Bernard Barbier Université de Provence
(Francja)
W YBRANE A SP E K T Y TURYSTYK I T H E CULTURAL TO URISM
K ULTURO W EJ FRANCUZÓW O F T H E FR E N C H
Zarys treści: W artykule zaprezentowano motywy rozwoju tu- tystyki kulturowej we Francji, jej organizatorów oraz kierunki wyjazdów. Autor podkreśla, że zainteresowania turystyką kul- IU|'ową we Francji w ynikają z charakteru edukacji i tradycji Narodowych. W pracy przedstawiono głównych touroperato- IHw- zajmujących się we Francji organizacją lego typu turysty ki- Przewodniki turystyczne i nasycenie nimi różnych regio nów i kontynentów oraz kierunki wyjazdów Francuzów w ra-
turystyki kulturowej.
Siową kluczowe: turystyka kulturowa, dziedzictwo kulturowe, Ioui'operatorzy, przewodniki turystyczne.
Abstract: This paper presents motives, organizers and destinations of cultural tourism in France. The author has stressed the influence of education and national tra ditions on development of cultural tourism in this coun try. The paper provides characteristics of main French tour-operators dealing with this type of tourism. It also analyses to what extent different regions and continents are covered with published guidebooks and discusses what are destinations preferred by the French cultural tourists.
Key words: cultural tourism, cultural heritage, tour- operators, guidebooks.
1 Urystyku kulturowa posiada tradycje sięgające bardzo odległych czasów; przykładem tego jest Plelgrzymowanie. Jednakże prawdziwy rozwój lUrystyki kulturowej nastąpił na początku XIX w., kiedy to w wysokich sferach społeczeństwa an ielskiego nastała moda na wysyłanie młodzie ży na kontynent europejski do krajów, w których narodziła się cywilizacja zachodnia. Trasa podró ży, trwających od kilku miesięcy do kilku lat, obejmowała przede wszystkim Italię z jej dzie dzictwem cywilizacji starożytnego Rzymu, śrenio- Wlecza i renesansu, a także Grecję - po wyzwole- n,u tego kraju spod okupacji tureckiej. Z takich baśnie wypraw poznawczych, zwanych tours, na-1 °ciził się turyzm. Sama podróż miała kształtować °s°bowość młodego człowieka, ale podstawowe Znaczenie miał kontakt ze starą kulturą krajów ^ódzietnnomorskich, z dziełami architektury, ma- aistwa itd. Jeśli w późniejszym okresie, pod ko- niee wieku XIX, podróże podejmowane przez ary- Sl°krację i wielką burżuazję krajów europejskich Stały się jedną z form „ostentacyjnego próżnowa ł a . będącego wyznacznikiem przynależności kla sowej, co wnikliwie zanalizował T. Veblen, to kul- tUra pozostała ich nieodłączną składową. Pierwsze Pr2ewodniki turystyczne starały się nie pominąć
C ultural tourism in France h a s existed for a very long tim e with pilgrimages providing a n example. B u t real cultural tourism developed since th e early 19Ul c. w hen it b e cam e fashionable am ong younger m em bers of th e B ritish aristocracy to m ake a G rand Tour thro u g h those countries th a t had been the cradle of w estern civilisation. The itinerary of th ese tours, lasting from a few m o n th s to a few years, included Italy with its Roman, m ediaeval an d Renaissance heritage, an d Greece after its liberation from T urkish occupation. The term ‘tourism ’ actually stem s from th e to u rs of th a t epoch. The idea w as th a t the jo u rn ey itself would fonn th e personality of the ‘to u rist’ b u t contact w ith th e culture, architecture an d painting of those M editerranean countries w as considered a n essential p a rt of th e experience. Even though by th e end of th e 19th c. th e tourism of the European aristocracy a n d haute bourgeoisie conformed to th eir own social ru les (thoroughly
analysed by Veblen), nevertheless the
cultural com ponent rem ained a n obligation and early guidebooks did no t fail to indicate
żadnego kościoła czy innego zabytku godnego po kazania. W okresie międzywojennym turystyka stopniowo się upowszechniała, jednak dopiero w latach 50. XX w. rozpoczął się prawdziwy boom turystyczny. Turystyka stawała się zjawiskiem co raz bardziej masowym, obejmującym ponad poło wę ludności w krajach rozwiniętych, przenikają cym stopniowo do innych krajów. Morze i góry stały się wówczas, i są nadal, najbardziej prefero wanymi celami podróży turystycznych.
Jakie jest więc miejsce turystyki kultural nej, gdy dla większości turystów celem wyjazdów turystycznych jest wypoczynek i rozrywka? I ja kie jest jej miejsce we Francji, która - słusznie czy nie - uchodzi za ojczyznę ludzi szczególnie uwrażliwionych na sprawy kultury?
Przed przystąpieniem do dalszych analiz na leżałoby najpierw zdefiniować turystykę kulturo wą. Niewątpliwie pojęcie to obejmuje podróżowa nie, którego podstawowym motywem jest dzidzic- two kulturowe, które może być jednak pojmowane w dwojaki sposób. Dziedzictwo kulturowe sensu stricto obejmuje zabytki (zamki, kościoły i klaszto ry, ratusze, rezydencje itd.) oraz dzieła sztuki (ma larstwo, rzeźba, sztuka użytkowa itd.) gromadzone w muzeach. Kultura w tym sensie jest ściśle zwią zana z historią ogólną i historią sztuki. Szeroko pojmowane dziedzictwo kulturowe zawiera ponad to wiele innych elementów: życie codzienne, na ukę i technikę (fabryki i urządzenia), środowisko geograficzne (krajobrazy i ich interpretacje, ludzie i ich sposoby użytkowania przestrzeni dawniej i dziś itd.), literaturę poświęconą różnym re gionom, kuchnię traktowaną jako sztuka życia itd. Obecnie panuje tendencja do szerszego poj mowania zagadnienia, włączając w to również znajomość problemów gospodarczych i społecz nych społeczeństw Trzeciego Świata, „turystykę racjonalną”, postulującą odpowiednie wynagradza nie ludzi, z pomocy których korzysta się na tra sie podróży, oraz „turystykę trwałą i zrównowa żoną”, czyli przyjazną środowisku. Należy zazna czyć, że wielu turystów, których głównym celem jest rozrywka i relaks potrafi połączyć to z ele
mentami poznawczo-kulturowymi: wypoczynek na tunezyjskiej plaży nie wyklucza poświęcenia pewnej ilości czasu na zwiedzanie zabytków, któ rych w tym kraju nie brakuje. Ponieważ jednak są to zajęcia o drugorzędnym znaczeniu, w tym arty kule takie przypadki nie będą brane pod uwagę.
Skupimy się na tym rodzaju turystyki, w któ rej jedynym lub dominującym motywem jest kul tura. Założenie to nie ułatwia wcale zadania,
any c h u rc h o r m o n u m e n t w orth visiting. In th e interw ar period tourism continued to develop, b u t it w as not until 1950 th a t it experienced a real boom becoming increasingly a m a ss phenom enon involving more th a n h alf the population in the developed world and gradually filtering to o ther countries. The m o u n tain s and the coast were then, a n d continue to be, the m ost pop u lar destinations.
W hat is the place of cultural tourism today w hen the m ajority of tourists are m ostly in te re ste d in relaxation and e n tertain m en t? And w h at is its condition in France, a country w hose in h ab itan ts are widely considered, rightly or wrongly, as a people particularly fond of culture?
Before going any fu rth er it would be appropriate to define cu ltu ral tourism . It implies a jo u rn ey essentially preoccupied with cu ltu re in oth er words focused on cultural heritage. This can have, however, two levels of m eaning. For m any it should be understood in a narrow sense a s heritage including m o n u m en ts (castles, churches and m onasteries, town halls, beautiful buildings etc.) an d w orks of a rt (paintings, scu lp tu res and so on) collected in m useum s. C ulture is th u s directly b ased on histoiy in general, an d th e histoiy of art. However, a wider sen se of th e term h a s come into use with culture relating to h u m a n life, know ledge a n d technology, an d how they have show n them selves thro u g h time (factories and m achines), asp ects of geography (in cluding landscapes an d th eir interpretation, land u se p atte rn s today an d in the past), literature devoted to different regions, food considered a s one of th e a rts of living and so on. Today som e add knowledge of economic and social problem s of th e less-developed world, a du ty of ‘rational tourism ’ (tourisme raisonnable) requiring a decent rem u n era tion of those who service it, and ‘su sta in able tourism ’ (tourisme durable) implying respect for th e environm ent. It should be stressed th a t m any to u rists seeking distrac tion and fun are able to devote some time i to cultural visits: b ath in g in the Tunisian
sea does n o t exclude spending several half days sightseeing the historical sites in which the cou n try is so rich. In this article however, su c h activities w hen
play-ze względu na niedostatek danych. Zagadnienie t(> doczekało się bardzo niewielu opracowań nau kowych, a odpowiednie dane statystyczne są bar dzo skąpe: precyzyjnie rejestrowana liczba zwie dzających, np. w pałacu w Wersalu, nie pozwala Ustalić, ilu wśród nich było pasjonatów turystyki kulturowej, a ilu przypadkowych zwiedzających, '■u paryżan, a ilu przybyszów z innych okolic, ilu Francuzów, a ilu cudzoziemców. Nasze rozważa na opierają się na badaniach ankietowych Mini sterstwa Kultury i Ministerstwa Turystyki, danych dostarczonych przez agencje zajmujące się orga nizowaniem turystyki kulturowej i naszych wła snych badaniach przeprowadzonych wśród tego ty- Pu touroperatorów.
