View of The Pondus et Ordo Principle in the Apostolic Exhortation Evangelii Gaudium and Its Message for Preaching

KS. KAZIMIERZ PANU *

ZASADA PONDUS ET ORDO

W ADHORTACJI EVANGELII GAUDIUM

I JEJ PRZESANIE DLA KAZNODZIEJSTWA

THE PONDUS ET ORDO PRINCIPLE IN THE APOSTOLIC EXHORTATION EVANGELII GAUDIUM AND ITS MESSAGE FOR PREACHING

A b s t r a c t. According to the Decree on Ecumenism Unitatis Redintegratio in no.11 the pondus et ordo which arranges the contents of faith according to their “relation with the base or root of Christian faith” is of great importance for preaching. The principle requires the truths of faith and morality are not only communicated truly according to the Gospel, but also in the way that the primary (central) truths are preached and experienced in devotion primarily and the secondary (minor) secondarily. The principle has been very much appreciated by the Pope Francis in the Apostolic exhortation Evangelii Gaudium. The article analyses statements concerning the prob-lem, included in the document.

Summarised by Rev. Kazimierz Panu Key words: the pondus et ordo principle, exhortation Evangelii Gaudium, preaching.

Ju w staroytnoci domagano si, by dzieo sztuki czy utwór literacki skada si z odpowiednio zestrojonych elementów. W ogólnej teorii pikna wielk rol odgryway pojcia harmonii, symetrii oraz waciwej proporcji skadników w obrbie pewnej caoci. Arystoteles uzupeni pojcie adu i pro-porcji koncepcj waciwej wielkoci: pikno miao zalee równie od sto-sownego rozmiaru caoci przedmiotu. W celu uzyskania wraenia estetycz-nego ustalano kanony staych regu pomiarów i ich wzajemnych relacji1. Do

Ks. prof. dr hab. KAZIMIERZ PANU – kierownik Katedry Homiletyki w Instytucie Liturgicz-nym na Wydziale TeologiczLiturgicz-nym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II w Krakowie, prezes Polskiego Towarzystwa Teologicznego; adres do korespondencji: ul. M. Beniowskiego 39, 30-066 Kraków; e-mail: kazimierz.panus@upjp2.edu.pl

1

Zob. H. L a u s b e r g. Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Prze. i oprac. A. Gorzkowski. Bydgoszcz: Homini 2002 § 443-452 (dispositio) § 447-451 (ordo naturalis) oraz § 1055 (aptum – stosowno).

dzi w tradycji kultury funkcjonuje francuskie powiedzenie: toutes propor-tions gardées. Podkrela ono potrzeb zachowania odpowiednich proporcji.

Nie inaczej jest z gmachem wiary i moralnoci chrzecijaskiej. Musi by on budowany w przepowiadaniu zgodnie z zasad pondus et ordo. Na czym owa zasada polega?

1. ZASADA PONDUS ET ORDO

Zasada pondus et ordo (dosownie: „ciar i porzdek”) dotyczy hierar-chii prawd wiary. Zostaa ona przypomniana przez papiea Franciszka w ad-hortacji apostolskiej Evangelii gaudium (EG). Dokument ten, porzdkujc wiele spraw zwizanych z przepowiadaniem sowa Boego w dzisiejszym wiecie, nie pomija tej wanej sprawy. Przypomina najpierw fundamentaln zasad, e „wszystkie prawdy objawione pochodz z tego samego boskiego róda i naley wierzy w nie z t sam wiar” (EG 36), zaraz jednak wyra-nie zaznacza, e „wyra-niektóre z nich [tych prawd] s wawyra-niejsze, powyra-niewa wy-raaj bardziej bezporednio istot Ewangelii” (EG 36).

Pocztki stosowania zasady pondus et ordo mona dostrzec ju w Pimie witym, które dokonuje pewnego porzdkowania prawd wiary. Wyrazem tego s krótkie, syntetyczne formuy wiary. Jedn z najstarszych i najbar-dziej rozpowszechnionych jest wyznanie: „Ja jestem Pan, Bóg twój, który ci wyprowadzi z ziemi egipskiej” zawarte w Ksidze Wyjcia (20, 2). Podobne formuy, jak chociaby: „Pan, który wywiód Izraela z ziemi egipskiej” znajduj si w Ksidze Liczb (23, 22; 24, 8), bd te w starotestamentowych podsumowaniach historiozbawczych (Pwt 26, 5-9; Joz 24, 2-13). W tej formu-le wiary pooony zosta akcent na prawd o Bogu Zbawcy, który jako Stwór-ca czowieka od pocztku obecny jest w dziejach Ludu Wybranego, a kiedy ten oddala si od Niego, staje si jego Sdzi. W tych i innych tekstach (np. Jdt 5, 6-21; Ne 9, 6; Ps 78; 105; 136) widoczny jest te pewien schemat: Bóg Zbawca, Stwórca, Sdzia2. Tak jest w Starym Przymierzu.

