Widok Osoby niesamodzielne i ich opiekunowie. Potrzeby wsparcia oraz możliwości pomocy w perspektywie założeń ekonomii społecznej.

RYSZARD NECEL

Regionalny Oœrodek Polityki Spo³ecznej w Poznaniu

PRZEMYS£AW NOSAL

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Osoby niesamodzielne i ich opiekunowie.

Potrzeby wsparcia oraz mo¿liwoœci pomocy

w perspektywie za³o¿eñ ekonomii spo³ecznej

Dependent People and Their Carers.

Needs and Opportunities to Help in Accordance with the Assumptions of the Social Economy

WSTÊP

Polityka spo³eczna to domena odpowiedzialna za wielop³aszczyznowe zarz¹-dzanie sprawami publicznymi3_{. Jednym z jej g³ównych za³o¿eñ pozostaje}

utrzy-T

M

doi: 10.14746/TIM.2014.15.1.5

1 _{Ryszard Necel (ur. 1984). Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii, pracownik} Regionalnego Oœrodka Polityki Spo³ecznej. Autor ekspertyz w zakresie polityki spo³ecznej i stra-tegicznego planowania. Autor licznych artyku³ów naukowych i popularnonaukowych w zakresie polityki rodzinnej, rynku pracy i edukacji. Publikowa³ m.in. w: „Kulturze i Spo³eczeñstwie” (Pa-lacz papierosów jako obcy […], t. 54, 1/2010), „TeraŸniejszoœci, Cz³owieku, Edukacji” (Poczucie alienacji politycznej w trzynastu krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej – Nr 3[51] 2010), „Kultu-rze i Edukacji” (Miêdzy kampani¹ spo³eczn¹ a osobistym doœwiadczeniem. O dwóch dyskursach na temat wolontariatu – 4 [83]/2011).

2 _{Przemys³aw Nosal (ur. 1984). Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii, adiunkt} w Instytucie Socjologii UAM. Specjalista w zakresie badañ spo³ecznych, socjolog kultury i ekspert w licznych projektach dotycz¹cych polityki spo³ecznej. Laureat Nagrody Prezesa Rady Ministrów za rozprawê doktorsk¹ w 2013 roku. Autor ksi¹¿ki Technologia i sport (Wydawnictwo Katedra, 2014). Pu-blikowa³ m.in. w: „Kulturze i Spo³eczeñstwie” (Style ¿ycia a uczestnictwo w kulturze, t. 54, 2/2010), „Kulturze i Edukacji” (Wolontariat jako forma uczestnictwa w kulturze – 4 [83]/2011), „Kulturze Popu-larnej” (Kopnij jak Beckham, zostañ gwiazd¹ – 3[21]/2008) i „Trzecim Sektorze” (Przeszkody we wspó³-pracy. Organizacje pozarz¹dowe w relacjach z jednostkami samorz¹du terytorialnego – 1[32]/2014).

3 _{Zob. R. Szarfenberg, Definicje, zakres i konteksty polityki spo³ecznej, w: Polityka spo³eczna,} red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Warszawa 2011, s. 21-35.

mywanie strategicznej równowagi miêdzy obszarem gospodarki i mechanizmów rynkowych a problemami publicznymi. Te drugie bowiem nie mieszcz¹ siê zwy-kle w gospodarczo-rynkowych ramach i wymagaj¹ zaanga¿owania ze strony in-stytucji pañstwowych lub samorz¹dowych.

Jednym z najwa¿niejszych obszarów polityki spo³ecznej pozostaje polityka rodzinna. Dba³oœæ o rodzinê jako o jedn¹ z podstawowych grup spo³ecznych wi¹¿e siê z d¹¿eniem do zapewniania ci¹g³oœci i zarazem odtwarzalnoœci struk-tur spo³ecznych. Polityka rodzinna rozumiana jest jako proces stwarzania rodzi-nom odpowiednich warunków do funkcjonowania w ¿yciu spo³ecznym. Zakres wsparcia obejmuje takie obszary, jak: rynek pracy, œwiadczenia spo³eczne, s³u¿-bê zdrowia, edukacjê czy gospodarkê mieszkaniow¹. Tym samym interesy rodzi-ny reprezentowane s¹ w obszarach, w których bez systemowego wsparcia jej funkcjonowanie by³oby trudniejsze.

Jednoczeœnie w ramach polityki rodzinnej wa¿ne jest tak¿e uwzglêdnienie wielowymiarowoœci oraz z³o¿onoœci kondycji rodzin. Ró¿ni¹ siê one od siebie nie tylko liczb¹ osób j¹ tworz¹cych i relacjami zachodz¹cymi miêdzy nimi, ale tak¿e szeregiem innych, bardziej indywidualnych, cech. Tymczasem rozwi¹za-nia systemowe czêsto zwi¹zane s¹ wy³¹cznie z okreœlonymi problemami makro-spo³ecznymi i nie uwzglêdniaj¹ takich kwestii, jak choæby stan zdrowia cz³on-ków rodziny. W efekcie pojawiaj¹ siê w obrêbie polityki rodzinnej grupy, które charakteryzuj¹ siê szczególnymi potrzebami i wymagaj¹ szczególnych form wsparcia. Tak¹ grup¹ s¹ osoby niesamodzielne i ich opiekunowie.