W niniejszym artykule omówione zostaną trzy zagadnienia:
1) Francuzi jako uczestnicy turystyki kulturo- wej,
2) touroperatorzy i przewodniki turystyczne, 3) preferowane destynacje.
1. FRANCUZI JAKO UCZESTNICY TURYSTYKI KULTUROWEJ
^ jaki sposób społeczeństwo francuskie ukształ towało mentalność i zainteresowania kulturalne Przeciętnego Francuza? Jakie typy uczestników turystyki kulturowej wyróżnić można w tym spo- teczeństwie?
A. Francuski system edukacyjny wpływa
w bardzo znaczącym stopniu na umysłowość Uczniów. System ten wywodzi się z tradycji na uczania wprowadzonej przez jezuitów i orato- rian w XVII w., kontynuowanej w liceach stworzo- nych przez Napoleona (1802). Szkoła miała na uczyć myśleć oraz przekazać umiejętności nizbęd- ne dla „człowieka światowego” (honnête konwie), Jak to określano w XVII w. Podstawę wykształce- tlla stanowiły języki - francuski, łacina i greka, 0raz historia i matematyka. Taki zasadniczy pro gram kształcenia humanistycznego stanowił solid- n% podstawę kultury grecko-łacińskiej i historycz-
neJ. którą zdobywał każdy uczeń niezależnie od dalszej drogi edukacyjnej i zawodowej. Trzecia ' epublika w XIX i XX w. nie wprowadziła istot- "ych zmian w treściach nauczania, które przetrwa- y aż do okresu powojennego. Warto wspomnieć, 2e wiedza o sztuce nie stanowiła odrębnego przed- J^otu, lecz była włączona do programu nauczania
historii.
ing a secondary role will n o t be taken into consideration.
Tourism in w hich th e cultu ral com ponent is exclusive or d o m in an t will be the focus. This does n o t m ake th e ta sk sim ple because relevant d a ta is scarce a n d there are few stu d ies an d little statistical d a ta on the subject. The n u m b e r of visitors for example in th e palace of Versailles does no t separate ‘culture-lovers’ from occasioned visitors, Parisians on a one-day trip from tourists staying longer, or F rench from foreign tourists. There are, however, som e s u r veys m ade by M inistries of C ulture and Tourism and these, along w ith investiga tions carried o u t am ong cultural to u r operators a s well a s th e bro ch u res they provide, enable th e question to be more precisely defined.
The following th ree issu es will be dis cussed:
1) French cu ltu ral tourists,
2) to u r operators a n d guidebooks, 3) preferred destinations.
1. FRENCH CULTURAL TOURISTS In w h at ways h a s French society formed and oriented the ‘F rench m ind’ toward ‘cu ltu re’? W hat kinds of to u rist are interested in travelling in search of cu ltu ral heritage?
A. The French education sy stem exerts a strong influence on its stu d en ts. This h a s been inherited from the system introduced by the J e s u its an d th e O ratorians in the 17th c. an d tak en u p u n d e r Napoleon with th e estab lish m en t of th e lycées (1802). The stu d e n ts h a d to learn th e way of th in k
ing a n d acquire th e knowledge needed for a n ‘honnête hom m e’ a s it w as p u t in the 17th c. French, Latin, Greek, m athem atics a n d history co n stitu ted th e foundation of th e education a n d w ith s u c h ‘h u m an ities’ each s tu d e n t received a solid b asis in G reco-Rom an c u ltu re irrespective of a s u b seq u en t professional career. During the Third Republic in th e 19th a n d 20th c. th e re w as little m od ificatio n a n d it rem ain ed basically u n ch an g ed beyond 1945. It should be noted th a t the arts were
Począwszy od lat 60. i 70. pojawiła się jednak potrzeba dostosowania programów do nauczania masowego: ograniczono znacznie naukę języków starożytnych, zmieniło się podejście do historii, wprowadzono wiele nowych przedmiotów naucza nia. Zainteresowania intelektualne uczniów skiero wano w innym kierunku. Istnieje zauważalna róż nica między pokoleniem dzisiejszych emerytów - stanowiących znaczną część uczestników turystyki kulturowej - którzy odebrali wykształcenie „kla syczne”, a młodszym pokoleniem, kształconym już w nowym duchu. Zwrócili na to uwagę organizato rzy turystyki kulturowej. Nie należy, rzecz jasna, wyolbrzymiać znaczenia tych różnic: dzisiejsza mło dzież, nawet jeśli słabiej osadzona w kontekście kultury klasycznej, w naturalny sposób nabiera z wiekiem upodobań do podróżowania w celach poznawczych.
Pomimo zmian we Francji przetrwało zaintere sowanie „kulturą ogólną”, literaturą historią, sztu ką. Absolwenci renomowanych szkół, intelektuali ści są nieodmiennie obdarzani wielką estymą, na wet jeśli w dzisiejszych czasach trudno im konku rować ze sławą sportowców czy modelek. Francuzi nie są oczywiście jedynym narodem ceniącym kul turę, jednak potrzeba obcowania z nią jest w nich szczególnie mocno zakorzeniona. Niekiedy potrze ba ta wynika jedynie z obawy, by nie wydać się nieokrzesanym, bowiem wykazywanie szeroko po jętych zainteresowań kulturalnych należy do do brego tonu. Na poziomie instytucjonalnym wiele uwagi poświęcano sprawom kultury za prezyden tury de Gaulle’a (gdy ministrem kultury był A. Malreaux) i F. Mitteranda. O randze tej dziedzi ny świadczy też fakt, że istnieje we Francji Mini sterstwo Kultury.
B. Francuskie dziedzictwo kulturowe jest im
ponujące. W ciągu wielowiekowej historii Francja zgromadziła bardzo bogatą spuściznę kultury ma terialnej. Pod tym względem należy niewątpliwie do najbogatszych, obok Włoch i Hiszpanii, krajów Europy. Fakt ten nie pozostaje bez wpływu na sto sunek Francuzów do turystyki kulturowej.
1. Prawdą jest, że zainteresowanie i szacunek dla dziedzictwa kulturowego zrodziły się dopiero niespełna 200 lat temu. Przez długi czas nie trosz czono się o zabytki architektury, bywało też że były celowo niszczone w ramach „rewolucyjnego wandalizmu”. Jednak na początku XIX w. Podję to działania ochronne, zainicjowane przez póź niejszego słynnego pisarza Prospera Mérimée, do którego dołączył architekt Viollet-le-Duc,
któ-included w ith history a n d no t tau g h t as a sep arate subject.
From th e 1960s a n d 7 0s m ass education program m es b e tte r ad ap ted to contem porary society have becom e necessary: classical languages have b een curtailed, history has been tau g h t in a new spirit, and modern subjects have been introduced: intellectual curiosity h a s been redirected. There is a dilference betw een th e generation that received a ‘classical’ education, now mostly the retired who a cc o u n t for a significant portion of cultu ral tourists, and th e younger generation ed u cated in the new way. This h a s been appreciated by th e organisers of ‘cultu ral travel’ a n d they have started to analyse this issue. This contrast, or rath er fear, should certainly n o t be exaggerated, as a m atter of fact young people, even if less acquainted w ith an cien t culture, a t a certain stage of life also becom e keen on travelling for learning.
