• Nie Znaleziono Wyników

Wiercenia badawcze ICDP na Górnym i Dolnym Śląsku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Wiercenia badawcze ICDP na Górnym i Dolnym Śląsku"

Copied!
2
0
0

Pełen tekst

(1)

wiskow¹) wymaga nowoczesnej analizy sedymentologicz-nej, popartej szczegó³ow¹ charakterystyk¹ stratygraficzn¹ — przede wszystkim mikropaleontologiczn¹, co mo¿liwe jest w rdzeniu wiertniczym. Istotn¹ rolê przy tej okazji odegraæ mog³oby zbadanie fauny amonitowej, pochodz¹cej z wspomnianych kamienio³omów, a zgroma-dzonej w obszernej kolekcji w Niemczech (muzeum w Greifswald) i rozproszonej ponadto w ró¿nych drobnych kolekcjach w Polsce — kolejny „wspólny” polsko-nie-miecki problem. Badania paleontologiczne amonitów mog³oby byæ uzupe³nione badaniami w p³ytkach cienkich matryksu ska³y pochodz¹cej z poszczególnych okazów, co wzbogaci³oby badania rdzeni wiertniczych. Trzeba tu zaznaczyæ, ¿e wspomniane amonity pochodz¹ce przede wszystkim z utworów wy¿szego oksfordu i ni¿szego kime-rydu pos³u¿y³y ju¿ w latach dwudziestych XX w. do usta-nowienia szeregu taksonów szczebla rodzajowego, których interpretacja jest do dzisiaj niepe³na, a w niektó-rych przypadkach zgo³a dyskusyjna. Taksony te ustano-wione zw³aszcza przez Dohma (1925; por. tak¿e Arkell. 1947; Wilczyñski, 1962) takie jak: Vineta, Pomerania, Baltia, Balticeras, czy wreszcie inne opisywane st¹d rodzaje — Ringsteadia, Orthosphinctes, Rasenia, wyma-gaj¹ obecnie szczegó³owej rewizji zarówno paleontolo-gicznej, jak i stratygraficznej, co stanowi jeden z najwa¿niejszych nierozwi¹zanych dot¹d problemów dotycz¹cych górnej jury w Europie. Problem ten wi¹¿e siê m.in. z podaniem pe³nej charakterystyki szeroko dyskuto-wanej obecnie granicy oksfordu i kimerydu. Zarówno z punktu widzenia regionalnego, jak te¿ ze wzglêdu na miej-sce przechowywania kolekcji paleontologicznych, jest rzecz¹ naturaln¹, ¿e przy opracowaniu wspomnianych zagadnieñ powinni byæ zaanga¿owani, poza polskimi, rów-nie¿ badacze niemieccy.

Wspomniane zagadnienia nie wyczerpuj¹ mo¿liwoœci opracowania m³odszych utworów, o ile przy

projektowa-nym wierceniu zostanie uzyskany bardziej pe³ny profil górnej jury obejmuj¹cy równie¿ utwory górnego kimerydu i tytonu — w szczególnoœci znaczenie mog¹ tu mieæ szcze-gó³owe badania mikropaleontologiczne najm³odszych utworów jurajskich, istotne dla szczegó³owego wyznacze-nia granicy jury i kredy i ewentualnej próby rewizji sto-sowanych dotychczas w Polsce podzia³ów ma³¿oraczkowych. Wa¿ne by³oby te¿ uzyskanie profilu utworów dolnoju-rajskich, gdzie istotnym problemem badawczym w skali œwiatowej mo¿e byæ pozyskanie nowych danych dla wyjaœnie-nia przyczyn bardzo szybkich i gwa³townych zmian pozio-mu morza — zw³aszcza w pliensbachu. Bior¹c pod uwagê znane i typowe procesy, skalê i czêstotliwoœæ tych zmian najlepiej t³umaczy³yby wydarzenia glacieustatyczne, ale jak do tej pory przyjmuje siê ¿e we wczesnej jurze panowa³ ciep³y klimat wykluczaj¹cy zlodowacenia (Chandler i in., 1992). Nowsze dane sugeruj¹ jednak, ¿e ciep³y i stabilny charakter klimatu wczesnojurajskiego stoi pod znakiem zapytania, przynajmniej w odniesieniu do niektórych piê-ter (dane palinologiczne z wczesnego hetangu — Hubbard & Boulter, 2000; i nieliczne na razie analizy izotopowe z pliensbachu — H.Wierzbowski, inf. ustna).

Literatura

ARKELL W.J. 1947 — A monograph of the ammonites of the English Corallian Beds. Palaeontographical Soc. Monograph., 101: 351–378. London.