W tym miejscu warto dokonaæ pewnych definicyjnych uszczegó³owieñ, je-¿eli chodzi o pojêcie osób niesamodzielnych, gdy¿ w toku dalszych rozwa¿añ bêdzie to g³ówna kategoria analityczna. Niesamodzielnoœæ zatem sprowadzaæ siê bêdzie do trzech zasadniczych wymiarów:

• Niesamodzielnoœæ pierwszego stopnia. Grupa osób, które wymagaj¹ opie-ki i pomocy przy pielêgnacji cia³a, od¿ywianiu i przemieszczaniu siê co-dziennie przez ca³¹ dobê, w tym w nocy, oraz kilka razy w tygodniu po-trzebuj¹ pomocy w zaopatrzeniu gospodarstwa domowego.

• Niesamodzielnoœæ drugiego stopnia. Osoby, które wymagaj¹ pomocy przy pielêgnacji cia³a, od¿ywianiu i przemieszczaniu siê trzy razy dziennie w ró¿nych porach oraz kilka razy w tygodniu potrzebuj¹ pomocy w zaopa-trzeniu gospodarstwa domowego.

• Niesamodzielnoœæ trzeciego stopnia. Osoby, które wymagaj¹ pomocy przy pielêgnacji cia³a, od¿ywianiu i przemieszczaniu siê przynajmniej raz dzien-nie w dwóch rodzajach czynnoœci oraz kilka razy w tygodniu potrzebuj¹ pomocy w zaopatrzeniu gospodarstwa domowego4_.

4 _{Za³o¿enia do ustawy o pomocy osobom niesamodzielnym (UPN). Wersja po zmianach –} sty-czeñ 2012 r.

Wa¿ne wyzwanie, które stoi przed polityk¹ rodzinn¹ w kontekœcie osób nie-samodzielnych i ich opiekunów, wi¹¿e siê z ich aktywizacj¹ spo³eczn¹. Obranie takiego stymulacyjnego kierunku interwencji jest o tyle wa¿ne, ¿e przekierowuje on punkt ciê¿koœci realizowanej polityki rodzinnej z szeroko rozumianych trans-ferów socjalnych na upodmiatawiaj¹c¹ integracjê spo³eczn¹. Wyzwanie to pozo-staje jednak o tyle trudne, ¿e niesamodzielnoœæ obci¹¿ona jest szeregiem cech utrudniaj¹cych tak¹ aktywizacjê. Do najwa¿niejszych cech w tym kontekœcie nale¿y zaliczyæ ograniczenia fizyczne osób niesamodzielnych przek³adaj¹ce siê tak¿e na ich trudnoœci z funkcjonowaniem na rynku pracy.

Wa¿nym narzêdziem w procesie aktywizacji zawodowo-spo³ecznej mog¹ byæ wybrane podmioty ekonomii spo³ecznej, których dzia³alnoœæ skupia siê w³aœnie na integracji spo³ecznej takich osób. Rolê tak¹ mog¹ odgrywaæ przede wszyst-kim warsztaty terapii zajêciowej (WTZ) oraz kluby integracji spo³ecznej (KIS).

Niniejszy artyku³ sk³ada siê z dwóch g³ównych czêœci. Pierwsz¹ z nich jest analiza empiryczna oparta na badaniach dotycz¹cych doros³ych osób niesamo-dzielnych i ich opiekunów. Natomiast druga czêœæ tekstu to prezentacja dobrych praktyk w zakresie rozwi¹zañ instytucjonalnych w sferze ekonomii spo³ecznej.

1. ANALIZA EMPIRYCZNA

Celem badania Spo³eczno-ekonomiczne aspekty wsparcia funkcji opiekuñczej rodzin na terenie województwa wielkopolskiego jest dostarczenie wiedzy na te-mat wsparcia przez realizatorów polityki spo³ecznej potrzeb rodzin z wojewódz-twa wielkopolskiego pe³ni¹cych funkcje opiekuñcze, stopnia ich zaspokojenia oraz identyfikacja barier w ich zaspokajaniu. Badania zosta³y zlecone przez Ob-serwatorium Integracji Spo³ecznej dzia³aj¹ce w ramach Regionalnego Oœrodka Polityki Spo³ecznej w Poznaniu, a zrealizowane przez firmê Partido da Social Democracia Brasileira z siedzib¹ w Warszawie. Podjêta problematyka badawcza dotyczy wsparcia funkcji opiekuñczej rodzin w dwóch zasadniczych obszarach: opieki nad dzieckiem oraz opieki nad doros³ymi osobami niesamodzielnymi. Na potrzeby niniejszego artyku³u opisane zostan¹ wyniki badañ dotycz¹ce jedynie drugiego z wymienionych aspektów.

1.1. Metodologia badañ

Zanim przejdziemy do opisu wyników analiz empirycznych, charakterystyki wymaga metodologia badañ. W celu identyfikacji g³ównych obszarów wsparcia w funkcji opiekuñczej przeprowadzono jakoœciowe wywiady grupowe i indywi-dualne z osobami sprawuj¹cymi opiekê w gospodarstwach domowych oraz ba-dania iloœciowe przeprowadzone technik¹ wspomaganego komputerowo wywiadu telefonicznego (CATI). Przeprowadzono ³¹cznie 1120 wywiadów CATI w trzech

grupach: osób pe³ni¹cych funkcje opiekuñcze wobec dzieci, doros³ych osób nie-samodzielnych oraz niepe³ni¹cych funkcji opiekuñczych. Badanie zosta³o zreali-zowane w ka¿dym subregionie województwa. Dobór próby mia³ charakter pro-porcjonalny do liczby ludnoœci mieszkaj¹cej w danym subregionie. Przedmiotem analizy na potrzeby niniejszego artyku³u bêdzie materia³ badawczy uzyskany na podstawie 332 wywiadów kwestionariuszowych z opiekunami doros³ych osób niesamodzielnych.