Nevertheless, in France a pronounced in terest in ‘general c u ltu re’, including literature, history a n d th e a rts persists. Those who have obtained degrees with a high reputation, g rad u ates of the grandes écoles and intellectuals in general have always enjoyed high esteem , even though they can hardly m atch th e celebrity of top- m odels or football players. Obviously. French society is no t th e only one to appreciate su c h culture, nevertheless due to a p articu lar resp ect there is an urge to m aintain contact. Som etim es the need resu lts from a w ish n o t to be seen a s u n cultured an d a n in terest for everything concerning cu ltu re should be exhibited in order to gain social esteem . At governmental level cu ltu re w as given a place of honour u n d e r de Gaulle w ith André Malraux, and u n d e r François M itterand. In France there is a M inistry of C ulture.
B. France is rich in cultural
heritage-Living in a country of an older c u l t u r e ,
the French have a heritage a c c u m u l a t e d
th ro u g h o u t centuries. Along with Italy a n d
Spain, France is certainly am ong t h e r i c h e s t
countries in E urope in this respect, no d ou b t contributing to th e general education of th e society.
1. In terest a n d respect for heritage g° back m erely two centuries. The a r c h i t e c t u r a l
ry także miał w przyszłości zdobyć renomę w swo jej dziedzinie. Ich pierwszym przedsięwzięciem konserwatorskim było sporządzenie inwentarza najcenniejszych zabytków architektury. Od tego czasu Komisja ds. Zabytków, założona w 1837 r. (obecnie, po wielokrotnych zmianach, działająca Pod nazwą Monum), prowadzi nieprzerwanie in wentaryzację i klasyfikacje zabytków, przy wspar ciu czynników politycznych wzmacniających praw ne narzędzia ochrony.
Liczba zabytków „klasyfikowanych” wzrosła 2 4400 przed I wojną światową do 8300 w roku
1940. Obecnie (2002) we Francji jest 12 200 za bytków „klasyfikowanych” oraz 27 410 budowli »Wpisanych do rejestru zabytków”, co oznacza nie co niższą kategorię. Z każdym rokiem liczba zabyt ków wzrasta, choć tempo przyrostu stopniowo ma- ’cje. Z ogólnej liczby zabytków architektury poło wa stanowi własność prywatną, 43% należy do lo kalnych jednostek administracyjnych, a tylko nie- wielka część (4%) jest własnością państwa francu- skiego. Liczba zwiedzających w skali rocznej jest wysoka: wieża Eiffla - 6,2 min, Łuk Triumfalny - 1>25 min, opactwo Mont Saint-Michel 1,1 min. Obiekty tej rangi, odgrywające kluczową rolę w tu- ‘"ystyce kulturowej, wymagają odpowiedniego utrzy- mania, tak by mogły być stale udostępnione zwie dzającym. Osobną grupę obiektów stanowią muze- a> których jest we Francji 1171 (2003). Tylko 33 sPośród nich to muzea narodowe, które mająjed- nak największe znaczenie i prestiż, np. Luwr f^,7 min zwiedzających), Centrum Sztuki i Kultury 'ni. George’a Pompidou (5,5 min), Wersal (2,8 min), Muzeum Nauki i Przemysłu w la Vilette (2,6 min) 1 Muzeum d’Orsay (2,1 min) - wszystkie w Paryżu.
Warto przypomnieć, że od 1972 r. UNESCO Prowadzi Listę Światowego Dziedzictwa Ludzko- śc>- Do 2004 r. na liście tej znalazło się 788 miejsc, a z każdym rokiem średnio przybywa ko lejnych 30. Francja z 27 obiektami (z których VVszystkie były zresztą uprzednio ujęte w reje strach krajowych) należy do grona siedmiu kra jów mających 25 lub więcej obiektów na liście ^•szpania 37, Włochy 36, Chiny 29, Niemcy 27, Wielka Brytania 25). Przynależność do zaszczyt- nego grona państw posiadających obiekty zali- cz°ne do dziedzictwa ludzkości jest z pewnością ^ ernentem zwiększającym atrakcyjność z pun- tu widzenia turystyki kulturowej. Wydaje się jed- llak, że Francuzi, w odróżnieniu od cudzoziemców, |'le Przywiązują do tego faktu większej wagi. Na- eży dodać, że na liście UNESCO figurują także °biekty przyrodnicze.
heritage h ad long b een neglected, an d even dam aged by ‘revolutionary vandalism ’ b u t in the 19 th c. protection w as organised s ta rt ing with a n inventory of th e m ost valu able m o n u m en ts. This w as initiated by Prosper Mérimée - to becom e fam ous as a w riter - w ith assistan ce from Viollet-le- D uc - later to b e fam ous a s a n architect. Since th a t tim e the Commission d es Monu m ents Historiques founded in 1837 (today, after m any ch an g es in nam e, this in stitu tion operates a s La Monurri) h a s not ceased to develop th e inventory while political institu tio n s have reinforced th e legal in s tru m en ts of protection.
The n u m b e r of classified buildings before WW I w as 4 440 a n d reached 8 300 in 1940. Today (2002) there are 12 220 classés and 27 410 m o n u m en ts of a slightly lower class are ‘inscrits à l’inventaire’ (enrolled on the register). Every y ear th e list grows longer b u t th e pace of increase h a s slackened. The m o n u m en ts on th e list are either privately owned (50%), belong to local authorities (43%) or to th e state (4%). Visitor frequency is high: the Eiffel Tower - 6.2 million visitors, the Arc d e Triomphe - 1.25 million, Mont Saint-M ichel- 1.1 million. S u ch m onum ents, key elem ents of cu ltu ral tourism , m u st be m aintained a n d k ep t open. In addition there are 1 171 m u seu m s (2003); only 33 tho u g h have th e s ta tu s of ‘national m u seu m ’ b u t they are th e m ost pre stigious an d include th e Louvre (5.7 million), th e Pom pidou C entre (5.5), Versailles (2.8 million), Villette (2.6 million) and the Quai d'O rsay (2.1 million) - all Parisian.
It is w orth m entioning th a t UNESCO established a World Heritage List in 1972. By 2004 th e n u m b e r of sites had reached 788 with a b o u t 30 new ones being added each year. France w ith 27 sites (all p re viously nationally classified) is am ong the seven co untries w ith a t least 25 (the others are Spain 37, Italy 36, C hina 29, Germ any 27 a n d G reat B ritain 25). This rep resen ts an im portant m otivation for ‘cu ltu ral’ tourists, although th e French, unlike foreign visitors, seem little c o n c e rn e d by s u c h a listin g a s if in te rn a tio n a l reco g n itio n d oes n o t co nstitu te a n additional reaso n for visiting. It should be noted th a t th e list contains n a tu ra l sites too.
2. Rosnąca moda na poznawanie wszelkich cie kawych miejsc w danym kraju, które są pominięte w oficjalnych rejestrach, skłoniła władze francu skie na szczeblu krajowym i lokalnym do rozsze rzenia polityki kulturalnej.
Organizowane od 1983 r. Dni Dziedzictwa Kul turowego stawiają sobie za cel upowszechnianie tego, co mało znane i na co dzień niedostępne dla zwiedzających. Ta dwudniowa impreza odbywa się w połowie września, co roku pod innym hasłem (np. w 1999 r. - dziedzictwo przemysłowe, w 2003 - dziedzictwo naukowe). Od samego początku cie szy się ona ogromnym, wciąż rosnącym zaintereso waniem: w 10. edycji w 1993 r. uczestniczyło 6 min widzów, w 1996 - 8 min, w 2003 - 11 min, w 2004 - 12 min. Program ostatniej edycji obej mował 19 000 imprez i wydarzeń, udostępnionych do zwiedzania zostało 14 000 obiektów. Formuła Dni Dziedzictwa Kulturowego znalazła naśladow nictwo w blisko 50 krajach.
Francuskie Ministerstwo Kultury przyznaje ty tuł „Miasto sztuki i kultury”. Może on być nadany takim miastom lub stowarzyszeniom gmin, które posiadają znaczące zasoby dziedzictwa kulturo wego oraz podejmują działania w celu ich roz propagowania poprzez organizowanie wycieczek edukacyjnych, zwiedzania pod kierunkiem fa chowców, różnorakich imprez i zajęć. W 2002 r. tytuł ten posiadało 136 miejscowości, które przy ciągnęły 1,4 min zwiedzających. Dla zwiększe nia „siły przyciągania” miejscowości takie często łączą się w związki. Podobna akcja promocyjna, na nieco mniejszą skalę, odbywa się pod ha słem „Najpiękniejsze miasteczka Francji”. Mogą w niej uczestniczyć miejscowości liczące poniżej 2000 mieszkańców, posiadające co najmniej dwa zabytki „klasyfikowane”, o ile wykazują się dzia łaniami na rzecz swojego dziedzictwa kulturo wego. Ich liczba wynosi około 150. Wymienić tu można także akcję „Miasta z charakterem” oraz festiwale muzyczne (np. w Aix-en-Provence) i te atralne (np. Avignon), które w sezonie letnim od bywają się w wielu miejscach w całym kraju.
