JANUSZ MIJAń
MONIKA SZAFRA SKA2
SPOŁECZNE I EKONOMICZNE ASPEKTY
FUNKCJONOWANIA DROBNYCH GOSPODARSTW
ROLNYCH W POLSCE
Streszczenie: Drobne gospodarstwo rolne to gospodarstwo, w którym powierzchnia u ytków rolnych nie przekracza 5 ha. W 20ń2 roku funkcjonowały w Polsce prawie 758 924 drobne gospodarstwa rolne, stanowiąc 52,ń% wszystkich gospodarstw rolnych. Ze względu na ich mały obszar, niską dochodowo ć i słabe powiązania z rynkiem drobne gospodarstwa rolne w Polsce w niewielkim stopniu spełniają funkcje produkcyjne. Główne korzy ci funkcjono-wania tych jednostek związane są z pełnieniem rozlicznych funkcji o charakterze społecznym i rodowiskowym, jak: ochrona przed ubóstwem i wykluczeniem, opieka nad najmłodszymi i najstarszymi mieszka cami wsi, tworzenie kapitału społecznego, kapitału kulturowego, kształtowanie krajobrazu wiejskiego, dostarczanie na rynek ywno ci wytworzonej w sposób bardziej naturalny i wy szej jako ci. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie i ocena wybranych funkcji społeczno-ekonomicznych, jakie pełnią drobne gospodarstwa rolne w Polsce. W opracowaniu wykorzystano publikacje naukowe zwarte i ciągłe oraz dane staty-styki masowej (informacje zamieszczone w [Roczniku Statystycznym Rolnictwa 20ń4]). Do analizy danych statystycznych wykorzystano analizę porównawczą (dynamiki) oraz analizę struktury. Uzyskane wyniki bada zostały przedstawione w formie opisowej i tabelarycznej. Słowa kluczowe: drobne gospodarstwo rolne, funkcje ekonomiczno-społeczne gospodarstw rolnych
WPROWADZENIE
Na wiecie funkcjonuje prawie 530 milionów gospodarstw rolnych. W ród nich 85,ń% ma obszar poni ej 2 ha u ytków rolnych, prawie ń2% – między 2 a ń0 ha, a tylko 0,4% powy ej ń00 ha [Halamska 20ń4, s. 33]. Istnienie drobnych gospo-WIE I ROLNICTWO, NR ń.ń(ń66.ń) 20ń5
ń Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: rrzmija@cyf-kr.edu.pl 2 Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: m.szafranska@ur.krakow.pl
darstw rolnych jest zjawiskiem powszechnym, występującym we wszystkich krajach wiata. Ró na jest natomiast skala tego zjawiska, która jest uzale niona od poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju. W przypadku krajów Unii Europejskiej mo -na zaobserwować zale no ć, i skala ta jest mniejsza w krajach, w których procesy industrializacji i rozwoju przemysłu dokonały się w pierwszych latach po II wojnie wiatowej, natomiast większa w krajach Europy rodkowo-Wschodniej, w tym Pol-sce [Drygas i Musiał 20ń3, s. 62].
Historia rozwoju gospodarczego wskazuje, e nawet w krajach o wysoko rozwini ę-tym pod względem technologicznym rolnictwie drobne gospodarstwa rolne pozostają wa nym uczestnikiem produkcji ywno ci i tworzenia miejsc pracy na obszarach wiej-skich [Czy ewski, Stępie 20ń3, s. 34]. Produkcja rolnicza to tylko jeden z aspektów funkcjonowania drobnych gospodarstw rolnych. Poza funkcjami produkcyjnymi, nale-y zwrócić uwagę tak e na pozostałe funkcje tych podmiotów, takich jak: ochrona przed ubóstwem i wykluczeniem, tworzenie kapitału społecznego, kapitału kulturowe-go, opieka na najmłodszymi i najstarszymi mieszka cami wsi, kształtowanie krajobra-zu wiejskiego, dostarczenie na rynek ywno ci wytworzonej w sposób bardziej naturalny i wy szej jako ci [Zegar 20ń2, s. 56].