1.2. Sposób pe³nienia funkcji opiekuñczej

Jednym z podstawowych problemów stawianym w trakcie realizowanych badañ empirycznych by³a kwestia tego, kto pe³ni funkcjê opiekuñcz¹ wobec osób doros³ych niesamodzielnych. Trzy czwarte respondentów bior¹cych udzia³ w ba-daniu deklarowa³o, ¿e rolê g³ównego opiekuna w ich gospodarstwach domowych odgrywaj¹ kobiety (75%). Warto w tym kontekœcie zwróciæ uwagê na siln¹ fe-minizacjê funkcji opiekuñczej, która z kolei wynikaæ mo¿e z tradycyjnego po-dzia³u ról rodzinnych. G³ówni opiekunowie to prawie równie czêsto osoby pra-cuj¹ce (38%), co emeryci (32%). Pozosta³e kategorie to najczêœciej renciœci (8%), osoby bezrobotne (7%) oraz osoby prowadz¹ce dzia³alnoœæ rolnicz¹ (6%). Oso-by, którymi zajmuj¹ siê „g³ówni opiekunowie”, to przede wszystkim ich rodzice (œredni wiek osoby niesamodzielnej to 70 lat), a znacznie rzadziej wspó³ma³¿on-kowie (15%) b¹dŸ dzieci (14%).

Wykres 1

Wiêzi pokrewieñstwa ³¹cz¹ce „g³ównego opiekuna” i osobê niesamodzieln¹

Analizuj¹c sposób pe³nienia funkcji opiekuñczej, zapytano o rolê pozosta-³ych domowników w opiece nad osobami niesamodzielnymi. W badanych rodzi-nach dominuje uk³ad, gdy tylko jedna osoba sprawuje opiekê nad osob¹ niesa-modzieln¹ i jedynie incydentalnie korzysta z pomocy innych cz³onków rodziny (45%). Co alarmuj¹ce, a¿ 18% badanych stwierdza, ¿e faktycznie s¹ jedynymi opiekunami osoby niesamodzielnej i nie mog¹ liczyæ na pozosta³ych cz³onków rodziny. Gospodarstwa domowe osób udzielaj¹cych tych alarmuj¹cych odpowie-dzi licz¹ œrednio tylko 2,5 osoby, co nasuwa interpretacjê, ¿e g³ówni opiekuno-wie i ich doroœli podopieczni stanowi¹ w wiêkszoœci ca³y sk³ad doros³ej czêœci gospodarstwa domowego, a poza nim nie mog¹ liczyæ na pomoc nawet w trud-nej sytuacji. W 14% gospodarstw domowych wiêksz¹ liczbê obowi¹zków – choæ nie wszystkie rodzaje prac – wykonuj¹ g³ówni opiekunowie, zaœ w kolejnych 21% obowi¹zkami dzieli siê ca³a rodzina.

Bardziej równomierny podzia³ obowi¹zków dotyczy czêœciej osób, które z oso-b¹ niesamodzieln¹ nie mieszkaj¹. Liczba pokoleñ domowników, a zatem dys-tynkcja, jak¹ mo¿na wprowadziæ miêdzy rodziny nuklearne a wielopokoleniowe, nie ma wp³ywu na sposób podzia³u obowi¹zków miêdzy jej poszczególnych cz³onków.

Spostrze¿enie to prowadzi do istotnego wniosku, mianowicie projektuj¹c politykê publiczn¹, nale¿y uwzglêdniæ szczególne potrzeby ma³o licznych gospo-darstw domowych, w których ca³y ciê¿ar opieki spada na jej jedynego sprawne-go doros³esprawne-go cz³onka. Szczególnie du¿a jest tu rola instytucji „opieki wytchnie-niowej”, które mog¹ przej¹æ opiekê nad osob¹ niesamodzieln¹, gdy jej jedyny opiekun nie mo¿e jej sprawowaæ (np. ze wzglêdu na pobyt w szpitalu), czy warsztatów terapii zajêciowej znacznie odci¹¿aj¹cych w codziennej opiece. Rola warsztatów jako instytucji wspieraj¹cej opiekuna zostanie omówiona w kolejnym rozdziale. Rozk³ad odpowiedzi na pytanie o podzia³ obowi¹zków prezentuje wykres 2.

Najwa¿niejszym wsparciem dla g³ównych opiekunów s¹ cz³onkowie rodzi-ny wspólnie z nimi mieszkaj¹cy. Mo¿na liczyæ na ich pomoc zarówno w nag³ych i nieplanowanych sytuacjach (74%), jak i przy tych wczeœniej zaplanowanych (75%). Nieznacznie trudniej jest uzyskaæ pomoc w opiece nad osob¹ niesamo-dzieln¹ od krewnych, którzy wspólnie z respondentem nie mieszkaj¹, co w wie-lu sytuacjach mo¿na najpewniej t³umaczyæ dziel¹c¹ ich odleg³oœci¹. Uzyskanie od nich pomocy nie jest równie pewne, co od krewnych mieszkaj¹cych wspólnie z nimi – badani „g³ówni opiekunowie” równie czêsto udzielaj¹ odpowiedzi „ra-czej”, co „zdecydowanie” – ale mimo to niemieszkaj¹cy wspólnie z osob¹ niesa-modzieln¹ krewni stanowi¹ znaczne wsparcie. Co wa¿ne, w udzielanych odpowie-dziach niewiele zmienia fakt, czy zdarzenie ma charakter nag³y (70%) czy te¿ zaplanowany (68%), co os³abia tezê o odleg³oœciach dziel¹cych krewnych jako przyczynie ich mniejszego udzia³u w opiece nad osobami niesamodzielnymi.