Natomiast nowotestamentowe objawienie koncentruje si wokó „funda-mentalnego rdzenia” – jak stwierdza adhortacja w numerze 36. Z kart Nowego Testamentu bije pierwszoplanowa wielko osoby Jezusa Chrystusa i Jego dziea, przedstawionych w kontekcie trynitarnym. „Janieje pikno zbawczej mioci Boga objawionej w Jezusie Chrystusie, który umar i zmartwychwsta”

2

S. R a b i e j. Hierarchia prawd wiary. W: Encyklopedia katolicka. T. 6. Lublin: TN KUL 1993 s. 845.

(EG 36). Pierwotna katecheza apostolska podkrela nieprzerwanie, e Jezus zosta ukrzyowany za nasze grzechy, ale Bóg wskrzesi Go z martwych i uczyni go Panem i Mesjaszem. Szczególnie mocno podkrelaj to Dzieje Apostolskie (Dz 2, 23-24. 36; 3, 13-15; 4, 10; 5, 30; 10, 39-40; 13, 27-30) i listy Pawowe (Rz 1, 4; Rz 2, 24; Flp 2, 9-11; 2 Kor 4, 14; Ga 1,1 i inne).

Ten „fundamentalny rdze” chrystologiczno-trynitarny znalaz swój wyraz w póniejszych symbolach wiary, a ustalon przez pierwotn katechez apo-stolsk hierarchi prawd wiary podjli Ojcowie Kocioa i pisarze wczesno-chrzecijascy. W ich nauczaniu dominuj tajemnice ycia Chrystusa: wciele-nie, mka, krzy i zmartwychwstawciele-nie, wpisane w misterium Trójcy Przenaj-witszej. Pierwsze symbole wiary koncentruj si wic na wyznaniu wiary w Ojca, w Syna i w Ducha witego, przy czym najszerzej rozbudowuj wyznanie chrystologiczne. Inne prawdy wiary s stopniowo doczane do tego fundamentalnego wyznania3.

Take redniowieczni teologowie podejmuj swe poszukiwania w zgodzie z zasad pondus et ordo. Duy wkad w rozumienie tej zasady wniós w. To-masz z Akwinu (1224/25-1274). W nauczaniu Kocioa na ten temat wci aktualne jest jego rozrónienie midzy dogmatami nalecymi do porzdku

celu oraz porzdku rodków4. Niektóre bowiem prawdy dotycz „porzdku

celu” – s to te, które mówi o Bogu i Jego zbawczym dziaaniu w Jezusie Chrystusie i Duchu witym, okrelaj sam cel, którym jest zbawienie. Inne natomiast dotycz „porzdku rodków” prowadzcych do zbawienia – s to np. prawdy o liczbie siedmiu sakramentów, o samej strukturze hierarchicznej Kocioa, o sukcesji apostolskiej, o prymacie biskupa Rzymu5. To rozrónie-nie midzy prawdami okrelajcymi cel, którym jest zbawierozrónie-nie w Chrystusie, a rodkami do niego prowadzcymi ma due znaczenie. Ustala bowiem relacj i perspektyw dla wszystkich prawd. Pozwala te wyraziciej „dostrzec samo jdro wiary”6. W Chrystusie i przez Chrystusa Trójjedyny Bóg objawia si historycznie, osobowo, zbawczo i eschatologicznie. Jezus Chrystus stanowi niejako centrum wszystkich Boych dzie, zbawczych czynów i sów7.

3

Tame kol. 845-846; B. F o r t e. Fundamenty wiary. Przewodnik ycia chrzecijaskiego. Kraków: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” 2012 s. 9-10.

4

R a b i e j. Hierarchia prawd wiary s. 848; E. K o p e . Znaczenie chrystologicznej koncen-tracji w teologii wspóczesnej. W: Chrystocentryzm w teologii. Ogólnopolskie Sympozjum Chry-stologiczne, kwiecie 1974. Red. E. Kope . Lublin: Wydzia Teologiczny KUL 1977 s. 13.

5

S. P a w  o w s k i. Znaczenie zasady hierarchii prawd w kaznodziejstwie. W: Integralne ksztacenie kaznodziei. Red. W. Broski. Lublin: Wydawnictwo KUL 2006 s. 212.