CELE I METODY
Celem artykułu jest przedstawienie i ocena wybranych funkcji społeczno-ekonomicz-nych, jakie pełnią drobne gospodarstwa rolne w Polsce. Za drobne gospodarstwo rolne przyjęto gospodarstwo rolne, którego powierzchnia u ytków rolnych nie przekracza 5 ha. W opracowaniu wykorzystano publikacje naukowe zwarte i ciągłe oraz dane sta-tystyki masowej (informacje zamieszczone w Roczniku Statystycznym Rolnictwa 20ń3). Do analizy danych statystycznych wykorzystano analizę porównawczą (dy-namiki) oraz analizę struktury. Uzyskane wyniki bada zostały przedstawione w for-mie opisowej i tabelarycznej.
DEFINICJA DROBNEGO GOSPODARSTWA ROLNEGO
Zró nicowanie struktury agrarnej w krajach Unii Europejskiej i na wiecie nie pozwala jednoznacznie zdefiniować drobnego gospodarstwa rolnego. Najczę ciej w tym celu wy-korzystuje się fizyczną wielko ć gospodarstwa rolnego, wyra oną powierzchnią u yt-ków rolnych w hektarach, poziom nakładów siły roboczej, stopie samospo ycia czy wielko ć ekonomiczną wyra oną standardową produkcją (standard output, SO)
[Czy-ewski, Stępie 20ń3, s. 33–34].
Według większo ci definicji, drobne gospodarstwo rolne to gospodarstwo, które-go powierzchnia nie przekracza 5 ha UR, z wyłączeniem gospodarstw zaliczanych do działów specjalnych i tzw. gospodarstw bez ziemi, prowadzących wysoko skon-centrowaną produkcję zwierzęcą [Halamska 20ńń, s. ńń9; Dzun 20ń3, s. ń3; Musiał 20ń3, s. ń5]. Z kolei Douglas J. McConnell i John Dillon za drobne gospodarstwo rolne uwa ają gospodarstwo o powierzchni do 2 ha UR [ń997 s. 25].
Kolejnym kryterium wyodrębnienia drobnych gospodarstw jest wielko ć ekonomicz-na gospodarstwa wyra oekonomicz-na w jednostkach standardowej produkcji. W nowej
klasyfika-cji FADN bardzo małe gospodarstwo rolne to jednostka osiągająca SO na poziomie po-ni ej 8 tys. euro, natomiast gospodarstwo małe osiąga SO od 8 tys. do 25 tys. euro.
Jeszcze inne kryterium wydzielenia gospodarstw drobnych przyjęła Alina Sikorska, która w definicji tych podmiotów uwzględnia ich pozaprodukcyjne funkcje, a jednost-ki te okre la mianem gospodarstw socjalnych. W gospodarstwach socjalnych nie pro-wadzi się rolniczej działalno ci gospodarczej z przeznaczeniem na sprzeda bąd ma ona marginalne znaczenie. W kontek cie przyjętej definicji okre lenie „socjalne” od-nosi się do pozaekonomicznych funkcji gospodarstw rolnych [Sikorska 2003, s. 6].
Biorąc pod uwagę udział w rynku (procent sprzedanych produktów), gospodar-stwa drobne to takie, które przeznaczają na rynek mniej ni połowę wytworzonej produkcji. Są to na ogół gospodarstwa niewielkie obszarowo, posiadające inne, po-zarolnicze ródła utrzymania [Zegar 2007, s. 34].
Andrzej Czy ewski i Sebastian Stępie [20ń3, s. 34] przy definiowaniu drobne-go drobne-gospodarstwa rolnedrobne-go proponują uwzględnić jeszcze takie cechy gospodarstw rolnych, jak: sposób zarządzania jednostką, stopie wykorzystania najemnej siły ro-boczej, udział działalno ci pozarolniczej, stopie specjalizacji, zaawansowanie tech-nologii i innowacji itp. Zwracają równie uwagę na fakt, e przy definiowaniu drobnego gospodarstwa rolnego nale y zastosować relatywne podej cie dla ró nych regionów lub krajów, bowiem to, co w jednym pa stwie będzie drobnym gospodar-stwem, w drugim wcale takim nie musi być.
Według Marii Halamskiej drobne gospodarstwo na polskiej wsi to gospodarstwo niewielkie obszarowo, ekonomicznie słabe, a dochody z produkcji rolnej nie gwa-rantują jego reprodukcji. Ponadto jest to gospodarstwo słabo powiązane z rynkiem. Niemal wszyscy u ytkownicy tych gospodarstw nie utrzymują się z rolnictwa, lecz „ yją przy gospodarstwie” [Halamska 20ńń, s. ńń9].