Wymienione wyżej inicjatywy wiążą się z tury styką kulturową ale wypływają bezpośrednio z po budek ekonomicznych: chodzi o to, by przyciągnąć nowych turystów i zachęcić ich do pozostania w danej miejscowości przynajmniej na jeden noc leg. Jak wynika z wypowiedzi osób zajmujących się promocją turystyczną, daje to wymierne rezul taty.
Wysiłki te wspierane są działalnością instytu cji administracyjnych. Ministerstwo Kultury i
Mi-2. The increasing in terest in exploring every interesting place in a country apart from those officially registered h a s impelled French authorities, nationally an d locally, to widen cu ltu ral policy.
Launched in 1983, the Journées du Patrimoine (Heritage Days) aim to popularise sites th a t are little know n or inaccessible for visitors. Held an n u ally in mid-September, this two-day event is focused on different them es e.g. in d u strial heritage in 1999 and scientific heritage in 2003. It immediately tu rn ed out to be a rem arkable success with 6 million visitors in 1993, 8 million in 1996,
11 million in 2003 an d 12 million in 2004. Last y ear th e program m e included 19 000 events an d 14 000 establishm ents were open to th e public. The ‘Heritage Days’ form ula h a s been im itated in nearly 15 o ther E uropean countries.
The title Villes et p a y s d'art et d'histoire is given by th e M inistry of C ulture to tow ns or groups of convnunes rich in heritage which have established th e value of th a t heritage by organising ‘discovery to u rs’, lectures and other events. In 2002 this title w as granted to 136 tow ns attractin g 1.4 million visitors an d they som etim es form netw orks to increase th eir efficiency. At a sm aller scale, the com petition for the Plus beaux villages de France for settlem en ts of less th a n 2 000 in h ab itan ts th a t have a t least two ‘classified’ sites can also be m entioned, and it has been aw arded to nearly 150 villages. In addi' tion, there are th e Cités d e caractère, and n u m ero u s m usic festivals (e.g. Aix-en- Provence) an d th eatre festivals (e.g. Avignon) held in su m m e r th ro u g h o u t the country.
These initiatives are connected to cultural tourism , although they are all inspired by economic reaso n s to a ttra c t new tourists a n d encourage th em to stay longer th a n one day, they seem according to those respons- ible to bring results.
These efforts are sup p o rted by adm i' nistrative activities w ith th e Ministries of C ulture an d Tourism having representatives a t regional a n d departm ental level. More' over, each region an d d ep artm en t h as its own stru c tu re s (e.g. regional or depart' m ental com m ittees for tourism) an d they all p u t an em p h asis on cu ltural tourism which they consider th e m ost im portant. T hus all
nisterstwo Turystyki mają przedstawicieli na szczeblu regionu i departamentu. Ponadto każdy region i departament posiada swoje własne struk- tury organizacyjne, np. komitety ds. turystyki, w działalności których aspekty kulturalne zajmu ją ważne miejsce. W elekcie każdy Francuz, w mniejszym lub większym stopniu, otoczony jest kulturą i ma świadomość, że jest to dziedzina ■życia, którą wypada się interesować.
C. Typy klienteli zostały dokładnie rozpozna ne, zwłaszcza przez organizatorów turystyki kul turowej. Wśród amatorów tej formy podróżowa nia są zarówno osoby zainteresowane wyłącznie Poznawaniem kultury, jak i ci, którzy chętnie łą- Czą to z wypoczynkiem, jednak brakuje w tej mie rze danych liczbowych. Z oficjalnych sondaży wy nika, że 55% Francuzów wykazuje zainteresowa nie zwiedzaniem obiektów kultury, jednak z dru giej strony, aktywność tego typu figuruje dopiero na czwartym miejscu wśród form spędzania czasu w trakcie wyjazdów urlopowych. Wynika więc z tego jasno, że wypoczynek wakacyjny nie jest Poświęcony głównie lub wyłącznie kulturze. Z in nych badań wynika, że osoby zwiedzające obiekty kultury stanowią mniejszość (ok. 45%) wśród urlo powiczów, z czego 10-15% to pasjonaci, 30-40% to osoby, które czynią to regularnie, a 45-60% tyl ko okazjonalnie. Zatem ta kategoria turystów sta nowi niewielką grupę w stosunku do 43 min Fran cuzów, którzy w ciągu roku wyjeżdżają na waka- cje nad morze, w góry lub na wieś (76% osobonoc- legów w roku 2003). Nawet jeśli zdarza im się od wiedzać zabytki czy muzea, co deklaruje ok. 15% Urlopowiczów, to jednak nie stanowi to znaczącej Pozycji w rozkładzie zajęć przeciętnego turysty.
Brakuje danych co do liczby „turystów bulimi- ków”, jak żartobliwie określa się tych, którzy do kładnie planują swoje trasy, tak by każdy dzień był Maksymalnie wypełniony zwiedzaniem i którzy gotowi są wydać znaczną ilość pieniędzy, aby do- rzeć do miejsc, na których im bardzo zależy. We- c^llg ocen touroperatorów stanowią oni ok. 5% tu rystów. Jeśli dodać do tego okazjonalnych uczest ników turystyki kulturowej - ok. 10-15% - to i tak daje to niezbyt wysoki odsetek, w granicach 15- ^0%, co zresztą nie wydaje się zaskakujące.
Pasjonaci turystyki kulturowej należą przeważ ne do wyższych kategorii zawodowych. Śred n i rocznie co najmniej 10-krotnie uczestniczą Vv zwiedzaniu muzeów i zabytków historycznych;
Przypadku średnich kategorii zawodowych war tości te są nieco niższe. Warto podkreślić znaczny
French people a re m ore or less im m ersed in cu ltu re an d know th a t it is appropriate to ap p ear interested.
C. Tourist ty p es have been well defined,
especially by those w orking in cultural tourism . C ulture e n th u sia s ts are those who seek exclusively cultu ral to u rs a s well as those who ad m it to som e m om ents of leisure. This m atter, however, is hard to quantify. An official survey h a s show n th a t 55% of French people were interested in cultu ral visits b u t, on th e oth er hand, cultural activities ra n k only 4 th am ong the various activities of tourists. It is clear th a t holidays can n o t be m ainly or exclusively devoted to culture. A nother survey h a s indicated th a t visitors to cultural sites represented a m inority accounting for ab o u t 45% of tourists, of w hom 10-15% were cu ltu re e n th u siasts, 30-40% regular and 45-60% occasional visitors. These categories rep resen t a m inority am ong th e 43 million French to u rists w ho go every year to the seaside, th e m o u n tain s or the countiyside (76% of overnights in 2003). Even if visiting a m onum ent, m u se u m or cultural site is one holiday activity, a s declared by 15% of tourists, it does n o t rep resen t a large proportion.
There are no d a ta on so-called ‘bulim ic’ to u rists who precisely prepare their holiday to have each day filled an d are ready to pay a lot to reach a destination they have dream ed of. According to estim ates by tourism professionals they acco u n t for 5% of tourists. Adding a n o th er 10-15% for occasional visitors, th is reach es 15-20%, a ra th e r m odest percentage w hich seem s hardly surprising.
Sociologically, e n th u sia s ts for cultural travel are from w hite-collar an d the higher professions, a n d they visit m u seu m s and historical m o n u m en ts a t least 10 tim es a year. In th e case of m iddle-ranking employees the frequency is lower yet still significant. It sh ould be em phasised th a t teach ers acco u n t for a large percentage w ithin this group. The to u rists are g en erally aged 5 0 -p lu s a n d a s th e y are predom inantly retired th ese people relatively have a lot of sp are time, particularly during the low season, a n d are well-off com pared to
udział nauczycieli w tej gmpie turystów. Przewa żają ludzie starsi, powyżej 50. roku życia, w więk szości emeryci, którzy dysponują dużą ilością cza su wolnego, co uwidacznia się szczególnie poza letnim szczytem urlopowym, ponadto ich możli wości finansowe są zazwyczaj większe niż ludzi młodych. Skądinąd wiadome jest, że zainteresowa nia kulturalne rozwijają się z wiekiem, więc ludzie młodzi - z wyjątkiem studentów - są mniej nasta wieni na zwiedzanie w porównaniu z pokoleniem ich rodziców. Badania sondażowe przeprowadzone przez Ministerstwo Kultury potwierdziły, że wy kształcenie odgrywa w tym względzie znaczną ro lę: zainteresowanie zwiedzaniem obiektów kultury zadeklarowało 2/3 osób z wyższym wykształce niem oraz 50% osób posiadających średnie wy kształcenie. Dodajmy, że kobiety wykazują więk sze zamiłowanie do turystyki kulturowej niż męż czyźni, oraz że wielu rodziców usilnie stara się wpoić takie zainteresowania swoim dzieciom.