CHANDLER M., RIND D & RUEDY R. 1992 — Pangaean climate during the Early Jurassic: GCM simulations and the sedimentary record of paleoclimate. Geol. Soc. Amer. Bull., 104: 543–559. DOHM B. 1925 — Uber den oberen Jura von Zarnglaff in Pommern und seine Ammonitenfauna. Abh. Geol. Paleont. Inst. Univ. Greiswald, 6, Greifswald.

HUBBARD R. & BOUTLER M. C. 2000 — Phytogeography and Paleoecology in Western Europe and Eastern Greenland Near the Triassic–Ju-rassic Boundary. Palaios, 15: 120–131.

WILCZYÑSKI A. 1962 — Stratygrafia górnej jury w Czarnog³owach i Œwiêtoszewie. Acta Geol. Pol., 12: 3–112.

Wiercenia badawcze ICDP na Górnym i Dolnym Œl¹sku

Andrzej ¯elaŸniewicz*

Jedn¹ z najciekawszych struktur tektonicznych w po³udniowej Polsce jest strefa Kraków–Lubliniec (SKL), dziel¹ca blok górnoœl¹ski od bloku ma³opolskiego. Strefa ta rozgranicza bloki skorupy/litosfery, które ró¿ni¹ siê:

‘zapisem wczesnopaleozoicznej sedymentacji

plat-formowej,

‘charakterystyk¹ póŸnopaleozoicznego magmatyzmu i

zwi¹zanej z nim mineralizacji po stronie ma³opolskiej, oraz

‘obecnoœci¹ okruszcowania Zn–Pb w triasowych

dolomitach po stronie górnoœl¹skiej.

Ró¿nice te podkreœlaj¹ d³ugowiecznoœæ i regionalne znaczenie tej transpresyjnej struktury uskokowej, czynnej co najmniej od wczesnego kambru po kenozoik. Nie mo¿na jednak wykluczyæ przedkambryjskich za³o¿eñ stre-fy Kraków–Lubliniec, mimo braku danych co do jej aktyw-noœci w prekambrze. W ka¿dym razie nie zaznaczy³a siê ona w czytelny sposób w rozwoju synorogenicznego

base-nu osadowego wieku wendyjskiego, powsta³ego na przed-polu neoproterozoicznego orogenu, w sk³ad którego wcho-dzi³ zarówno blok ma³opolski, jak i górnoœl¹ski.

Górnoœl¹ski fragment wewnêtrznej czêœci orogenu neoproterozoicznego zawiera syntektonicznie deformowa-ne granity wieku 560–540 Ma (U–Pb SHRIMP, cyrkon). Do internidów tego orogenu nale¿y te¿ masyw Brna, tworz¹cy wraz z blokiem górnoœl¹skim, tzw. brunowistuli-kum. Ska³y masywu Brna tworzy³y siê w czasie 720–540 Ma. Wieki U–Pb (SHRIMP) obwódek ziarn cyrkonu ze ska³ fliszowych po obu stronach strefy Kraków–Lubliniec wskazuj¹, ¿e ska³y macierzyste dla detrytusu przesz³y ostatnie wydarzenie termiczne ok. 580–540 mln lat temu. Z danych geofizycznych wynika, ¿e skorupa bloku górno-œl¹skiego ma inn¹ strukturê sejsmiczn¹ ni¿ bloku ma³opol-skiego. Bior¹c pod uwagê spektrum wieków (U–Pb) cyrkonów z wendyjskiego fliszu mo¿na s¹dziæ, ¿e oba blo-ki reprezentuj¹ neoproterozoiczne terrany, które zosta³y kolizyjnie zestawione w wendzie lub przed wendem. Strefa Kraków–Lubliniec jest przypuszczalnie prekambryjskim szwem tektonicznym, utrzymuj¹cym aktywnoœæ poprzez 177

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002

*Instytut Nauk Geologicznych PAN, ul. Podwale 75, 50-449 Wroc³aw; pansudet@pwr.wroc.pl

(2)

ca³y fanerozoik i wp³ywaj¹cym na przebieg procesów geo-logicznych po jej obu stronach. Jest to wiêc strefa nies³ychanie interesuj¹ca z punktu widzenia formowania siê orogenu, kolizji terranów jak i d³ugowiecznoœci struk-tur skorupy. Istnieje realna mo¿liwoœæ przewiercenia tej strefy w poprzek i zbadania budowy samej strefy jak i ogra-niczaj¹cych j¹ bloków pod k¹tem zapisu wielkoskalowych procesów dynamiczych. Zadanie mo¿na by przypuszczal-nie zrealizowaæ za pomoc¹ jedenego skoœnego otworu o d³ugoœci 2–3 km, poprowadzonego na g³êbokoœci 4–5 km poni¿ej sp¹gu kambru lub wendu po stronie górnoœl¹skiej oraz otwór o g³êbokoœci 5–6 km po stronie ma³opolskiej, rdzeniowany w ca³oœci w odcinku sylur–wend.