6

K o p e . Znaczenie chrystologicznej koncentracji s. 68. 7

Drobiazgowa analiza prawd objawionych dokonywana przez teologi spe-kulatywn w cigu wieków doprowadzia do nagromadzenia wielu skompli-kowanych twierdze, implikacji i konkluzji. W tym systemie, przypomina-jcym niekiedy labirynt nie do przebycia, trudno byo z czasem nawet spe-cjalistom uchwyci to, co najwaniejsze w chrzecijastwie. Taka sytuacja zmusia teologów do poszukiwania prawdy centralnej i uszeregowania wokó niej pozostaych twierdze. W efekcie w dwudziestowiecznej teologii upo-wszechni si kierunek chrystocentryzmu lub, mówic precyzyjniej, „chry-stologiczna koncentracja w teologii”8. Polega ona – jak podkrela E. Kope – na wprowadzeniu do teologii zasady metodycznej, dziki której cao doktryny chrzecijaskiej bdzie interpretowana w relacji do osoby Jezusa Chrystusa. Tak wic poszczególne dyscypliny teologiczne, a nawet poszcze-gólne zagadnienia w ramach tych dyscyplin nie mog by traktowane jako twierdzenia czy prawdy odrbne, istniejce same dla siebie, izolowane od caej doktryny, ale winny by ujmowane i interpretowane w odniesieniu bd w perspektywie do centralnej prawdy Objawienia Boego, któr jest Jezus Chrystus9. Przy uzasadnianiu jakiej prawdy teologicznej nie wystarczy zatem odwoa si do tzw. kryteriów formalnych, tzn. róde Objawienia, a wic do Pisma witego i Tradycji czy orzecze Urzdu Nauczycielskiego Kocioa, ale naley zastosowa jeszcze tzw. kryterium rzeczowe, które wykae, w jaki sposób i o ile dana prawda wyraa tre chrystologiczn i jak si z ni czy10. Do tej zasady metodycznej nawiza Sobór Watykaski II.

2. ZASADA PONDUS ET ORDO

W DOKUMENTACH WSPÓCZESNEGO KOCIOA

Dyskusj nad hierarchi prawd wiary podjto ju podczas dyskusji nad pierwsz wersj Dekretu o ekumenizmie. Pod obrady Soboru zagadnienie to wniós 25 listopada 1963 r. Andrea Pangrazio († 2005), arcybiskup Gorizia w pónocnych Woszech. Jego zdaniem zasadniczym kryterium, wedug któ-rego trzeba rozrónia i okrela rang poszczególnych prawd wiary, jest ich „przedmiot”. Jeli jest nim ostateczny cel czowieka, nale one do grupy prawd zasadniczych, fundamentalnych, pierwszorzdnych; jeli natomiast 8 Tame s. 60. 9 Tame. 10

T. P a n u . Zasada chrystocentryzmu i jej realizacja w polskiej katechizacji. Kraków: Wy-dawnictwo WAM 2010 s. 185-186.

odnosz si do rodków wiodcych do celu, trzeba je zaliczy do zespou prawd wiary zdecydowanie niszej rangi. T myl podj kardyna Franz König z Wiednia. Jego zdaniem prawdy wiary naley raczej wywaa ni wylicza (potius ponderentur quam numerentur), poniewa maj róny ci-ar (pondus)11. Ostatecznie Sobór przyj ide hierarchii prawd wiary, zapi-san w numerze 11 Dekretu o ekumenizmie Unitatis redintegratio w nast-pujcym brzmieniu: „Ponadto w dialogu ekumenicznym teologowie katolic-cy […] porównujc doktryny, niech pamitaj o istnieniu porzdku czy «hie-rarchii» prawd nauki katolickiej, poniewa róny jest ich zwizek z funda-mentami wiary chrzecijaskiej”12. W sformuowaniu tym nie podjto szcze-góowego wyliczenia „porzdku czy hierarchii” prawd wiary. Tekst sobo-rowy przesun akcent z ilociowego rozumienia prawdy na jej rozumienie bardziej jakociowe. Wskazano jedynie kryterium hierarchizacji prawd, któ-rym jest „zwizek z fundamentami wiary chrzecijaskiej”. Dekret kadzie na-cisk „nie tyle na prawd wiary jako tak, ile na jej warto i znaczenie

zbawcze”13. Innymi sowy, wano danej prawdy nie wynika wycznie

z tego, e zostaa ona zdefiniowana przez Koció, ale z jej relacji do tajemnicy Chrystusa. Kryterium dla hierarchii prawd wiary stanowi blisko tajemnicy Chrystusa, która zawiera w sobie „mysterium Trinitatis”14.

Jakkolwiek postulat uwzgldniania hierarchii prawd zosta przypomniany przez Sobór teologom uczestniczcym w dialogu ekumenicznym, de facto doty-czy on caoksztatu kocielnego nauczania. Dowodzi tego chociaby fakt, e z dokumentów posoborowych stosunkowo najwicej uwagi problemowi hierar-chii prawd wiary powicia Ogólna instrukcja katechetyczna (OIK;

Directo-rium catechisticum generale), pierwszy w dziejach Kocioa powszechnego

od-rbny dokument powicony posudze katechetycznej, wydany przez rzymsk Kongregacj do Spraw Duchowiestwa 11 kwietnia 1971 r.15 Ogólna

instruk-cja katechetyczna przyznaje, e „w ordziu zbawienia istnieje pewna

hierar-chia prawd, któr Koció zawsze uznawa, gdy sporzdza symbole czy stre-szczenia prawd wiary” (OIK 43). Dokument wyjania, jak nie naley

11

Schema Decreti de oecumenismo. Modi a patribus conciliaribus propositi a secretariatu ad christianorum unitatem fovendam examinati (sub secreto). Città del Vaticano: Typis Polyglottis Vaticanis 1964 s. 12.

12

S o b ó r W a t y k a s k i II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, nowe tuma-czenie. Pozna: Pallottinum 2002 s. 201.