1.3. Potrzeby rodzin pe³ni¹cych funkcje opiekuñcze

Celem niniejszego badania by³a równie¿ diagnoza potrzeb osób niesamo-dzielnych. W toku wywiadu grupowego zdiagnozowano piêæ kategorii potrzeb osób niesamodzielnych i ich opiekunów, które szczegó³owo zosta³y przedstawio-ne na poni¿szym schemacie:

Pierwsza kategoria (o p i e k a) to zapotrzebowanie na us³ugi pozwalaj¹ce po-dzieliæ siê obowi¹zkiem opiekuñczym z innymi osobami, wyspecjalizowanymi pracownikami instytucji pomocowych. S¹ to zarówno formy opieki w domu oso-by niesamodzielnej, jak i poza nim, np. w placówkach dziennego pooso-bytu czy nawet na kilkudniowych wyjazdach. Jest to nie tylko odci¹¿anie opiekuna, który mo¿e w tym czasie wype³niaæ inne zobowi¹zania, ale przede wszystkim sposób walki z pog³êbianiem siê niesamodzielnoœci podopiecznych, gdy¿ wymienione formy opieki obejmuj¹ równie¿ rehabilitacjê (psychiczn¹ i/lub fizyczn¹). Druga kategoria potrzeb (m a t e r i a l n e) to zapotrzebowanie na pomoc finansow¹ i/lub rzeczow¹. Badani podkreœlaj¹, ¿e jest niewystarczaj¹ca.

W toku wywiadu badane osoby przyzna³y, ¿e choæ pomocy nie brakuje, to mnogoœæ Ÿróde³, z których mo¿na j¹ uzyskaæ, wywo³uje poczucie zagubienia. Jest to czwarta kategoria potrzeb (w i e d z a). Konieczne jest zatem skierowanie do opiekunów osób niesamodzielnych jednoznacznego komunikatu, sk¹d i na ja-kich warunkach tê pomoc mo¿na uzyskaæ.

Opieka nad osob¹ niesamodzieln¹ to jednak nie tylko wysi³ek organizacyjny i finansowy. Mo¿na wiêc wyodrêbniæ kolejn¹ kategoriê – potrzeb –

o charakte-Wykres 2

Podzia³ obowi¹zków w rodzinie opiekuj¹cej siê osob¹ niesamodzieln¹

rze p s y c h o l o g i c z n y m. Jeœli bowiem w obecnym krêgu rodziny i przyja-ció³ brakuje osób, które mog¹ byæ „podpor¹” dla opiekuna, warto im u³atwiæ po-szerzenie krêgu znajomych o osoby, które tak¹ funkcjê bêd¹ mog³y pe³niæ.

Wy³onione w toku badania jakoœciowego potrzeby zweryfikowano ze wzglê-du na skalê wystêpowania i poziom zaspokojenia. Trzy najczêœciej wskazywane przez opiekunów osób niesamodzielnych potrzeby to: wsparcie finansowe (54%), zajêcia rehabilitacyjne (45%) oraz Ÿród³o informacji o dostêpnych formach wsparcia i inicjatywach na rzecz osób niesamodzielnych (45%). ¯adnego wspar-cia nie oczekuje 16% badanych. Nie sposób okreœliæ, czy jest to faktyczny brak potrzeb, czy te¿ raczej problem z ich wyartyku³owaniem. Co wa¿ne, brak potrzeb nie jest istotnie czêœciej deklarowany przez opiekunów osób tylko czêœciowo niesamodzielnych. Badani, którzy zg³aszaj¹ potrzebê uzyskania pomocy, spoœród przedstawionych im w trakcie prowadzenia wywiadów kwestionariuszowych 15 mo¿liwych rodzajów wsparcia, œrednio wybieraj¹ a¿ piêæ takich obszarów, zaœ 25% wskaza³o osiem b¹dŸ wiêcej ró¿nych potrzeb.

Schemat 1

Typy potrzeb osób niesamodzielnych i ich opiekunów

Wykres 3

Natê¿enie wystêpowania potrzeby

 r ó d ³ o: Badanie CATI, n=301.

Potrzeby rodzin pe³ni¹cych funkcje opiekuñcze wynikaj¹ ze stopnia niesa-modzielnoœci, choæ wp³yw ten ujawnia siê tylko w dwóch przypadkach:

• us³ug opiekuñczych/wychowawczych w miejscu zamieszkania; s¹ one istot-nie czêœciej potrzebne, gdy respondent opiekuje siê osobami ca³kowicie niesamodzielnymi (wskazuje na nie 49% badanych opiekuj¹cych siê oso-bami ca³kowicie niesamodzielnymi, a tylko 20% sprawuj¹cych opiekê nad osobami czêœciowo niesamodzielnymi),

• zajêæ rehabilitacyjnych, które rzadziej s¹ potrzebne osobom czêœciowo nie-samodzielnym (wskazuje na nie 49% badanych opiekuj¹cych siê osobami ca³kowicie niesamodzielnymi, a tylko 35% sprawuj¹cych opiekê nad oso-bami czêœciowo niesamodzielnymi).