DROBNE GOSPODARSTWA ROLNE W POLSCE
Analiza struktury gospodarstw rolnych wskazuje, e rolnictwo polskie cechuje się du ą liczbą gospodarstw oraz bardzo du ym ich rozdrobnieniem obszarowym [Dzun 20ń3, s. ń2]. W 20ń2 roku funkcjonowały w Polsce ń 456 402 gospodarstwa rolne o powierzch-ni powy ej ń ha u ytków rolnych (tab. ń). Podmioty do 5 ha UR stanowiły 52,ń% ogółu gospodarstw rolnych, a tych o powierzchni 2,00–4,99 ha UR w grupie drobnych gospo-darstw było prawie 2/3. W porównaniu z rokiem 20ńń liczba polskich gospodarstw drob-nych uległa zmniejszeniu o prawie ń8%. Najwięcej jednostek ubyło w grupie obszarowej do 2 ha u ytków rolnych (spadek liczby gospodarstw o prawie 25%).
TABELA. ń. Drobne gospodarstwa rolne w Polsce wg grup obszarowych
TABLE ń. Small farms in Poland grouped by agricultural land area
Lata Ogółem gospodarstwa powy ej ń ha UR ń,0ń–ń,99 2,00–4,99 ha UR ha UR Udział DGR w gospodarstwach rolnych w Polsce [%] 20ń0 ń 484 272 300 590 489 772 53,2
20ńń ń 6ń8 538 377 639 545 7ń9 57,0 20ń2 ń 456 402 286 755 472 ń69 52,ń
ródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 20ń3, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 20ń4, s. ń03. Source: Agricultural Statistics Yearbook 20ń3 Polish National Statistics Office, 20ń4, p. ń03.
Tabela 2 prezentuje poziom rozdrobnienia rolnictwa i silnej dywersyfikacji regio-nalnej struktury agrarnej w Polsce. W trzech województwach południowej Polski (województwa: małopolskie, podkarpackie i ląskie) drobne gospodarstwa rolne (po-ni ej 5 ha UR) to red(po-nio a 80% wszystkich gospodarstw rolnych powy ej ń ha UR. Dla porównania, udział tego typu gospodarstw rolnych w dwóch województwach Polski północno-wschodniej (województwa: podlaskie i warmi sko-mazurskie) nie przekracza 30%, a w kolejnych czterech województwach (kujawsko-pomorskie, po-morskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) nie jest wy szy ni 40%.
TABELA 2. Drobne gospodarstwa rolne w Polsce wg grup obszarowych i województw w 20ń2 r.
TABLE 2. Small farms in Poland grouped by agricultural land area and by Province in 20ń2 Ogółem ń,0ń–ń,99 2,00–2,99 3,00–4,99 Udział DGR Województwo gospodarstwa rolne
ha UR ha UR ha UR w gospodarstwach powy ej ń ha UR rolnych w województwie Dolno ląskie 60 499 ńń 468 7 ń53 ń0 340 47,9 Kujawsko-Pomorskie 63 796 7 ń95 4 725 7 708 30,8 Lubelskie ń75 528 28 993 22 66ń 35 439 49,6 Lubuskie 22 062 4 876 2 439 2 703 45,4 Łódzkie ń28 72ń 2ń 335 ń5 750 25 268 48,4 Małopolskie ń49 ńń6 54 250 35 488 33 500 82,6 Mazowieckie 23ń 8ń4 34 999 29 227 42 592 46,ń Opolskie 26 370 4 778 2 660 4 3ń2 44,6 Podkarpackie ń32 089 43 046 34 928 32 905 83,9 Podlaskie 39 4ń7 6 628 5 328 8 660 25,6 Pomorskie 39 4ń7 4 395 4 336 5 ńń7 35,ń ląskie 62 329 22 483 ńń 575 ń2 288 74,4 więtokrzyskie 9ń 209 ń7 5ń9 ń5 6ń8 23 957 62,6 Warmi sko-Mazurskie 43 459 4 795 3 ń22 4 645 28,9 Wielkopolskie ń2ń 700 ń5 753 ńń 022 9 949 30,2 Zachodniopomorskie 27 835 4 243 4 ń5ń 2 605 39,5
ródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 20ń3, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 20ń4, s. 86–87.
Source: Agricultural Statistics Yearbook 20ń3 Polish National Statistics Office 20ń4, p. 86–87.