13

R a b i e j. Hierarchia prawd wiary s. 845-848. 14

Tame; K o p e . Znaczenie chrystologicznej koncentracji s. 67. 15

E.J.K o r h e r r. Katechetische Direktorien. W: Lexikon für Theologie und Kirche. T. 5. 3. völlig neu bearb. Aufl. Freiburg im Breisgau: Herder 1996 s. 1307-1308.

mie tej sprawy. Hierarchia prawd wiary nie oznacza bowiem, e „pewne prawdy w mniejszym stopniu ni inne wchodz w zakres samej wiary, lecz podkrela, e niektóre prawdy wspieraj si na innych jako gówniejszych i przez nie s nawietlane” (OIK 43)16. Róne aspekty tajemnicy Jezusa – podkrela Ogólna instrukcja katechetyczna – naley w ten sposób wykada , aby „pierwsze miejsce zajmowa fakt centralny dotyczcy osoby Jezusa, któ-ry jest najwikszym darem danym ludziom – oraz by pozostae prawdy nauki katolickiej z niego czerpay swój ukad i swoj hierarchi ujmowan w as-pekcie pedagogicznym” (OIK 16). Katecheza na wszystkich swoich stop-niach winna uwzgldnia tego rodzaju hierarchi prawd wiary.

Analizowany dokument wskazuje, e ordzie ewangeliczne jest skoncen-trowane wokó misterium Trójcy Przenajwitszej, w perspektywie chrysto-centrycznej (OIK 114). Teocentryzm trynitarny polega na prowadzeniu kate-chizowanego do osobowego spotkania z Bogiem, przylgnicia do Boga, któ-ry jako Ojciec objawia si czowiekowi przez Jezusa Chktó-rystusa, a w Duchu witym pragnie da mu udzia w boskiej naturze17. „Jak Chrystus stanowi centrum historii zbawienia, tak Tajemnica Boga jest centrum, od którego historia zbawienia bierze swój pocztek i ku któremu jest skierowana jako do celu ostatecznego. Chrystus ukrzyowany i zmartwychwstay prowadzi ludzi do Ojca, posyajc Ducha witego do ludu Boego” (OIK 41). Dla-tego te katechetyczna posuga sowa powinna mie struktur teocentryczno--trynitarn, przez Chrystusa do Ojca w Duchu witym. Nieuwzgldnianie wspomnianych trzech elementów lub nieukazywanie cisego ich powizania sprawia, e ordzie chrzecijaskie moe zatraci waciwy sobie charakter (por. OIK 41; 42-44). Przez Chrystusa i dziki Niemu jestemy w stanie wnikn w wielk i niepojt tajemnic Boga. Dlatego te dokument tak stanowczo podkrela, e kada forma chrzecijaskiego nauczania i wycho-wania powinna by zogniskowana wokó osoby i dziea Chrystusa.

Ogólna instrukcja katechetyczna nie poprzestaje jednak na stwierdzeniu

istnienia hierarchii prawd wiary ani na podkreleniu centralnego miejsca przyznanego w niej Chrystusowi. Zasug tego dokumentu w tym temacie jest uczynienie kolejnego kroku i wyznaczenie czterech podstawowych punk-tów, wokó których mona zebra wszystkie prawdy wiary. S to najpierw

16

Tekst Ogólnej instrukcji katechetycznej cytowany jest za: Katecheza po Soborze Watyka-skim II w wietle dokumentów Kocioa. Red. W. Kubik. Cz. 1. Warszawa: ATK 1985 s. 91-192.

17

A. E x e l e r. Zur Freude des Glaubens hinführen. Apostolisches Schreiben „Über die Kate-chese heute“ Papst Johannes Pauls II. Mit einem Kommentar von A. Exeler.Freiburg–Basel– Wien: Herder 1980 s. 136.

tajemnica Boga, a wic Ojca, Syna i Ducha witego, Stwórcy wszystkiego, nastpnie tajemnica Chrystusa, czyli Sowa Wcielonego, który narodzi si z Maryi Dziewicy, dla naszego zbawienia zosta umczony, umar i zmar-twychwsta; tajemnica Ducha witego, który jest obecny w Kociele, uwica go i nim kieruje, a do chwalebnego przyjcia Chrystusa Zbawiciela i Sdziego naszego i wreszcie tajemnica Kocioa, który jest mistycznym Ciaem Chrystusa, i w którym Maryja Dziewica zajmuje najczcigodniejsze miejsce (por. OIK 43). Aby chrystocentrycznie uj kad form kateche-tycznego nauczania, naley zadba , by tajemnica Chrystusa przenikna i in-spirowaa ca tre katechetycznego przekazu. Chodzi zatem o wewntrzne, a nie o zewntrzne odniesienie do Chrystusa wszystkich treci wiary, które katecheza przekazuje, np. dzielc cay materia nauczania na trzy czci i uka-zujc go wokó Jezusa Chrystusa pod nastpujcymi tytuami: Jezus Prawd – dogmatyka, Jezus yciem – sakramenty, Jezus Drog – etyka. Chrysto-centryzm jest po prostu podstawowym wymogiem katechezy, a nie zasad metodologiczn18.