Im ni¿szy jest dochód rodzin, tym wiêksze s¹ ich potrzeby wsparcia. Co in-teresuj¹ce, gospodarstwa domowe deklaruj¹ce ni¿sze ³¹czne wydatki, czêœciej zg³asza³y chêæ uzyskania pomocy w pozyskaniu innego, pozbawionego barier architektonicznych mieszkania, zaœ gospodarstwa o œrednio wy¿szych wydatkach czêœciej wskazywa³y na potrzebê pomocy w usuwaniu barier architektonicznych w mieszkaniach. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e chêæ zmiany mieszkania na pozbawio-ne barier architektonicznych to te¿ po prostu pragnienie zdobycia lepszego mieszkania, na jakie nie staæ ubo¿szych gospodarstw domowych, gdy te zamo¿-niejsze nie upatruj¹ w zmianie mo¿liwoœci poprawy bytu wszystkich cz³onków rodziny.

Badani o gorszej sytuacji materialnej (deklaracja respondenta, ¿e pieniêdzy nie starcza nawet na najpilniejsze potrzeby) bardzo czêsto zg³aszali potrzebê wsparcia finansowego (92%) oraz wsparcia materialnego i rzeczowego (65%). Co jednak szczególnie wa¿ne, istotnie czêœciej oczekuj¹ oni równie¿ pomocy w za³atwianiu formalnoœci zwi¹zanych z uzyskiwaniem wsparcia finansowego i materialnego (65%).

Na oczekiwania w zakresie wsparcia wp³ywa równie¿ posiadanie dzieci. Gospodarstwa domowe, w których mieszkaj¹ dzieci, istotnie czêœciej zg³aszaj¹ potrzebê uzyskania wsparcia materialnego/rzeczowego. Deklaruje je 35% gospo-darstw, w których sk³ad wchodz¹ osoby do 24. roku ¿ycia, i jedynie 20% tych, gdzie dzieci nie ma. Obecnoœæ dzieci nie ma ju¿ jednak wp³ywu na liczbê zg³a-szanych potrzeb ani te¿ na ich typ (wiele ró¿nych, pojedyncze, podstawowe oraz wy¿szego rzêdu).

W opiece nad osob¹ niesamodzieln¹ kluczow¹ rolê odgrywaj¹ domownicy. Zamieszkanie wspólnie z ma³¿onkiem powinno wp³ywaæ na deklarowane przez g³ównego opiekuna potrzebne formy wsparcia. Tak rozumiany stan cywilny jed-nak w ¿aden sposób nie wp³ywa na oczekiwania w zakresie wsparcia.

Wp³yw poziomu zaanga¿owania opiekunów w pracê zawodow¹ ujawnia siê jedynie w przypadku usuwania barier architektonicznych w mieszkaniach (po-trzebê tê zg³asza 33% pracuj¹cych opiekunów i ju¿ tylko 20% opiekunów-eme-rytów), jednak wynik ten nale¿y interpretowaæ, uwzglêdniwszy zmienn¹ ukryt¹, jak¹ jest tu wiek badanych opiekunów.

Rodziny nuklearne i rodziny wielopokoleniowe nie ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ wskazywanymi potrzebami, liczb¹ zg³aszanych potrzeb ani te¿ ich typem (wiele ró¿nych, pojedyncze, podstawowe oraz wy¿szego rzêdu).

1.4. Poziom zaspokojenia zg³aszanych potrzeb

Wyniki przeprowadzonych badañ na temat poziomu zaspokojenia zg³asza-nych potrzeb opiekunów osób niesamodzielzg³asza-nych budz¹ uzasadniony niepokój. Otó¿ 62% spoœród nich nie uzyskuje pomocy w ¿adnym punkcie wymienionego katalogu potrzebnych us³ug pomocowych. Jeœli liczyæ poziom zaspokojenia

po-trzeb jako odsetek osób otrzymuj¹cych pomoc wzglêdem liczby osób zg³aszaj¹-cych potrzeby, wówczas mo¿na uznaæ, ¿e najbardziej deficytowe s¹:

• pomoc w za³atwianiu formalnoœci zwi¹zanych z uzyskiwaniem wsparcia finansowego i materialnego (nie otrzymuje ich 93% potrzebuj¹cych), • zapewnienie innego mieszkania, pozbawionego barier architektonicznych

(91%),

• transport do miejsc aktywnego spêdzania czasu wolnego osoby niesamo-dzielnej (88%),

• kilkudniowe wyjazdy z zapewnion¹ opiek¹ nad osob¹ niesamodzieln¹ (87%),

• usuwanie barier architektonicznych w mieszkaniach (85%),

• przed³u¿enie godzin pracy miejsca aktywnego spêdzania czasu wolnego osoby niesamodzielnej poza jej domem (84%),

• uczestnictwo w formalnych i nieformalnych grupach wsparcia (83%), • dostarczenie Ÿróde³ informacji o dostêpnych formach wsparcia,

inicjaty-wach na rzecz osób niesamodzielnych (81%), • wsparcie finansowe (80%),

• pomoc w koordynacji i za³atwianiu us³ug zdrowotnych (77%), • us³ugi opiekuñcze/wychowawcze w miejscu zamieszkania (69%), • zajêcia rehabilitacyjne (65%).