Francuzi, których cechuje indywidualizm, pla nując wyjazdy urlopowe w mniejszym stopniu niż inne narody korzystają z pośrednictwa biur podró ży (7,5%) czy stowarzyszeń (5,1%). Najczęściej sami organizują swoje wyprawy kulturowo-poz- nawcze czy też zwiedzanie w czasie pobytów urlo powych, co istotnie utrudnia badanie tego zagad nienia, którego skala jest znacząca. Świadczyć o tym może fakt, że liczba zakupionych przewod ników turystycznych stukrotnie przekracza liczbę klientów biur podróży organizujących turystykę kulturową.
2. TOUROPERATORZY I PRZEWODNIKI TURYSTYCZNE
Francuzi, uczestniczący przeważnie w zagranicz nych wyjazdach turystycznych, niezależnie czy po dróżują samodzielnie czy z grupą, podobnie jak wszyscy inni turyści muszą korzystać z hoteli czy kempingów, samolotu lub autokaru (ewentualnie własnego samochodu), restauracji itd. Nie będzie my się w tym miejscu zajmować tego typu aspek tami organizacyjnymi, lecz skoncentrujemy się na touroperatorach i przewodnikach turystycznych, jako najistotniejszych podmiotach w organizacji
turystyki kulturowej.
A. Touroperatorzy. Jeśli Francuzi decydują
się na skorzystanie z biura turystycznego, to głów nie w przypadku wyjazdów o charakterze kulturo- wo-poznawczym. Tego typu turystyką zajmują się
young couples for Instance. It is also known th a t cultural curiosity develops with age, so adolescents an d young ad u lts (except for students) are less interested th a n their parents. Surveys conducted by th e Ministry of C ulture have confinncd th a t education is of im portance here. Holders of university degrees tu rn e d o u t th e k een est on cultural visits: two th ird s of them visit cultural establishm ents, com pared to 50% for those having ju s t a baccalauréat. It can be added th a t w om en o u tn u m b e r m en and many p aren ts bring th eir children along, even though they are n o t always enthusiastic.
It is know n th a t th e French, highly individual, rarely tu rn to travel a g e n c i e s
(7.5%) or clubs a n d societies (5.1%) while planning th eir holidays, often organis ing th eir cu ltu ral jo u rn ey s or cultural program m es them selves. For this reason it is difficult to stu d y them yet they seem im portant a s the n u m b e r of guidebooks sold is 100 tim es g reater th a n the n u m b er of clients of cu ltu ral to u r operators.
2 . THE TOUR OPERATORS AND THE GUIDEBOOKS
Like any o th er individual or group tourists, the French going on a journey, m ost often abroad, m u s t u se hotels or cam pgrounds, planes or coaches (possibly a private car), re s ta u ra n ts , etc. T hese organisational a sp e c ts will be no t ta k en into consideration in th is article: here the focus will be on tour operators a n d guidebooks th a t are the key elem ents of cu ltu ral tourism .
A. Tour operators are tu rn ed to by
French to u rists above all for cultural journeys. They specialise exclusively in th is
type of tourism , they a re ra th e r few (10-12) an d usually of sm all size. The n u m b er of French to u rists usin g th eir services is estim ated a t 120 000, according to data provided by th e to u r operators an d c a l c u l a
tions based on th e n u m b e r of o r g a n is e d
to u rs m ultiplied by th e average n u m b er of participants. These are th e e n t h u s i a s t s
of cultural tourism , although this does not give a n exact figure (or even approach that) of the total n u m b e r of cultu ral t o u r i s t s
wyspecjalizowane w tej dziedzinie agencje, któ rych jest około 10-12 i są stosunkowo niewielkie. Liczbę turystów francuskich korzystających z ich Usług szacuje się na ok. 120 tys. (na podstawie da nych dostarczonych przez touroperatorów oraz 2 kalkulacji liczby imprez pomnożonej przez prze- Clętną liczbę uczestników). Wartości tej jednak nie można traktować nawet jako przybliżonej liczby uczestników turystyki kulturowej, albowiem nie wiadomo, jak wielu turystów podróżuje samotnie, 2 rodziną czy w gronie przyjaciół. Nic wiemy też, jak wielu amatorów turystyki kulturowej korzysta 2 imprez touroperatorów nie wyspecjalizowanych w tej dziedzinie, samodzielnie organizując sobie Program zwiedzania w miejscu pobytu wakacyjnego.
Specjalistyczne agencje turystyki kulturowej same tworzą oryginalne programy imprez, rekla mują je w katalogach dostępnych na targach tury stycznych oraz rozsyłają pocztą do stałych klien tów. Agencje te mają zazwyczaj zaledwie kilka od działów i starają się nie korzystać z pośrednictwa agentów, aby nie podnosić kosztów. Oferta obej muje zarówno standardowe programy, jak i impre- 2y tworzone na zamówienie przedsiębiorstw, sto warzyszeń, organizacji kulturalnych. Wielką wagę Przywiązuje się do kadry pilotów, którymi są oso by posiadające specjalistyczne wykształcenie zwią- Zane z tematyką wycieczki lub inne osoby o grun townej znajomości trasy. W przypadku korzystania 2 Przewodników lokalnych, są oni skrupulatnie do bierani według swoich kwalifikacji oraz opinii Uczestników. Grupy - z reguły niewielkie, zazwy- C2aj od 10 do 20 osób - są pod opieką kompetent n o pilota. Większość stanowią wycieczki zagra- n‘czne, więc środkiem transportu jest niemal zaw- S2e samolot (również w przypadku niektórych wy- c'eczek krajowych), z wyjątkiem rejsów, rzecz ja sna.
Agencje turystyki kulturowej mają więc wiele cech wspólnych. Ponieważ jednak zainteresowania lurystów stają się coraz bardziej różnorodne, nowo Powstające agencje dążą do zaakcentowania swo jej specyfiki i specjalizacji. Oferta adresowana do ^szystkich (na wzór przewodników serii „Guide *eu”, bardzo popularnych w latach przedwojen- nych oraz po wojnie, już nie wystarcza: trzeba wy wodzić naprzeciw turystom zainteresowanym ^iedzaniem fabryk, ekoturystyką, turystyką ak tywną (np. wędrówki piesze), spotkaniami z tubyl- cami w krajach Trzeciego Świata i poznaniem ich Problemów itd. Ponadto należy uwzględnić kwe- stle etyki turystycznej, postulującej szacunek ewentualnie pomoc dla ludności tubylczej,
ochro-b ecau se it does n o t include those travelling alone, or w ith family m em bers or friends. Moreover, those cultu ral to u rists who u se non-specialised to u r operators to combine cu ltu re an d relaxation a t th eir holiday destinations are also left out.
The specialised to u r operators develop th eir products, advertise thro u g h brochures m ailed to clients or distributed a t tourism fairs. Usually they have very few branches a n d avoid w orking th ro u g h travel agencies w hich would be too expensive. They offer readym ade program m es a n d also, on req u est, organise special to u rs for various com panies, clubs a n d cultu ral societies. Special atten tio n is given to th e choice of to u r leaders, th ese will be university specialists in a given destination or have a deep knowledge. Local guides, if needed, are carefully selected taking into considera tion the com m ents of p a st tourists. G roups are small, usu ally from 10-20, always accom panied by a knowledgeable guide. As m o st destin atio n s are abroad, travel is by plane except for cruises.
C ultural to u r operators have m uch in com m on b u t w ith a n increasingly diversified dem and som e new operators with a strongly m arked speciality have emerged. ‘Guide B leu’ cultural tourism , nam ed after the guidebooks very pop u lar before WW II and again in th e 1950-60s, is n o t sufficient anym ore a n d today th ere is a dem and to visit factories, explore th e n a tu ra l environ m ent, for active to u rism (e.g. walking) an d to m eet local in h a b ita n ts to learn their problem s (developing countries). Certain travel ethics including resp ect and aid for su c h local in h ab itan ts, often poor, while not forgetting environm ental concerns, are required. The term cu ltu re in French h as acquired a bro ad er sen se a s it is not restricted anym ore to traditional intellectual asp ects b u t com prises eveiything th a t concerns ‘people a n d n a tu re ’.