Sporód wspóczesnych, posoborowych dokumentów katechetycznych Ko-cioa zasadzie hierarchii prawd wiary duo uwagi powicaj jeszcze dwa. S to: Katechizm Kocioa katolickiego (KKK) oraz nowe Dyrektorium

ogól-ne o katechizacji (DOK) z 15 sierpnia 1997 r., opracowaogól-ne – podobnie jak

pierwsze – przez rzymsk Kongregacj do Spraw Duchowiestwa.

Caociowe kompendium wiary, jakim jest Katechizm Kocioa

Kato-lickiego, ogoszony 11 padziernika 1992 r., a wic dokadnie w

trzydziesto-lecie rozpoczcia Soboru Watykaskiego II, stanowi prawdziw „symfoni wiary” – jak papie Jan Pawe II nazywa Katechizm w promulgujcej go konstytucji apostolskiej Fidei depositum. Przypominajc hierarchi prawd wiary, Katechizm podkrela, e w centrum wiary znajduje si przede wszyst-kim tajemnica Trójjedynego Boga19, która jest „ródem wszystkich innych tajemnic wiary oraz wiatem, które je owieca”: „Tajemnica Trójcy witej stanowi centrum wiary i ycia chrzecijaskiego. Jest tajemnic Boga w so-bie samym, a wic ródem wszystkich innych tajemnic wiary oraz wiatem, które je owieca. Tajemnica ta jest najbardziej podstawowym i istotnym nauczaniem w «hierarchii prawd wiary»” (KKK 234).

Podobnie jak pierwsze Directorium catechisticum generale z 1971 r., tak-e i to drugie, z 1997 r., zawiera obszern wypowied Magisterium Kocioa

18

P a n u . Zasada chrystocentryzmu s. 179-180. 19

R. M a r t i n e l l i. Catechismo della Chiesa Cattolica. W: Dizionario di omiletica. A cura di M. Sodi, A. M. Triacca. Torino–Bergamo: Leumann–Elle Di Ci 1998 [dalej skrót: DO] s. 250.

na temat hierarchii prawd. W lad za innymi dokumentami dyrektorium to podkrela, e ordzie ewangeliczne jest wyranie zorganizowane wokó mis-terium Trójcy Przenajwitszej, w perspektywie chrystocentrycznej (DOK 114). Po ogólnym stwierdzeniu, e „organiczny i zhierarchizowany charakter prezentuj wszystkie aspekty i wymiary ordzia chrzecijaskiego” (DOK 115), dokument ten wymienia pi obszarów tej hierarchizacji. Podkrela, e historia zbawienia koncentruje si wokó Jezusa Chrystusa jako swojego centrum: przygotowanie do Ewangelii w Starym Testamencie, penia Obja-wienia w Chrystusie i czas Kocioa dokonuj jej podziau na etapy, a stwo-rzenie i sprawy ostateczne s jej pocztkiem i kocem. yw syntez miste-rium chrzecijaskiego i kluczem do lektury caego Pisma witego jest Symbol Apostolski. To wokó niego jest hierarchicznie uporzdkowana caa doktryna Kocioa. Kolejnym obszarem tej hierarchizacji wskazywanej przez dyrektorium s sakramenty. Stanowi one organiczn cao , która wypywa z Misterium Paschalnego Jezusa Chrystusa, tworzc struktur, w której ka-dy z nich ma swoje ywotne miejsce. Wszystkie one s przyporzdkowane Eucharystii, która jest „sakramentem sakramentów”. Dyrektorium podkrela take hierarchi wartoci w dziedzinie moralnoci. Zgodnie z ustaleniami samego Jezusa centralne miejsce ma w nim przykazanie mioci Boga i bli-niego, które streszcza dekalog. Wana rol odgrywa wreszcie Modlitwa Pa-ska, która syntetyzuje i porzdkuje hierarchicznie ogromne bogactwa modlit-wy zawarte w Pimie witym i w caym yciu Kocioa (DOK 115)20.

Do zaprezentowanych wyej wypowiedzi Magisterium Kocioa na temat hierarchii prawd wiary naleaoby jeszcze doczy wane stwierdzenia Ojca witego Jana Pawa II na ten temat. Istotna jest zwaszcza jego wypowied do teologów niemieckich. W przemówieniu zatytuowanym Bezinteresowna

posuga wspólnocie wierzcych z 18 listopada 1980 r. papie podkrela

naj-pierw potrzeb wewntrznego uporzdkowania prawd teologicznych wokó rdzenia, jakim jest Bóg i Jego zbawienie dane ludziom w Jezusie Chrystusie. Jednoczenie jednak papie zwraca uwag, e uporzdkowanie hierarchiczne prawd nie oznacza prostej redukcji caoci wiary katolickiej do kilku prawd fundamentalnych. Zdaniem Jana Pawa im bardziej wyrazicie bdzie ujmo-wane to, co stanowi centrum, tym wyraniejsze bd linie czce je z tymi prawdami, które wydaj si znajdowa dalej21.

