 I 1964 r. Dziennik Budownictwa Nr 6/1964 poz. 16.
Instrukcja sporz¹dzania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000, 1997, zm. 1998. Pañstw. Inst. Geol.
Instrukcja sporz¹dzania Mapy warunków geologiczno-in¿ynierskich w skali 1 : 10 000 i wiêkszej dla potrzeb planowania przestrzennego w gminach. 1999 — Min. Œrodowiska, Pañstw. Inst. Geol.
Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodar-czej Polski w skali 1 : 50 000, 2002. Pañstw. Inst. Geol.
KACZYÑSKI R. (red.) 1998 — Mapa warunków geologiczno-in¿y-nierskich dla potrzeb planowania przestrzennego w sali 1 : 10 000 w gminie Mi³ki. CAG Pañstw. Inst. Geol.
Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju — KPPZK — Monitor Polski nr 26 z 16 sierpnia 2001 r.
KOWALSKI W. C. & GLAZER Z. (red.) 1974 — Atlas in¿ynier-sko-geologiczny miasta S³ucka. Opracowanie metodyczne. Skala 1 : 10 000. Wyd. Geol.
KOWIÑSKA A. & PINIÑSKA J. 1988 — Protection problems of the old housing mine estate im Upper Silesian Giszowiec town. [In:] The engineering geology of ancient works. monuments and historical sites. Brookfield, Rotterdam.
KUMOR M.K. & D£U¯EWSKI W. 1998 — Geologiczno-in¿ynierska baza danych dla miasta Bydgoszczy. [In:] II Ogólnopol. Symp. nt. Wspó³. Probl. Geol. In¿. w Polsce. Kiekrz: 151–156
MALINOWSKI J. & STAMATELLO H. 1964 — Atlas Geologiczny Warszawy. Wyd. Inst. Geol.
MYSZKA R. & NIEÆ M. 1998 — Zastosowanie szczegó³owych map geologiczno-gospodarczych , 1 : 25 000, 1 : 10 000, w planowaniu przestrzennym. Prz. Geol., 46: 1063–1069.
PERSKI Z. 1999 — Osiadania terenu GZW pod wp³ywem eksploatacji podziemnej okreœlane za pomoc¹ satelitarnej interferometrii radarowej, InSAR. Prz. Geol., 47: 171–174.
PERSKI Z. & JURA D. 1999 — ERS SAR Interferometry for Land Subsidence Detection in the Silesian Coal Mining Region, Poland. Inter. Arch. Photogr. Remote Sensing, 37: 555–558.
PINIÑSKA J. (red.) 1988 — Bilans terenów s³abych i zdegradowanych na skutek eksploatacji górniczej. Miasta: Boguszów–Gorce,
Wa³brzych. Szczawno-Zdrój. Arch. ZPG Wydz. Geol. UW. PINIÑSKA J. 1990 — Metodyka bilansowania terenów zdegradowa-nych w wyniku dzia³alnoœci górniczej. IX Krajowa Konf. Mechaniki Gruntów i Fundamentowania. Kraków: 433–440
PINIÑSKA J. & £UKASZEWSKI P. 1996 — Rola geotechniki w pla-nowaniu przestrzennym. Mat. Sesji: 50 Lat Geotechniki w ITB. Wyd. ITB W-wa: 71–83.
RADWANEK-B¥K B. & MYSZKA R. 1998 — Problematyka walory-zacji terenów dla potrzeb budownictwa na mapach geologiczno-gospo-darczych. Prz. Geol., 46: 1056–1058.
Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dn. 19 grudnia 2002, w spra-wie szczegó³owych wymagañ, jakim powinny odpowiadaæ dokumenta-cje hydrogeologiczne i geologiczno-in¿ynierskie. Dz. U.2002 nr 153 poz. 1779.
RYBICKI S. (red.) 1989 — Analiza górniczych deformacji na terenie Œl¹ska. Arch. IHiGI AGH Kraków.
Ustawa z dn. 31 stycznia 1961 — o planowaniu przestrzennym. Dz. U. 1961 nr 7 poz. 47.
Ustawa z dn. 12 lipca1984 r. — o planowaniu przestrzennym. Dz. U. 1984 nr 35 poz. 185.
Ustawa z dn. 7 lipca 1994 — o zagospodarowaniu przestrzennym — tekst jednolity po zmianach. Dz. U. 1999 nr 15 poz. 139.
Ustawa z dn. 4 lutego1994, zm. 27 lipca 2001— Prawo geologiczne i górnicze. Dz. U. 1994 nr 27 poz. 96, zm. Dz. U. 2001 nr 110 poz. 1190. WYSOKIÑSKI L. 1988 — Bilans terenów s³abych i zdegradowanych na terenach osadniczych. RPBR nr 511.
Zarz¹dzenie Prezesa Centralnego Urzêdu Geologii z dn. 11 listopada 1970 r. w sprawie zasad ustalania przydatnoœci gruntów dla potrzeb budownictwa.