The big to u r operators selling typical holidays in th e s u n or th e snow or ‘dream to u rs’ m u s t also respond to th ese changing m ark et tre n d s by introducing cultural elem ents to th eir products. This, however, is n o t th e focus of th is paper.
A m ong a do zen o r so c u ltu ra l to u r operators th ere are th e top three well- established agencies th a t have th e greatest
nę przyrody. Określenie „kulturowy” znacznie wy szło poza tradycyjny sens zawężony do aspektów intelektualnych: obecnie zawiera w sobie całą ga mę zagadnień dotyczących człowieka i przyrody.
Za zmianami na rynku turystycznym muszą na dążać również wielcy touroperatorzy: standardowe pobyty wczasowe wzbogacane są o punkty progra mu związane z kulturą lokalną, co jednak nie sta nowi przedmiotu rozważań w niniejszym artykule.
Wśród kilkunastu agencji turystyki kulturowej wyróżniają się trzy największe, najdłużej działają ce firmy, o najszerszej ofercie katalogowej, mające od 10 do 50 tys. klientów rocznie. Oprócz wielu podobieństw, każda z tych agencji ma swoje cechy specyficzne. W ostatnich latach pojawiły się kolej ne agencje, które nie zdobyły jeszcze takiego udziału w rynku (ok. 5 tys. klientów rocznie), acz kolwiek dzięki oryginalnej ofercie wypełniającej ściśle określoną niszę rynkową stanowią już pew ną konkurencję.
1. Do trójki największych agencji należą Arts et vie, Clio oraz Terre entière.
Arts et vie założona została w 1955 r. pod na zwą „Association culturelle de voyages et de lo isirs”, swoim statusem nawiązując do dawnych tra dycji stowarzyszeń francuskich. Swoją ofertę agencja kierowała do przedsiębiorstw, klubów sportowych i innych, związków zawodowych - zwłaszcza nauczycieli. Jej związki ze szkolnic twem były i są bardzo silne: nauczyciele ciągle sta nowią znaczącą grupę klientów. Osoby uczestni czące w imprezach powinny więc być członkami stowarzyszenia, które informuje się na bieżąco o programie wyjazdów. Stowarzyszenie nie korzy stało z pośrednictwa agentów, mając jedynie kilka oddziałów na terenie kraju. Ideą przewodnią dzia łalności było popularyzowanie kultury i propono wanie form wypoczynku zapewniających „odpo wiedni poziom materialny, kulturalny i moralny”.
Początkowo, zgodnie z duchem panującym w latach 50., turystyka wypoczynkowa dominowa ła nad kulturową. Zmiana nastąpiła w latach 70., w okresie boomu turystycznego. Pragnąc uniknąć komercjalizacji, stowarzyszenie stworzyło ofertę podróży, których myślą przewodnią był rozwój osobowości poprzez kontakt z kulturą. Stowarzy szenie przekształciło się w touroperatora, odnosząc sukces, który trwa do dziś. Z liczbą klientów sięga jącą 40 tys. w roku 1985 i 50 tys. obecnie, jest to największa agencja turystyki kulturowej we Francji.
Ewolucję tej instytucji można prześledzić po równując katalogi z różnych lat. Z początku
domi-variety of desU nations in their catalogues an d have from 10-50 00 0 clients annually. Despite som e specific features, they all resem ble each other. Besides these some new agencies have em erged th a t serve fewer clients, a ro u n d 5 000, b u t have a n original approach to cu ltu ral tourism . Targeting a strictly defined clientele they already rep resen t a challenge to older competitors.
1. The top three are Arts et vie, Clio and Terre entière.
A r ts e t v ie , founded in 1955 u n d e r the n am e Association culturelle d e voyages et de loisirs, followed in th e tradition of French associations w ith a n offer oriented toward firms, clubs, sp o rts associations, and hade u n io n s (chieily for teachers). It h ad always m aintained close ties w ith education and teachers still acco u n t for a large percentage of clients. The participants, who should be association m em bers, are kept informed ab o u t travel offers by brochures mailed to them on a regular basis. The associa tion h a s only a few b ra n c h es in France and u se s no o th er agency a s a n intermediary. From the s ta rt th e idea w as to ‘be involved in cu ltu re dissem ination’ and ‘offer the highest s ta n d a rd s for recreation: materially, culturally an d ethically [matérielles, cultu relles et morales)'.
At the beginning th e offer for holidays w as developed in th e spirit of cultural tourism a t th e beginning of th e 1950s. Since the 1970s, however, th e situation has changed. In this period of boom ing tourist in d u stry they w anted to avoid the neW ‘cu ltu re of leisure’ a n d excessive commer cialisation an d set o u t to develop holidays aim ing a t individual developm ent through culture. It transform ed itself into a travel agency developing an d organising its own tours. Successful from the outset, the neW to u r operator h a s succeeded and continued to grow w ith 40 000 clients by 1985 and 50 000 today, m aking it th e biggest French cultural to u r operator.
Its evolution can be traced by c o m p a r
ing catalogues from different years. At the beginning ‘se a -a n d -su n ’ destinations an d ski holidays prevailed, a c c o m p a n i e d
how-ever by som e activities providing an alternative to ‘m indless s u n bathing (bronzer idiot). There were offers o f to u rs and
nowały wyjazdy do miejscowości nadmorskich czy stacji narciarskich, zawierające jednak program krajoznawczy; ponadto organizowane były wy cieczki objazdowe czy rejsy, głównie do krajów śródziemnomorskich, czyli stosunkowo nieodle głych. Z czasem turystyka kulturowa zajęła główne miejsce w ofercie, czemu towarzyszyło rozsze rzanie zasięgu geograficznego, co wyrażało hasło "W 1985 r. - 4 kontynenty, w 2005 - 5 kontynen tów”. Nie zmieniało to jednak zasad, jakie przy świecały założycielom: kultura dla wszystkich, at mosfera wspólnoty, wymiana kulturowa. Wyjazdy odbywają się w małych grupach, pod kierunkiem Pilotów pasjonatów. Wyjazd poprzedzają spotka na przygotowawcze, dostarczające zarówno infor macji praktycznych, jak i stanowiące wprowadze- n'e merytoryczne w tematykę kulturową. Każdy l|czestnik wyposażony jest broszurę informacyjną, a w zwiedzanych obiektach grupa oprowadzana Jest przez francuskojęzycznych przewodników lo kalnych. Wysoki poziom obsługi potwierdza duża ''czba stałych klientów agencji.
Clio jest agencją założoną w roku 1976 przez nauczycieli historyków. Od początku działalności bardzo ściśle skoncentrowała się na turystyce kul- turowo-poznawczej, akcentując tematykę związaną z historią i historią sztuki. Pierwotnie działająca P°d nazwą „Przyjaciele historii”, w 1980 r. prze kształciła się w biuro podróży Clio, które, obywa jąc się bez pośrednictwa agentów, zdobyło sobie solidną pozycję i uznanie. Clio pozostało firmą ni szową nastawioną na wyrobioną klientelę, o wy- sokiej kulturze ogólnej i rozwiniętym zamiłowaniu
zabytków i muzeów. Nierzadko uczestnikami są sPccjaliści w danej dziedzinie, a więc klienci szczególnie wymagający. Grupy są małe, maksy malnie 20 osób, prowadzone przez wyspecjałizo- wanych pilotów, którzy samodzielnie realizują całą llT|prezę, oprowadzają po obiektach, jedynie w wy- JjUkowych przypadkach wykorzystując przewodni- °w lokalnych. W przypadku rejsów, grupy mogą-Ce liczyć ok. setki uczestników są dzielone na
lo
u Podgrup, każda mająca swojego pilota przewodnika. Dodatkowo obecny jest także wykwalifi- °wany wykładowca, prowadzący wieczorami Wykłady dla ogółu uczestników. Aby lepiej przy gotować uczestników do wyjazdu, Clio organizuje
w c ią g u roku szereg spotkań poświęconych tema-
tyce konkretnej wyprawy lub też szeroko pojętej
kulturze.
Clio zaczęło działalność od kilku zaledwie i nie- yt odległych destynacji. Obecnie organizowane H W y p ,-a W y nicmal wszędzie: w ofercie figuruje
cru ises chiefly to M editerranean countries i.e. relatively close. Subsequently, cultural jo u rn ey s becam e prevalent: destinations proliferated so th e to u r operator could d is play the slogan ‘1985 - 4 continents; 2005 - 5 co n tin en ts’. This diversification did not invalidate th e fu n d a m e n ta l principles: c u ltu re for all, a com m unity atm osphere an d cultu ral exchange [la culture pour tous, la convivialité, l’échange culturel). Participants travel in sm all groups guided by en th u siastic staff. Prior to d ep artu re m eet ings are held to provide both practical inform ation an d cultu ral background. There are b ro ch u res for each client an d local French-speaking guides are employed to show th em ro u n d th e sites. Quality is confirmed by th e clients' loyalty to the operator.