Udział poszczególnych grup gospodarstw w województwie, wyodrębnionych na podstawie ich powierzchni, determinuje rednią wielko ć gospodarstwa w danym re-gionie. Najni sza rednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwach wyst ę-puje w województwach Polski południowo-wschodniej: małopolskim (3,8 ha UR) i podkarpackim (4,6 ha UR). Z kolei jednostki obszarowo największe funkcjonują w województwie zachodniopomorskim, gdzie rednia powierzchnia UR w gospodar-stwie rolnym wynosi prawie 32 ha UR (tab. 3).
Kolejnym wa nym zagadnieniem związanym z gospodarstwami rolnymi w Pol-sce jest kwestia zatrudnienia w rolnictwie. Drobne gospodarstwa rolne opierają się na pracy rolnika i jego rodziny. Bardzo często „magazynują” czy „przechowują” tak-e nadwy ki siły roboczej (bezrobocie utajone). Dlatego województwa, które cha-rakteryzują się największym udziałem drobnych gospodarstw rolnych, cechują się te największą liczbą osób zatrudnionych w rolnictwie na ń00 ha u ytków rolnych. Jak wynika z danych tabeli 3, największe rezerwy siły roboczej występują w
woje-wództwach małopolskim (47 osób na ń00 ha UR) i podkarpackim (prawie 42 osoby na ń00 ha UR). W województwach północnych, gdzie jest najwięcej rednich i du-ych gospodarstw rolndu-ych, zatrudnienie w rolnictwie wynosi kilka osób na ń00 ha u ytków rolnych (województwo zachodniopomorskie – 5 osób na ń00 ha UR, woje-wództwo warmi sko-mazurskie – 6 osób na ń00 ha UR).
TABELA 3. rednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce i pracujący w rolnictwie w Polsce według województw w 20ń2 r.
TABLE 3. Average size of agricultural holdings in Poland and people employed in agriculture in Poland by Province in 20ń2
Województwo gospodarstwa rolnego w URrednia powierzchnia na Pracujący w rolnictwie ń00 ha u ytków rolnych
Dolno ląskie ń5,8 8,8 Kujawsko-Pomorskie ń5,8 ń0,4 Lubelskie 8,0 2ń,7 Lubuskie 22,0 6,7 Łódzkie 7,7 ń8,0 Małopolskie 3,8 47,ń Mazowieckie 8,7 ń4,8 Opolskie ń9,7 9,4 Podkarpackie 4,6 4ń,9 Podlaskie ń3,5 ńń,5 Pomorskie ń9,0 8,3 ląskie 6,ń 26,3 więtokrzyskie 5,5 29,7 Warmi sko-Mazurskie 23,9 6,3 Wielkopolskie ń4,8 ńń,5 Zachodniopomorskie 3ń,2 5,ń
ródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 20ń3, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 20ń4, s. 86–87, ń26.
Source: Agricultural Statistics Yearbook 20ń3 Polish National Statistics Office 20ń4, p. 86-87, ń26.
WYBRANE FUNKCJE DROBNYCH GOSPODARSTW ROLNYCH
Funkcja produkcyjna gospodarstw rolnych nale y do działalno ci najstarszych i tra-dycyjnie realizowanych w drobnych gospodarstwach rolnych. Polega ona na wytwa-rzaniu produktów ywno ciowych i nie ywno ciowych, z uwzględnieniem parametrów ilo ciowych, jako ciowych oraz zapewnienia bezpiecze stwa ywno ci [Je y ska 20ń4, s. 3]. Charakteryzują się one du o ni szą efektywno cią ekonomicz-ną ni pozostałe gospodarstwa rolne. Według Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) ponad połowa gospodarstw rolnych w Polsce wytwarza rocznie pro-dukcję rolniczą o warto ci ni szej ni 4 tys. euro. Są to przede wszystkim drobne go-spodarstwa rolne. Jak wynika z bada przeprowadzonych przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywno ciowej, w grupie gospodarstw o powierzchni ń–5 ha u ytków rolnych, zaledwie 2% gospodarstw ma silne związki z rynkiem, większo ć to jednostki produkujące wyłącznie lub głównie na samozaopatrzenie [Karwat--Wo niak 2005, s. ń7]. Nie oznacza to, e w tej grupie gospodarstw rolnych nie ma jednostek silnych ekonomicznie. Niewielka ich czę ć utrzymuje się wyłącznie
z dochodów uzyskanych z działalno ci rolniczej. Są to gospodarstwa specjalistycz-ne, prowadzące produkcję rolną, charakteryzującą się wysoką dochodowo cią, jak np.: uprawa warzyw pod osłonami czy uprawa warzyw gruntowych.