20

P a w  o w s k i. Znaczenie zasady hierarchii prawd w kaznodziejstwie s. 214. 21

J a n P a w e  II. Bezinteresowna posuga wspólnocie wierzcych. W: Nauczanie papies-kie. T. 3. Cz. 2. Pozna–Warszawa: Pallottinum 1986 s. 685.

W wietle tych rozwaa wyranie wida , e posoborowe Magisterium Kocioa wielokrotnie podejmowao temat hierarchii prawd wiary22. Powsta-je zatem pytanie, jak ujmuPowsta-je to zagadnienie adhortacja apostolska Evangelii

gaudium papiea Franciszka.

3. ZASADA PONDUS ET ORDO

W ADHORTACJI APOSTOLSKIEJ EVANGELII GAUDIUM

Zagadnieniu hierarchii prawd wiary adhortacja powica numery 36-39 w rozdziale pierwszym. Jak ju wspomniano, papie podkrela najpierw, e wszystkie prawdy objawione pochodz z tego samego boskiego róda i na-ley wierzy w nie z t sam wiar. Prawdy wiary s jednak zrónicowane. Te „waniejsze” – jak stwierdza dokument – „wyraaj bardziej bezpored-nio istot Ewangelii” (EG 36). Powoujc si na nauk Soboru Watyka-skiego II, zawart w numerze 11 Dekretu o ekumenizmie Unitatis

redinteg-ratio, papie potwierdza istnienie zasady pondus et ordo w obrbie prawd

nauki katolickiej. Jej uzasadnieniem jest róny ich „zwizek z fundamentami wiary chrzecijaskiej” (EG 36). W lad za przedstawion wielowiekow tradycj adhortacja stwierdza, e „w tym fundamentalnym rdzeniu janieje pikno zbawczej mioci Boga objawionej w Jezusie Chrystusie, który umar i zmartwychwsta” (EG 36). Wana jest take uwaga zamykajca ten wany punkt dokumentu, e mianowicie zasada hierarchii wiary odnosi si „zarów-no do dogmatów wiary, jak równie do caoci nauczania Kocioa, cznie z nauczaniem moralnym”.

Wanie temu ostatniemu zagadnieniu adhortacja powica wiele uwagi w kolejnym, 37 punkcie. Sowo Boe, w swym centralnym rdzeniu objawie-nia, naadowane jest napiciem dialektycznym midzy Bogiem i czowiekiem, który w osobie i tajemnicy Jezusa Chrystusa znajduje sw pen realizacj23. Dlatego te wiara wyraa si w yciu codziennym chrzecijanina. Za w. Tomaszem z Akwinu papie stwierdza, e „równie w przesaniu moralnym Kocioa istnieje hierarchia w cnotach i czynach, które z nich si wywodz”.

Do czterech cnót kardynalnych, zwanych take naturalnymi, tradycja chrze-cijaska dodaa trzy inne o charakterze wybitnie religijnym i teologicznym. Po raz pierwszy wyliczy je w. Pawe w swym Pierwszym Licie do

22

S. Pawowski (Znaczenie zasady hierarchii prawd w kaznodziejstwie s. 212) podaje, e Magisterium Kocioa zabierao gos na ten temat okoo 20 razy.

23

niczan (1, 3). Jeszcze bardziej znany jest jego synny hymn o mioci jako szczycie wszystkich cnót z Pierwszego Listu do Koryntian: „Tak wic trwaj wiara, nadzieja, mio – te trzy; najwiksza z nich jednak jest mio ” (13, 13). Rozwaajc temat hierarchii prawd w dziedzinie moralnoci, adhortacja bazuje na nauczaniu w. Tomasza z Akwinu i nakrelonej przeze mapie owych cnót. Akwinata, fundamentalna posta zachodniej myli chrzecija-skiej, ze swym nadzwyczajnym, pomnikowym dzieem, jakim jest Suma

teo-logiczna, powica zagadnieniom moralnym cz Prima Secundae, czyli

pierwszy dzia czci drugiej. Dzieo to jest trzykrotnie przywoywane w 37 punkcie adhortacji przy omawianiu hierarchii prawd wiary. w. Tomasz umieci kwesti cnót w ogólniejszym kontekcie, znacznie te trudniejszym – stosunku midzy natur i ask, midzy ludzk wolnoci i zbawczym dziaaniem Boga24.

Orszak cnót ma te swój porzdek: otwiera go mio , agape, jak okrela j po grecku Nowy Testament, pierwsze i jedyne przykazanie zostawione przez Chrystusa uczniom. Mio jest take cnot ostatni i ostateczn, po-niewa jej celem jest komunia z Bogiem, bdcym Mioci w penym tego sowa znaczeniu (1 J 4, 8. 16). W lad za myl Akwinaty adhortacja pod-krela, e „dziea mioci wzgldem bliniego s najdoskonalszym zewntrz-nym wyrazem wewntrznej aski Ducha: «czynnikiem zajmujcym w prawie nowym pierwsze miejsce jest aska Ducha witego, która przejawia si w wierze dziaajcej przez mio »” (EG 37).