Na Dolnym Œl¹sku, w Sudetach i na bloku przedsudec-kim, jedn¹ z istotnych cech budowy skorupy jest obecnoœæ neoproterozoicznego/kadomskiego pod³o¿a w strukturze orogenu waryscyjskiego. Uk³ad ten jest najlepiej czytelny w przekroju £u¿yce–Karkonosze (W–E), wzd³u¿ którego skorupa zbudowana z niezdeformowanych granitoidów wieku 580–540 Ma i szarog³azów ok. 560 Ma dozna³a ku wschodowi intruzji granitów wieku 500 Ma i coraz silniej-szej przebudowy tektonotermicznej. Ten wzrastaj¹cy sto-pieñ deformacji i metamorfizmu jest odzwierciedleniem rozwoju waryscyjskiego stosu orogenicznego. Jednak ów prosty obraz w innych czêœciach Sudetów ulega znacznym komplikacjom, g³ównie wskutek z³o¿onej kolizji konty-nentalnych elementów superterranu armorykañskiego.

Stopieñ udokumentowanego poznania podstawowych zrê-bów architektury sudeckiego fragmentu waryscydów, w którym ulegaj¹ one oroklinalnemu wygiêciu, jest ci¹gle ma³y i w znacznym stopniu spekulatywny, w du¿ej mierze z powodu ubóstwa — praktycznie braku — danych sej-smicznych i wiertniczych. Sytuacja ta stwarza istotne trud-noœci w wyborze i precyzyjnym okreœleniu problemu o znaczeniu ponadregionalnym, które mo¿naby rozwi¹zaæ wierceniem badawczym. Obiektami godnymi zaintereso-wania mog¹ byæ kopu³y orlicko-œnie¿nickiej, czy te¿ blok sowiogórski.

Strefa uskokowa Odry jawi siê potencjalnie jako karboñski ³uk magmowy, szew miêdzy blokami armorykañskiego superterranu lub strefa przesuwcza uczestnicz¹ca w formo-waniu orokliny waryscydów. We wschodniej czêœci kopu³y orlicko-œnie¿nickiej, w metamorfiku Œnie¿nika, wspó³wystê-puj¹ ska³y, z których jedne dozna³y metamorfizmu ultrawyso-kich, a drugie ledwie œrednich ciœnieñ. W³aœciwie zaprojektowany otwór badawczy móg³by dostarczyæ istot-nych daistot-nych co do budowy stref kolizji oraz przemieszcza-nia (ekshumacji) ska³ UHP z du¿ych g³êbokoœci w obrêb znacznie p³ytszych parti orogenu. Blok gnejsów sowiogór-skich z granulitami i p³aszczowego pochodzenia perydoty-tami, pod którego czêœci¹ wschodni¹ wystêpuj¹ mafity i ultramafity ofiolitu sudeckiego, otwiera problem zachowa-nego fragmentu strefy subdukcji i obecnoœæ waryscyjskiej struktury ska³kowej (czapki tektonicznej typu masywu gnejsowego Münchbergu).

Propozycja lokalizacji g³êbokich otworów badawczych na obszarze Karpat polskich

Kazimierz ¯ytko*

Wa¿n¹ strukturaln¹ granicê w pod³o¿u Karpat wyznaczaj¹ odcinki osiowe strefy regionalnej anomalii grawimetrycznej orogenu. Od Chy¿nego na Orawie przez okolice Nowego Tar-gu–Nowego S¹cza–Krosna dochodzi ona do Ustrzyk Dolnych. Nastêpnym ku po³udniowi szwem w strukturze g³êbokiego pod³o¿a jest osiowa strefa anomalii elektrycznej przewodnoœci wyznaczona geometrycznymi wektorami Wiesego. Strefa ta miêdzy po³udnikami Ž iliny i Krynicy znajduje siê w Karpatach wewnêtrznych. Na zachód i wschód od tych miejscowoœci wychodzi na przedpole pieniñskiego pasa ska³kowego, na obszar p³aszczowin fliszowych (¯ytko, 1997).