Wdro enie koncepcji zrównowa onego rozwoju rolnictwa wymagało zmiany w zasadach funkcjonowania gospodarstw rolnych oraz odmiennego od dotychcza-sowego rozumienia funkcji, jakie realizowane były w tych podmiotach. Tradycyj-na funkcja produkcyjTradycyj-na musiała stać się tylko jedną z wielu związanych z zaspokajaniem potrzeb publicznych. Nowe oczekiwania społeczne i rodowi-skowe, poszukiwanie dodatkowych ródeł dochodów przez rolników i ich rodzi-ny w warunkach zmniejszania udziału rolnictwa w gospodarce narodowej i wiejskiej ukształtowały model wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych [Je y -ska 20ń4, s. 6].
Pojęcie wielofunkcyjno ci jest ró nie definiowane. Często wielofunkcyjno ć jest uto samiana z dywersyfikacją produkcji czy wieloaktywno cią producentów rol-nych. Według ekonomistów rolnych dywersyfikacja dotyczy miejsca pracy lub pro-dukcji i oznacza poszerzenie wachlarza wytwarzanych produktów na sprzeda . Pozwala to na przezwycię enie problemów dochodowych rodzin rolniczych i bar-dziej efektywne wykorzystanie zasobów gospodarstwa. Dobrym rozwiązaniem dla drobnych gospodarstw rolnych jest podjęcie działalno ci okołorolniczej, jak pszcze-larstwo, kwiaciarstwo lub ziepszcze-larstwo, czy prowadzenie pozarolniczych form dzia łal-no ci, jak przetwórstwo spo ywcze, warsztaty usługowe, agroturystyka itp. [Czy ewski, Stępie 20ń3, s. 38].
Wieloaktywno ć czy wielozawodowo ć jest za okre lana jako powiązanie dzia-łalno ci rolniczej i nierolniczej wykonywanej przez rolnika lub członków jego rodzi-ny [Je y ska 20ń4 s. 6]. W przypadku drobnych gospodarstw, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, jest to zjawisko powszechne [Halamska 20ń4, s. 34]. Wieloaktywno ć w drobnych gospodarstwach rolnych powoduje, e w pewnych sytuacjach gospodar-stwo to staje się w mniejszym stopniu miejscem pracy czy działalno ci gospodarczej, a pozostaje jedynie miejscem zamieszkania czy ycia w okresie po aktywno ci za-wodowej (okres emerytury, renty). W tej sytuacji znaczenia nabierają funkcje socjal-ne, polegające na zaspokajaniu potrzeb bytowych i kulturalnych mieszka ców wsi [Je y ska 20ń4, s. ń6].
W tradycyjnych rodzinach wiejskich pracę w gospodarstwie rolnym wykonują przedstawiciele kilku pokole . Osoba w ka dym wieku znajduje tu zajęcie odpo-wiednie dla siebie. Wa ną funkcją tak działającego gospodarstwa jest mo liwo ć sprawowania opieki nad najstarszymi i najmłodszymi osobami w rodzinie [Michal-ska 20ń2, s. 9ń].
Jednym z najpowa niejszych problemów, z jakimi wcią borykają się polskie gminy, jest zapewnienie odpowiedniej opieki dzieciom w wieku przedszkolnym. Po-mimo zmian, które zaszły w tym zakresie, jak choćby dopuszczenie ró nych form organizacyjno-prawnych przedszkoli, upowszechnienie wykorzystania funduszy eu-ropejskich do finansowania opieki przedszkolnej, a tak e objęcie obowiązkiem szkolnym sze ciolatków, w przedszkolach wiejskich ciągle brakuje miejsc. W 20ńń roku do przedszkoli uczęszczało 85,2% dzieci z miast i 52,ń% dzieci z obszarów wiejskich [www.men.gov.pl]. Jak wynika z przedstawionych danych, prawie co drugie
wiejskie dziecko w wieku 3–5 lat miało utrudniony dostęp do edukacji przedszkol-nej, a obowiązek opieki nad nimi spadał na członków rodzin. Podobna sytuacja jest równie łobkach. Je li chodzi o opiekę nad osobami starszymi, trudno o wiarygod-ne dawiarygod-ne, poniewa pomimo e znaczna czę ć domów spokojnej staro ci zlokalizo-wana jest na terenach wiejskich, nie oznacza to jednak, e pensjonariuszami są głównie mieszka cy wsi. Przedstawiając problemy najstarszego pokolenia na wsi, nie mo na pominąć kwestii związanej z pomocą społeczną oraz opieką zdrowotną. Tereny wiejskie cechują się gorszym ni w miastach dostępem do placówek medycz-nych, aptek i o rodków dziennego pobytu, co nakłada na członków rodzin zamiesz-kałych na wsi dodatkowe obowiązki związane z opieką nad osobami starszymi [Michalska 20ń2, s. 9ń].