W adhortacji papie Franciszek kadzie mocny akcent na ten wyraz mio-ci, jakim jest miosierdzie. Jest to mio wspomagajca, bdca serdecz-nym odzewem na rónorakie ludzkie niedole. Bóg najbardziej okaza lu-dziom miosierdzie w Jezusie Chrystusie. Zbawiciel da wspaniay wzór miosiernego dziaania. Wraliwo na ndz innego czowieka, zrozumienie jego potrzeb i staranie si o to, aby mu przyj ze skuteczn i bezinteresow-n pomoc, stanowi sprawdzian przynalenoci do Jezusa i zrozumienia Jego ducha25. Adhortacja podkrela, e „jeeli chodzi o zewntrzne dziaanie, miosierdzie jest najwiksz ze wszystkich cnót” (EG 37). W uzasadnieniu tego stwierdzenia papie przytacza wypowied w. Tomasza z Akwinu: „Miosierdzie jest najwiksz cnot. Jej waciwoci bowiem jest dawanie innym; a, co wicej, zaradzanie potrzebom cudzym, a to jest dowodem wy-szoci. Std te miosierdzie jest waciwoci Boga, w miosierdziu te

24

G. R a v a s i. Powrót do cnót. Kraków: Wydawnictwo Salwator 2011 s. 22-23. 25

S. O l e j n i k. W odpowiedzi na dar i powoanie Boe – zarys teologii moralnej. Warszawa: ATK 1979 s. 518.

wyraniej wyraa si Jego wszechmoc”. Akcent na miosierdzie Boga i po-trzeba kierowania si nim jest swoistym znakiem czasu, waciwym dla ycia i dziaalnoci wspóczesnego Kocioa.

4. KONSEKWENCJE PRAKTYCZNE HIERARCHII PRAWD WIARY

Pondus et ordo, a wic ciar i zajmowane przez dan prawd wiary

miej-sce, nie pozostaj obojtne dla praktyki goszenia sowa Boego. W prze-powiadaniu i pobonoci Kocioa chodzi bowiem nie tylko o to, by wiernie przekazywa wiatu prawdy wiary, ale take o to, by przekazywa je w taki sposób, by prawdy pierwszorzdne byy goszone i przeywane w pobono-ci pierwszorzdnie, a drugorzdne – drugorzdnie, prawdy centralne – cen-tralnie, a peryferyjne – peryferyjnie, zasadnicze – zasadniczo, a wtórne – wtórnie. Trudno odmówi racji prof. S.C. Napiórkowskiemu OFMConv, gdy stwierdza, e moe si zdarzy , i kaznodzieja nigdy w yciu nie wypowie herezji, a jednak nie przekae chrzecijastwa w peni ortodoksyjnego, jeli np. bdzie przede wszystkim moralizowa, a nie gosi w pierwszym rzdzie zbawienia w Jezusie Chrystusie lub te bdzie wicej uwagi powica spenianiu praktyk religijnych (obecno w kociele, pacierz, posty, dorocz-na spowied...) ni budzeniu wiary w Boga, który okazuje dorocz-nam miosierdzie w swoim Synu. Nie wypaczajc wprost i bezporednio adnego dogmatu, mona mimo to znieksztaca chrzecijastwo i zafaszowywa jego auten-tyczne oblicze, przerysowujc jedne elementy, a nie dostrzegajc innych26. Sobór Watykaski II oraz analizowane wyej dokumenty Kocioa wspó-czesnego, podejmujc postulat hierarchii prawd wiary, apeluj nie tylko o wier-ny przekaz Ewangelii, ale domagaj si take waciwego rozkadania akcentów i uszanowania zbudowanej w sowie Boym harmonii, czyli we-wntrznych zalenoci istniejcych midzy poszczególnymi prawdami.

Takie jest te praktyczne przesanie adhortacji Evangelii gaudium co do tego zagadnienia. Papie Franciszek zachca w niej do wycignicia wnio-sków duszpasterskich z nauczania soborowego, które zawiera dawne przeko-nanie Kocioa na temat hierarchii prawd wiary. Postuluje przede wszystkim zachowanie naleytej proporcji w goszeniu Ewangelii. Mona j rozpozna w czstotliwoci, z jak porusza si niektóre tematy, oraz w akcentach, jakie si kadzie w przepowiadaniu. Aby nie pozosta goosownym, papie

26

S. C. N a p i ó r k o w s k i OFMConv. Matka mojego Pana (problemy – poszukiwania – perspektywy). Opole: Wydawnictwo witego Krzya 1988 s. 196.

je konkretne przykady i zauwaa: „jeli jaki proboszcz podczas roku litur-gicznego mówi dziesi razy o wstrzemiliwoci, a tylko dwa lub trzy razy o miosierdziu czy sprawiedliwoci, dochodzi do dysproporcji, powodujcej, e przysonite zostaj te wanie cnoty, które powinny by bardziej obecne w przepowiadaniu i katechezie. To samo ma miejsce, gdy bardziej si mówi o prawie ni o asce, bardziej o Kociele ni o Jezusie Chrystusie, bardziej o papieu ni o Sowie Boym” (EG 38). Mona wic stwierdzi , e jeli si wystarczajco nie docenia gównych prawd, czy to z zakresu wiary czy mo-ralnoci, a akcentuje i powica wiele uwagi drugorzdnym, godzi si w Ewangeli, której Chrystus zapewni waciw harmoni27.