W trakcie badania zapytano równie¿ respondentów, jak oceniaj¹ poziom wsparcia ze strony otoczenia instytucjonalnego. Wsparcie administracji publicz-nej, sektora prywatnego oraz organizacji pozarz¹dowych jest postrzegane jako niewystarczaj¹ce. Ponad po³owa badanych (51%) deklaruje, ¿e otrzymywana z instytucji publicznych pomoc zaspokaja czêœæ kluczowych potrzeb, ale czêœci nie. Niezaspokojenie wiêkszoœci, a nawet wszystkich kluczowych potrzeb zg³a-sza 36% ankietowanych. Ponad po³owa badanych (57%) deklaruje, ¿e us³ugi komercyjne zaspokajaj¹ czêœæ kluczowych potrzeb, ale czêœci nie. Niezaspoko-jenie wiêkszoœci, a nawet wszystkich kluczowych potrzeb zg³asza 8% responden-tów. Ponad po³owa uczestników ankiety (64%) deklaruje, ¿e otrzymywana od organizacji pozarz¹dowych pomoc zaspokaja czêœæ kluczowych potrzeb, ale czê-œci nie. Niezaspokojenie wiêkszoczê-œci, a nawet wszystkich kluczowych potrzeb zg³asza 14% badanych.

Wykres 4

Ocena otrzymywanego wsparcia od ró¿nych instytucji

 r ó d ³ o: Badanie CATI, n=70, n=73, n=14.

2. W STRONÊ WSPARCIA OSÓB NIESAMODZIELNYCH

– MO¯LIWOŒCI I DOBRE PRAKTYKI

Przywo³ana w poprzednim rozdziale diagnoza kondycji osób niesamodziel-nych i ich opiekunów pokazuje, ¿e potrzebuj¹ oni wielowymiarowego wsparcia na p³aszczyŸnie integracji spo³ecznej. W dalszej czêœci tego rozdzia³u wskazane zostan¹ korzyœci, które wi¹¿¹ siê z aktywn¹ integracj¹, a tak¿e instytucje zwi¹za-ne z ekonomi¹ spo³eczn¹ daj¹ce narzêdzia do takiej w³aœnie integracji.

2.1. Aktywna integracja

W³¹czanie osób niesamodzielnych w proces aktywnej integracji powinno opieraæ siê na czterech g³ównych filarach ujmowanej przez pryzmat integracji polityki spo³ecznej:

Rodzina. G³ównym zadaniem rodziny – zarówno opiekuna osoby niesamo-dzielnej, jak i pozosta³ych jej cz³onków – jest udzielanie wsparcia fizycznego oraz psychicznego osobom niesamodzielnym, stymulowanie ich rehabilitacji oraz zapewnienie im bezpieczeñstwa socjalnego. Poza tym to w³aœnie rodzina stano-wi obszar, w którym osoby niesamodzielne zastano-wi¹zuj¹ inne relacje spo³eczne.

Edukacja. W przypadku osób niesamodzielnych obszar ten skupia siê przede wszystkim na zapewnieniu odpowiedniej przestrzeni i treœci do edukacji takich osób. Oznacza to dba³oœæ o dostêp do placówek oœwiatowych oraz dostosowanie kszta³cenia, w tym tak¿e kszta³cenia zawodowego, do ich potrzeb. W kontekœcie doros³ych osób niesamodzielnych, które s¹ w wieku pozaszkolnym, placówkami by³yby wszystkie miejsca ich spo³ecznej rehabilitacji – œwietlice, kluby czy warsztaty.

Aktywnoœæ spo³eczna. Podkreœla ona spo³eczne zakorzenienie analizowanej tutaj grupy. Opiera siê ona na d¹¿eniu do budowania wspólnoty lokalnej opartej na solidarnoœci i empatii zamiast na zale¿noœci ekonomicznej. Okreœlone formy partycypacji osób niesamodzielnych w wa¿nych dla danej zbiorowoœci wymia-rach ¿ycia spo³ecznego (np. w wydarzeniach politycznych albo kulturalnych) oraz w³¹czanie siê ich w dominuj¹cy dyskurs medialny stanowi bardzo wa¿ny element ich integracji spo³ecznej.

Aktywnoœæ zawodowa. To wymiar wrêcz niemo¿liwy do pe³nej realizacji w kontekœcie osób niesamodzielnych, poniewa¿ nie jest mo¿liwe ich efektywne funkcjonowanie na otwartym rynku pracy. Traktowaæ go nale¿y jako pewien sty-mulator zaanga¿owania takich osób w ¿ycie spo³eczne i przyczynek do ich inte-growania. Jednoczeœnie nale¿y wspieraæ wszelkie inicjatywy oraz instytucje, któ-re sprzyjaj¹ tworzeniu przestrzeni do aktywizowania osób niesamodzielnych w tym zakresie.

Polem, które spaja te cztery obszary na rzecz integracji osób wykluczonych lub zagro¿onych wykluczeniem spo³ecznym, w tym wiêc tak¿e osób niesamo-dzielnych, jest ekonomia spo³eczna.