Clio w as founded in 1976 by teachers of history. From th e very beginning the em phasis h a s been on a cultu ral tourism focused on history an d a rt history. The original association Les amis d u histoire transform ed itself in 1980 into Clio, a to u r operator held in high rep u te selling its pro d u cts directly w ith o u t th e u se of agents. It rem ains oriented tow ard a n elitist clientele with a solid general grounding in cu ltu re an d a p assio n for m o n u m en ts and m u seu m s, including in som e cases d em an d ing specialists an d also professors. G roups are small, no m ore th a n 20, always accom panied by a specialist Clio guide who provides general p resen tatio n s an d leading the visits, only exceptionally are local guides used. C ruise groups, num bering ab o u t a h u n d red , are divided into ten subgroups, each having its own speaker-guide with renow ned sp eak ers giving evening lectures for th e entire group. In order to better prepare th e participants, th e to u r operator offers ‘conferences’ th ro u g h o u t the year concerning th e th em es of the jou rn ey or b roader cu ltu ral areas.
Having started w ith a few close d estin a tions, today th is to u r operator organises jo u rn ey s everywhere, even if some areas are preferred. W ith a n offer featuring 80 countries, it still seeks new trav el projects provided there are available specialists. The clientele are usu ally aged 4 5 -8 0 years a n d mostly from th e higher professions:
80 krajów, a co roku dodawane są nowe programy, pod warunkiem, że dostępni są specjaliści, kompe tentni do poprowadzenia danej imprezy. Wśród klientów dominują ludzie dojrzali wiekiem, od 45 do 80 lat, reprezentujący głównie wolne zawody, lekarze, inżynierowie, wyżsi urzędnicy, i oczywi ście nauczyciele (niemal 20%). Mając 20 tys. kli entów rocznie Clio nie narzeka ani na małą liczbę uczestników, ani na spadek poziomu. Odpowiada jąc na zarzut przeładowania programów detaliczną
wiedzą historyczną i artystyczną oraz zwiedzaniem muzeów i zabytków, Clio podkreśla, że tematyka zawsze nawiązuje do historii ogólnej i rozwoju cy wilizacji, co znajduje odzwierciedlenie w wykła dach prowadzonych przez przedstawicieli agencji.
Terre Entière - agencja znana do roku 2004 pod nazwą La Procure-Terre Entière - kojarzyła się przede wszystkim z turystyką pielgrzymkową jednak organizując coraz więcej imprez typowo kulturowo-poznawczych zmieniła swój profil, co zaakcentowano nową nazwą. Agencja ma znaczną klientelę, ok. 10 tys. rocznie, z czego jednak dużą część stanowią emeryci; liczba ta ma tendencję spadkową. Zwracając uwagę na pewne obniżenie ogólnego poziomu wiedzy wśród klientów, agen cja stara się dostosować sposób przekazu informa cji. Wielką wagę przykłada się do przygotowania pilotów przewodników. Rejsy, organizowane dla grup liczących od 4 do 600 osób, prowadzone są przez doskonałych specjalistów. Cechą charaktery styczną dla Terre Entière jest oferta skierowana do szerokiego kręgu odbiorców, niekoniecznie bar dzo „wtajemniczonych” i należących do elity spo łecznej i intelektualnej. Agencja nastawia się na przyciągnięcie klientów zainteresowanych szeroko pojętymi problemami człowieka.
2. „Małe” agencje turystyki kulturowej - po jawiwszy się na dość ograniczonym rynku z pew
nym opóźnieniem - zmuszone są do znalezienia ni szy, wąskiego zakresu działalności, który pozwo liłby im zaznaczyć swoją oryginalność i facho wość. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.
Intermèdes, założony w 1993 r., o wyraźnym profilu kulturowym, kładący nacisk na historię i historię sztuki, z wykładami prowadzonymi na bardzo wysokim poziomie. Specyfika oferty oparta jest na zakwaterowaniu w wyszukanych obiektach
o wysokim standardzie, położonych w niebanal nym otoczeniu, posiadających wyrafinowaną kuch nię. Opiekun grupy łączy w sobie ideały hedo- nizmu i wysokiej kultury. Klientela biura liczy ok. 7-8 tys. osób, realizujących hasło carpe cliem w bardzo kulturalnym wydaniu.
medicine, engineering a n d the law, and te a c h e rs (less th a n 20%). W ith 20 000 clients an n u ally Clio suffers n eith er a lack of participants n o r a lowering of standards. Reproached for program m es overloaded with history, art, m o n u m en ts an d m useum s, Clio strives to place its sightseeing in the context of general history an d th e histoiy of civilisa tions i.e. w hich have given rise to Patrimoine (the whole of heritage). Their ‘conferences’ reflect this.
T erre E n tière , a new nam e for w hat had been know n until 2004 a s La P r o c u r e - T e r r e Entière, h a s a rep u tatio n a s a specialist in pilgrimages. N evertheless it increasingly organises purely cultu ral journeys, an evolution m arked by its change of name. It serves som e 10 000 clients with a still high, although decreasing, proportion of the retired. As its clientele seem s less well educated th a n formerly, it feels obliged to ad ju st its approach. Terre Entière pays a great deal of atten tio n to th e quality of its speaker-guides, a n d for cruises num ber- ing from 4 -6 0 0 p articip an ts som e excellent specialists are employed. One particular feature is th a t Terre Entière is not overly cultural an d targets a wide potential market, no t necessarily belonging to th e social and intellectual elite. It w an ts to a ttract those with a broad in terest in the issu es oi hum anity.
2. L e s ‘p e t i t e s a g e n c e s ’ - th e smaller
cultural tourism ag en cies have appeared
m ore recently on th is ra th e r restricted m arket. They seek a strictiy delined m a r k e t
segm ent to la u n ch th e ir specific products a n d establish th eir reputation. Here are some examples:
In te rm è d e s, founded in 1993 r e m a i n s
‘highly cu ltu ral’ p u ttin g the e m p h a s i s
on history an d th e histoiy of a rt with high quality speaker-guides, b u t their b ro ch u res accen tu ate th e extras: beautiful accom m odation in elegant surroundings- excellent food, a sp eak er who is 'hédoniste et cultivé'. A bout 7 -8 000 clients u se the agency to find a ‘highly c u ltu ral’ carpe diem
V o ya g er a u tr e m e n t - beside the classic cultural aspects, it draw s attention to the problem s of the visited countries: the status of w om en, m a ln u tritio n , d e v e l o p m e n t -
Voyager autrement - obok klasycznych as pektów kulturalnych, agencja akcentuje w swoich Programach problemy krajów, przez które prowa dzi trasa wyprawy, np. miejsce kobiety w społe czeństwie, niedożywienie, rozwój gospodarczy, epidemie SARS, terroryzm itd. W czasie wyprawy Uczestnicy mają okazję nawiązać kontakt zarówno z osobami pełniącymi jakieś funkcje, jak i ze zwy kłymi ludźmi, w myśl hasła by „łączyć przyjem ność odkrywania i radość spotkania”. W katalogu firmy jest 17 imprez, przeważnie dwutygodnio wych, głównie do krajów Trzeciego Świata, do Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, do Czarnej Afryki, krajów andyjskich.
Atalante - firma, której początki sięgają roku *986, nadaje inny sens słowu „kultura”. Tu rów nież chodzi o poznawanie kraju, ale głównie po- Przez spotkania z ludźmi, najlepiej przy okazji bi waku, podziwianie piękna przyrody przy zachowa niu zasad jej ochrony. Preferowane jest przemiesz czanie się pieszo, a istotnym elementem imprezy Jest przeżywanie różnych przygód. Taka koncepcja tL*rystyki zgodna jest z duchem czasu: uznaje, że osoby, z których pomocy korzysta się w trakcie po dróży należy godziwie wynagradzać, zapewniać odpowiednie zakwaterowanie, wyżywienie, nie obciążać zbytnio pracą (np. zbyt ciężkie ładunki tragarzy). Zachowanie turystów ma być zgodne 1 »Kartą etyki turysty”, „Kodeksem wędrowca”, kartą „Szacunek dla pustyni”. Oryginalności oferty *irmy Atalante polega przede wszystkim na wędro waniu głównie pieszo w połączeniu z elementami z Pogranicza turystyki i sportu. Wyróżnia się cztery kategorie wypraw w zależności od stopnia trudno- Sci pokonywanych tras: rodzinna, Epikur, Apollo (1000 m deniwelacji dziennie na wysokościach 3000-3500 m n.p.m.) i Herkules (odpowiednio l500 m i 5000 m n.p.m. lub powyżej). Dla przykła- du, wyspę Cypr uczestnicy przemierzają pieszo, Podobnie jak trasę wyprawy „Tajemnice Inków”, ^iuro obsługuje rocznie ok. 5 tys. klientów, którzy IT|ają do wyboru 220 tras, w dużej mierze nasta wionych na eksplorację terenów górskich w róż nych częściach świata.