Z zasad hierarchii prawd wiary czy si równie potrzeba przekazywa-nia wspólnocie Kocioa caoci Boego objawieprzekazywa-nia. Kady kaznodzieja po-winien si wic kontrolowa , czy przekazuje integrum fidei. Istnieje bowiem pokusa, by podejmowa pewne tematy, a inne przemilcza . Jeszcze gorzej byoby, gdyby stawiane akcenty doktrynalne lub moralne wywodziy si z okrelonych opcji ideologicznych, podzielanych przez kaznodziej (por. EG 39). Przed takim wykluczeniem którejkolwiek prawdy chrzecijaskiej przestrzega adhortacja Evangelii gaudium. Dokument z moc stwierdza: „Nie wolno znieksztaca integralnoci ordzia Ewangelii” (EG 39). Prze-kazywane integralnie prawdy wiary i moralnoci ukazuj cao ordzia chrzecijaskiego i „nawzajem si owietlaj” (EG 39).

Podsumowujc podjte wyej rozwaania na temat hierarchii prawd wiary i ich wpywu na przepowiadanie, naley za papieem Franciszkiem stwier-dzi , e „kiedy przepowiadanie jest wierne Ewangelii, wyranie wida cen-tralny charakter niektórych prawd i staje si jasne, e chrzecijaskie prze-powiadanie moralne nie jest stoick etyk; jest czym wicej ni jak asce-z, nie jest zwyk filozofi praktyczn ani katalogiem grzechów i bdów. Ewangelia zaprasza przede wszystkim, bymy odpowiedzieli Bogu, który nas kocha i nas zbawia” (EG 39). Moralna budowla Kocioa nie moe sta si „zamkiem z papieru”. Goszone przez kaznodziejów sowo Boe ma by wiee i wnosi wszdzie „zapach Ewangelii”.

27

T e n  e. O waciwe miejsce Bogarodzicy w pobonoci katolickiej. Pytania o hierarchi prawd. W: Maryja w tajemnicy Chrystusa. Red. S. C. Napiórkowski, S. Longosz. Niepokalanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów 1997 s. 190.

BIBLIOGRAFIA

F o r t e B.: Fundamenty wiary. Przewodnik ycia chrzecijaskiego. Kraków: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” 2012 s. 9-10.

K o p e E.: Znaczenie chrystologicznej koncentracji w teologii wspóczesnej. W: Chrystocen-tryzm w teologii. Ogólnopolskie Sympozjum Chrystologiczne, kwiecie 1974. Red. E. Ko-pe . Lublin: Wydzia Teologiczny KUL 1977 s. 13-68.

L a u s b e r g H.: Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Prze. i oprac. A. Gorz-kowski. Bydgoszcz: Homini 2002.

N a p i ó r k o w s k i S. C. OFMConv: Matka mojego Pana (problemy – poszukiwania – perspek-tywy). Opole: Wydawnictwo witego Krzya 1988.

P a w  o w s k i S.: Znaczenie zasady hierarchii prawd w kaznodziejstwie. W: Integralne kszta-cenie kaznodziei. Red. W. Broski. Lublin: Wydawnictwo KUL 2006 s. 211-218.

P a n u  T.: Zasada chrystocentryzmu i jej realizacja w polskiej katechizacji. Kraków: Wydawni-ctwo WAM 2010.

R a b i e j S.: Hierarchia prawd wiary. W: Encyklopedia katolicka. T. 6. Lublin: TN KUL 1993 kol. 845-848.

R a v a s i G.: Powrót do cnót. Kraków: Wydawnictwo Salwator 2011.

ZASADA PONDUS ET ORDO W ADHORTACJI EVANGELII GAUDIUM I JEJ PRZESANIE DLA KAZNODZIEJSTWA

S t r e s z c z e n i e

Zasada pondus et ordo, porzdkujca treci wiary wedug ich „zwizku z podstaw bd rdze-niem wiary chrzecijaskiej”, jak stwierdza Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio w nu-merze 11, ma due znaczenie dla kaznodziejstwa. Zasada ta domaga si, by prawdy wiary i mo-ralnoci przekazywa nie tylko w sposób wierny Ewangelii, ale take tak, by prawdy pierwszo-rzdne byy goszone i przeywane w pobonoci pierwszorzdnie, a drugopierwszo-rzdne drugorzdnie. Zasada ta spotkaa si z duym uznaniem papiea Franciszka w adhortacji Evangelii gaudium. Artyku analizuje wypowiedzi powicone temu problemowi zawarte w tym dokumencie. Sowa kluczowe: zasada pondus et ordo, hierarchia prawd wiary i moralnoci, adhortacja Evangelii