2.2. Ekonomia spo³eczna i jej za³o¿enia

Ekonomia spo³eczna zak³ada, ¿e najwa¿niejszymi zyskami p³yn¹cymi z ro-zumianej w jej kategoriach dzia³alnoœci gospodarczej s¹ w³aœnie te o charakterze spo³ecznym (integracyjne, aktywizuj¹ce, emancypuj¹ce, terapeutyczne), a nie te zwi¹zane wy³¹cznie z rachunkiem ekonomicznym. Innymi s³owy, ten obszar eko-nomii stawia w centrum d¹¿enie do tego, aby na p³aszczyŸnie gospodarczej od-najdywa³y siê równie¿ te podmioty, które z ró¿nych powodów znajduj¹ siê w gorszej sytuacji na rynku pracy, a szerzej – w ca³ym ¿yciu spo³ecznym. Stoso-wanie odpowiednich instrumentów aktywnoœci gospodarczej przeciwdzia³a wiêc wykluczaniu takich grup, jak: d³ugotrwale bezrobotni, niepe³nosprawni, osoby starsze, uzale¿nione i spo³ecznie izolowane (np. bezdomni). Dla ekonomii spo-³ecznej wa¿ne jest nie tylko efektywne rynkowe funkcjonowanie podmiotu go-spodarczego, ale równie¿ (a w niektórych przypadkach – przede wszystkim) re-alizacja przez niego celów spo³ecznych – kooperacji ró¿nych grup, rozwoju osobniczego jednostek i integracji spo³ecznej. Dodatkowo bardzo wa¿nym jej za³o¿eniem pozostaje zasada samowsparcia i oddolnej organizacji. Generuj¹c nowe miejsca pracy, ekonomia spo³eczna wzmacnia efektywnoœæ dzia³añ w za-kresie okreœlonych segmentów polityki spo³ecznej i rodzinnej. Odci¹¿a wiêc ona system transferów socjalnych, k³ad¹c nacisk na podmiotowe anga¿owanie siê jednostek w integracjê spo³eczn¹ poprzez aktywnoœæ w wybranych instytucjach zwi¹zanych z rynkiem pracy.

W ramach za³o¿eñ ekonomii spo³ecznej funkcjonuje szereg instytucji, które odpowiadaj¹ na potrzeby integracyjne poszczególnych grup osób wykluczonych

lub zagro¿onych wykluczeniem spo³ecznym. W kontekœcie analizowanej tutaj grupy doros³ych osób niesamodzielnych i ich opiekunów szczególnie istotne wydaj¹ siê dwa typy podmiotów: WTZ oraz KIS.

2.2.1. Warsztaty terapii zajêciowej

Celem dzia³alnoœci WTZ pozostaje wielop³aszczyznowa rehabilitacja zawo-dowa osób niepe³nosprawnych. Zgodnie z ustaw¹ o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnieniu osób niepe³nosprawnych maj¹ one za zadanie osi¹g-n¹æ ten cel poprzez:

– ogólne usprawnianie,

– rozwijanie umiejêtnoœci wykonywania czynnoœci ¿ycia codziennego oraz zaradnoœci osobistej,

– przygotowanie do ¿ycia w œrodowisku spo³ecznym, m.in. przez rozwój umiejêtnoœci planowania i komunikowania siê, dokonywania wyborów, decydowania o swoich sprawach oraz innych umiejêtnoœci niezbêdnych w niezale¿nym ¿yciu, a tak¿e poprawê kondycji psychicznej, rozwijanie umiejêtnoœci przy zastosowaniu ró¿nych technik terapii zajêciowej, – rozwijanie psychofizycznych sprawnoœci niezbêdnych w pracy,

– rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejêtnoœci zawodo-wych, umo¿liwiaj¹cych podjêcie pracy w zak³adzie aktywnoœci zawodowej lub innej pracy zarobkowej, albo szkolenia zawodowego.

Do uczestnictwa w warsztatach terapii zajêciowej mog¹ byæ zakwalifikowa-ne osoby powy¿ej 16. roku ¿ycia z upoœledzeniem umys³owym, maj¹ce I lub II grupê inwalidzk¹ i orzeczenie o ca³kowitej niezdolnoœci do pracy zarobkowej, a wiêc tak¿e doros³e osoby niesamodzielne.

Podmioty te stwarzaj¹ wiêc szeroko rozumianym osobom niepe³nosprawnym warunki do spo³ecznej oraz zawodowej rehabilitacji i integracji. Proces ten po-winien byæ realizowany poprzez terapiê zajêciow¹, której wa¿nymi sk³adnikami jest podnoszenie kwalifikacji zawodowych oraz praca. Zaanga¿owanie tej grupy osób w pracê mo¿liwe jest dziêki takiemu zorganizowaniu stanowisk pracy, któ-re umo¿liwia korzystanie z nich osobom niemog¹cym z ró¿nych powodów (przede wszystkim – z powodu upoœledzenia umys³owego) podj¹æ pracy zarob-kowej na otwartym rynku. Inne elementy rehabilitacji to æwiczenia ruchowe, warsztaty psychologiczne i zadania ogólnorozwojowe.

Zaanga¿owanie w warsztaty terapii zajêciowej osób niesamodzielnych daje im wiêc mo¿liwoœæ aktywnego integrowania siê z innymi przedstawicielami ich grupy spo³ecznej funkcjonuj¹cymi w œrodowisku lokalnym. Jednoczeœnie, dziê-ki wykwalifikowanej kadrze warsztatów, mog¹ one tak¿e odgrywaæ rolê krótko-terminowej instytucji „wytchnieniowej”, która czasowo odci¹¿a g³ównego opie-kuna osoby niesamodzielnej od obowi¹zków opiekuñczych.