Pod³o¿e Karpat na zewn¹trz od osiowej strefy anomalii grawimetrycznej jest zbudowane z utworów platformy przedpola z pokryw¹ autochtonicznych osadów miocenu. Struktura pod³o¿a tej brze¿nej czêœci Karpat rozpoznana jest wielu otworami, np. Zawoja 1 na zachodzie, KuŸmina 1 k. Sanoka na wschodzie. Natomiast pod³o¿e mas fliszowych miêdzy osiowymi strefami anomalii grawime-trycznej i geoelekgrawime-trycznej jest rozpoznane dot¹d tylko geo-fizycznie. Wiercenia na tym obszarze nie przebi³y fliszu.

Z zagadnieniem powy¿szym wi¹¿¹ siê przeciwstawne pogl¹dy na strukturê orogenu. Albo pierwotne rowy i ufor-mowane w nich kredowo-paleogeñskie sukcesje p³aszczowin Karpat zewnêtrznych koñczy³y siê kulisowo przy pó³nocnym brzegu basenu fliszowego Karpat albo istnia³a ci¹g³oœæ tych rowów i kordylier ku zachodowi. W tym ujêciu zanurzone p³aszczowiny mog¹ kontynuowaæ siê w pod³o¿u Karpat Zachodnich i Alp (Penninicum). W Polsce problem ten

doty-czy jednostek borys³awsko-pokuckiej i skolskiej (Obido-wa–S³opnice?), a na Morawach — œl¹skiej.

W miêdzyrzeczu Sanu–Dniestru, na przed³u¿eniu œród-polskiego wyniesienia w pod³o¿u Karpat (blok Ustrzyk Dolnych–Czarnej; ¯ytko, 1997, 1999; Stefaniuk, 2001) mo¿e byæ wiertniczo osi¹gniête pod³o¿e Karpat na po³udnie od osi anomalii grawimetrycznej. Mo¿e tam byæ równie¿ wyjaœniony problem kontynuacji jednostki borys³awsko-pokuckiej w Karpatach Zachodnich.

Celowa jest realizacja otworu w strefie pasa wykrytych magnetotellurycznie podniesionych bloków pod³o¿a na przedpolu pieniñskiego pasa ska³kowego (elewacja Kro-œcienka; Kulka i in., 1991). Alternatyw¹ jest rejon Krynicy –Wysowej, podniesiony blok pod³o¿a miêdzy dyslokacja-mi Murañ–Jas³o i pó³nocnym przed³u¿eniem dyslokacji Ružbachów (¯ytko, 1997).

Wskazane otwory mia³yby równie¿ znaczenie dla badañ genezy wêglowodorów i wód mineralnych karpac-kiej prowincji oraz prognoz poszukiwawczych tak dla Pol-ski jak i s¹siednich krajów karpackich.

Literatura

KULKA A., R¥CZKOWSKI W., ¯YTKO K. & PAUL Z. 1991 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski, arkusz Szczawnica–Kroœcienko. Pañstw. Inst. Geol.

STEFANIUK M. 2001 — G³ówne elementy strukturalne pod³o¿a wschodniej czêœci Karpat polskich w œwietle badañ magnetotellurycz-nych. Geologia, Kwart. AGH, 27: 127–159.

¯YTKO K. 1997 — Electrical conductivity anomaly of the Northern Carpathians and the deep structure of the orogen. ASGP, 67: 25–43. ¯YTKO K. 1997 — Korelacja g³ównych strukturalnych jednostek Kar-pat Zachodnich i Wschodnich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 168: 135–164. 178

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków

Cytaty

Powiązane dokumenty

W 2010 roku zostały przyjęte przez Komitet Ochrony Socjalnej A Voluntary European Quality Framework for Social Services (Dobrowolne europejskie ramy jakości dla usług

Zarządzanie środowiskowe można najprościej zdefiniować jako zarządzanie tymi obszarami przedsiębiorstwa, które mają lub mogą wywierać wpływ na środowisko naturalne,

The difference between precipitation and evapotranspiration (P-ET), is the difference between water availability and water use, also showed large spatial variations

Doktryna religii mennonickiej powodowała daleko posuniętą samowystarczalność tej społeczności, niemniej zdarzało się, że korzystano z usług wyspecjalizowanych fachowców,

IV , we compare the results of the FP method for the mechanical amplitude and the photon number with the results of the semiclassical (mean- field) approach, the

In this excellent essay the author points out the singular charac- ter and position of the city, referred to in the literature of the Hellenistic and Roman periods as Alexandria

Związane przez bakteryjne siderofory metale mogą być pobierane zarówno przez bak- terie, jak i rośliny, zwiększając tym samym poziom akumulacji metali w tkankach

Doktor Przemysław Gerstmann interesował się psychologią słu­ żącą człowiekowi, zwłaszcza cierpiącemu, stąd z wielką pasją tworzył zręby nowej psychologii