Terra Incognita - agencja organizująca „po dróże poznawcze” mające na celu poznawanie śro dowiska geograficznego Ziemi poprzez „nowy sPosób obserwacji, wsłuchiwania się, czucia 1 Współżycia z naturą”. Podobnie jak Atalante, 2 którą jest powiązana, firma stawia na turystykę ^'żyjaznąśrodowisku. W katalogu figurują 82 pro pozycje wypraw, podzielonych na kilka kategorii tematycznych: spotkania z kulturami świata,
wy-arranging m any m eetings with im portant local people an d ordinary in h ab itan ts. The aim is to ‘bring to th e pleasu re of discovery th e em otion of co ntact’. The jo u rn ey s are m ainly to developing p a rts of the world: in eastern a n d so u th -e aste rn Asia, in sub- S a h a ra n Africa, the A ndean countries of South America. The offer com prises 17 tours lasting ab o u t 2 w eeks each.
A ta la n te , established in 1986, gives a different m eaning to th e word culture. It is still ab o u t exploring countries, b u t mainly a b o u t m eeting people preferably while cam ping, adm iring the b eau ty of the n atu ral environm ent b u t w ith a n informed respect. Walking is th e favoured m ethod of travel an d the ad v en tu re is a n im portant p art of th e experience. This concept conforms perfectly to th e spirit of th e time: ‘equitable tourism ’ (tourisme équitable) implying decent rem uneration a n d accom m odation for the local people who serve the travellers, not overburdening th em w ith h ard work (e.g. loads carried by m o u n tain porters). In addition respecting th e 'Charte éthique du voyageur’ w ritten by the to u r operator, and conform ing w ith th e 'Code d e conduite d u voyagiste' an d 'Respect d u D ésert’. Walking an d outdoor activities are the original features of this to u r operator an d the m ajority of w alking to u rs are categorised by four levels of difficulty: from ‘family’ and Epicure, to Apollon (ascending 1000 m a t a n altitude betw een 3 -5 0 0 0 m daily) and Hercule (1500 m a t a n altitude of 5000 m+). W alking expeditions include C yprus and M ystère Inca. The m o u n tain s of the world are the preferred goals of m ost of the an n u al 5000 clients a n d 220 tours.
T e rra In c o g n ita , subtitled 'les voyages d e la connaissance’, regards culture as getting to know th e physical environm ent of the planet th ro u g h a ‘new way of watching, listening, feeling a n d living n a tu re and the e a rth ’. Like Atalante, a related agency, su stain ab le tourism is a priority. Its 82 tours are classified into: en co u n ters an d cultures of th e world: ‘little know n peoples whose w ays of life d ese rv e n o tin g ’; 'sa v e u rs d u m o n d e ’; e n v iro n m e n ta l ex p ed itio n s mixing geological, botanical a n d zoologie al them es (‘dolphins an d w hales’, ‘ap es an d gorillas’...); volcanoes; getting to know n a tu re in areas
prawy przyrodnicze łączące elementy geologii, bo taniki, zoologii (delfiny i wieloryby, małpy i go ryle itd.), są nawet wyprawy poświęcone obserwa cjom astronomicznym. Formuła ta spotkała się z zainteresowaniem: w 2001 r. zorganizowano 262 grupy na 62 trasach, a w roku 2004 liczby te wzro sły odpowiednio do 350 i 82, przy ok. 3000-4000 klientów.
Nowatorskie podejście do turystyki kulturowej, jakie reprezentują dwie ostatnie agencje, daje no wy impuls i rozszerza horyzonty tej dziedziny tu rystyki. W istocie, nie jest powiedziane, że kulturę należy sprowadzać wyłącznie czy głównie do hi storii oraz sztuki. Chęć spotkania z ludnością kra jów słabej rozwiniętych, aby ją poznać i pomóc, określanie kodeksu zachowań wobec tubylców i wobec przyrody jest wyrazem opozycji wobec skomercjalizowanych form turystyki, powodują cych często negatywne skutki. Chodzi o wielkich touroperatorów działających na masową skalę, np. Nouvelles Frontières (1,6 min klientów), Fram czy nawet szwajcarska firma Kuoni, która zdobyła czo łową pozycję na rynku francuskim. Należy wszak że zauważyć, że firmy te odpowiadają na zapotrze bowania turysty masowego, którego potrzeb nie mogą zaspokoić agencje takie jak wyżej omówio ne. Ponadto, wielcy touroperatorzy, we Francji czy w innych krajach, pod wpływem oczekiwań klien tów wprowadzają w coraz większym stopniu ele menty kulturowe do swoich ofert. Nie jest to tury styka kulturowa w takim sensie jaki rozpatrujemy w tym artykule, lecz turystyka wypoczynkowa, która nie wyklucza kontaktów z kulturą. Są one wprawdzie traktowane fakultatywnie i wielu tury stów ogranicza się do wypoczynku i rozrywki, jed nak niezaprzeczalnie stanowią pewne wzbogacenie turystyki masowej.
B. Przewodniki turystyczne są niezbędną po
mocą. W ciągu półtora wieku ich istnienia w ich zawartości zaszły znaczne zmiany.
1. Ewolucja treści przewodników odzwierciedla zmiany potrzeb klientów, do których dostosowują się wydawcy. Przewodniki powstały w pierwszej połowie XÏX w.: niemiecki wydawca Baedecker i francuski geograf i podróżnik Joannę wypuścili pierwszą serię przewodników, które przez dziesię ciolecia cieszyły się ogromną popularnością wśród turystów. Bedekery zawierały obszerne wprowa dzenie ogólne, propozycje tras, szczegółowy opis zabytków (już wtedy!), dużą liczbę informacji praktycznych, jako że możliwości zasięgnięcia in formacji na miejscu były bardzo ograniczone,
pla-rich from a n a tu ra lists angle; even tours focused on astronom ic observations. This form ula h a s proved successful: in 2004 there were 82 to u rs offered an d 350 groups com pared to 62 an d 262 respectively in 2001. 'Hie n u m b er of clients is about 3-4000.
This new approach to cultural tourism launched by th e last two to u r operators introduces a new dim ension: why should culture be exclusively or essentially re stricted to history a n d art? Meeting deprived people to learn a b o u t th eir problem s and help them , defining a c h arter of respect lor both people and n atu re, these are ways of confronting com m ercial tourism and its excesses. These big to u r operators organise holidays for m asses: Nouvelles Fivntieres (1.6 million clients) o r Frani or even Kuonu the largest a n d well established in France. However, th ese big firms respond to a m ass tourism dem an d th a t could never be satisfied by th e agencies described in this article. It should be noted th a t th e big tour operators, eith er F rench or foreign, un d er th e influence of th eir custom ers increasingly add cultu ral elem ents to th eir journeys. This is no t cultu ral to u rism in the sen se defined in this paper, b u t recreational tourism though this does n o t exclude contact with culture. Even if sightseeing is optional a n d
some cu sto m ers seek nothing more than relaxation an d leisure, nevertheless it gives a chance for holidays to be enriched.
B. Guidebooks, indispensable tools for
tourists, have undergone a n evolution of content since they were created a r o u n d
150 years ago.
1. Guidebook evolu tion reveals changes
in read ers’ expectations a s responded to by publishers. The earliest appeared in the first half of th e 19th c.: B aedeker, a German publisher, an d Joanne, a French traveller and geographer, published series th a t be cam e extrem ely p o p u lar th ro u g h su b seq u en t decades. Baedeker’s guidebooks in ' eluded a long general introduction, proposals for tours, highly detailed descriptions of m o n u m en ts (already!) a n d m u ch practical inform ation a s th ere w as little chance of finding an y while travelling. Precise ‘step' by-step’ tours, town plans, descriptions (with prices) of hotels a n d re sta u ra n ts (gold