2.2.2. Kluby integracji spo³ecznej

Inn¹ mo¿liw¹ form¹ zaanga¿owania osób niesamodzielnych s¹ KIS. To pod-mioty, których celem pozostaje niesienie pomocy osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w zakresie kompetencji dotycz¹cych uczestnictwa w ¿yciu spo³eczno-œci lokalnej. Wartospo³eczno-œciami KIS s¹: uczestnictwo, partnerstwo, wspó³praca. W poczet ich zadañ zapisane zosta³y takie powinnoœci, jak:

– minimalizowanie skutków bezrobocia,

– promowanie aktywnoœci i przedsiêbiorczoœci spo³ecznej, – przygotowywanie do podjêcia zatrudnienia,

– przeciwdzia³anie wykluczeniu spo³ecznemu, – pomoc w wychodzeniu z izolacji i osamotnienia5_.

Wyzwania zwi¹zane z aktywizacj¹ osób niesamodzielnych w pe³ni wpisuj¹ siê wiêc w za³o¿enia funkcjonowania KIS.

Wsparcie integracyjne w ramach KIS odbywa siê przy u¿yciu takich narzê-dzi, jak grupy samopomocowe, grupy wsparcia, grupy terapeutyczne, poradnic-two psychologiczne, szkolenia, doradzporadnic-two zawodowe czy te¿ barterowa wymia-na us³ug. Pomagaj¹ one podopiecznym w odgrywaniu ich ról spo³ecznych. Dodatkowo inicjuj¹ proces kooperowania ze sob¹ ludzi w obrêbie wiêkszych grup, podejmowanie wspólnych inicjatyw i przedsiêwziêæ w zakresie aktywiza-cji spo³ecznej.

Formu³a funkcjonowania KIS jest na tyle elastyczna, ¿e wpisanie w ni¹ na szersz¹ skalê osób niesamodzielnych i ich potrzeb mog³oby jeszcze wzmocniæ integracyjny charakter tych podmiotów.

ZAKOÑCZENIE

W kontekœcie dynamiki demograficznej i procesu starzenia siê spo³eczeñstwa problem osób niesamodzielnych staje siê coraz powa¿niejszym wyzwaniem dla nowoczesnej polityki. Istotna jest zatem identyfikacja barier i deficytów w za-kresie realizacji potrzeb tej kategorii osób, która w kolejnych latach bêdzie coraz wiêkszym wyzwaniem dla instytucji z zakresu pomocy spo³ecznej. Raport Spo-³eczno-ekonomiczne aspekty wsparcia funkcji opiekuñczej rodzin na terenie wo-jewództwa wielkopolskiego powsta³ w celu zrekonstruowania poziomu wsparcia funkcji opiekuñczej wobec osób niesamodzielnych. Istotn¹ wartoœci¹ poznawcz¹ zrealizowanych badañ by³o odniesienie realizowanych form wsparcia do potrzeb i oczekiwañ osób niesamodzielnych i ich opiekunów.

5 _{Za: Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym – Dz.U.122 2003 poz.} 1143; Dz.U.69 2004 poz. 624; Dz.U.99 2004 poz. 1001.

Anthony Seldon, definiuj¹c, czym s¹ dobra publiczne, stwierdzi³, ¿e s¹ one przede wszystkim dostarczane kolektywnie wszystkim cz³onkom spo³ecznoœci i uwzglêdniaj¹ jednoczeœnie ich jednostkowe zró¿nicowanie6_{. W tym œwietle}

d¹-¿enie do zapewnienia osobom niesamodzielnym odpowiednich warunków do integracji spo³ecznej powinno byæ wa¿nym elementem polityki rodzinnej, a w szer-szym kontekœcie – polityki spo³ecznej. Jednoczeœnie proces ten powinien stymu-lowaæ ich oddoln¹ aktywnoœæ i chêæ w³¹czania siê w ¿ycie spo³eczne. Nowoczes-ne narzêdzia wpisuj¹ce siê w tak¹ w³aœnie logikê dostarcza ekonomia spo³eczna i dzia³aj¹ce w jej ramach instytucje.

SUMMARY

The article is an analysis of the condition of dependent people and their carers.

The first part of the text is based on research Socio-economic aspects of family care support functions in Wielkopolska, empirical study of the phenomenon. In it there are presented such issues as ways of performing the protective function, needs of families in performing the protective function and the level to meet those needs.

The second part presents embedded in the social economy possible methods of social and professional activation of dependent people and their carers. Due to the nature of the case there are presented good practices within the two selected types of institutions – therapy workshops and clubs of social integration.

Keywords

Dependent poeple, dependent people’s carers, social help, social policy, social economy

BIBLIOGRAFIA

Lavalette M., Pratt A. (red.), Polityka spo³eczna. Teorie, pojêcia, problem, Warszawa 2010, s. 32.

Szarfenberg R., Definicje, zakres i konteksty polityki spo³ecznej, w: Polityka spo³eczna, red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Warszawa 2011, s. 21-35.

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym – Dz.U.122 2003 poz. 1143; Dz.U.69 2004 poz. 624; Dz.U.99 2004 poz. 1001.

Za³o¿enia do ustawy o pomocy osobom niesamodzielnym (UPN). Wersja po zmianach – styczeñ 2012 r.

6 _{Zob. Polityka spo³eczna. Teorie, pojêcia, problem, red. M. Lavalette, A. Pratt, Warszawa} 2010, s. 32.