Z wielofunkcyjno ci wynika kolejna funkcja drobnych gospodarstw rolnych, a mianowicie ochrona ludno ci wiejskiej przed ubóstwem. Ubóstwo nadal pozostaje dotkliwym problemem yciowym, z jakim mieszka cy wsi borykają się czę ciej ni inni mieszka cy kraju [Michalska 2005, s. 77]. Produkcja rolna na własne potrzeby zapewnia przynajmniej skromne zasoby ywno ci, a niekiedy tak e niewielki do-chód dla rolnika i jego rodziny. W warunkach wysokiego poziomu bezrobocia bąd braku miejsc pracy w pobli u miejsca zamieszkania, tego rodzaju zabezpieczenie staje się szczególnie wa ne dla mieszka ców wsi. Posiadanie kilku hektarów u yt-ków rolnych i własnego domu daje poczucie bezpiecze stwa. W regionach o wyso-kim bezrobociu, drobne gospodarstwa rolne stają się nie tylko jedynym dostępnym miejscem zatrudnienia i uzyskiwania dochodów, lecz tak e ródłem ywno ci dla ro-dziny, która znalazła się w podobnie trudnych warunkach, ale nie posiada ziemi [Musiał 20ń3, s. ń6]. Jak wynika z danych GUS, najwy szy odsetek ludno ci ubo-giej na wsi zanotowano wła nie w ród rodzin niemających własnego gospodarstwa rolnego (32%) oraz w ród rodzin rencistów (prawie ń8%). W gospodarstwach domo-wych utrzymujących się z rolnictwa ubóstwem zagro ona była „tylko” co 9 osoba [Ubóstwo w Polsce wświetle badań GUS 20ń3, s. ń2].
W polskich warunkach gospodarczych mo na wskazać dwa specyficzne zjawiska w ramach funkcji socjalnych, których nie mo na ocenić pozytywnie. Pierwsze pole-ga na stworzeniu prawnych mo liwo ci do korzystania z rolniczych ubezpiecze przez osoby niebędące producentami rolnymi. Drugie zjawisko to tworzenie głów-nie z małych gospodarstw rolnych buforu wchłaniającego nadwy ki siły roboczej, co pozwala na ukrycie faktycznego bezrobocia [Je y ska 20ń4, s. ń6–ń7].
Funkcja rodowiskowa przypisywana gospodarstwom rolnym dotyczy sposobu wykorzystania rodowiska, jako ci krajobrazu, obecno ci ska e rodowiskowych, ochrony przyrody i bioró norodno ci [Je y ska 20ń4, s. ń2].
Drobne gospodarstwa rolne poprzez podtrzymywanie tradycyjnego modelu pro-wadzenia gospodarstwa tworzą specyficzny krajobraz wiejski. Obejmuje on zarów-no krajobraz przyrodniczy, jak i kulturę u ytkowania przestrzeni. O charakterze krajobrazu wiejskiego decydują takie czynniki, jak kompozycja i układy przestrzen-ne, proporcje obszarów zabudowanych i niezabudowanych, relacje pomiędzy ele-mentami naturalnymi i komponentami pochodzenia kulturowego [Michalska 20ń2, s. 90]. Ró norodno ć krajobrazowa obszarów wiejskich w Polsce nale y do najbo-gatszych w Europie. Obecnie, w celu ochrony krajobrazu wsi dą y się do ograniczenia
procesów antropogenizacji oraz do zachowania wła ciwych proporcji pomiędzy za-mieszkaniem, pracą, ochroną ekosystemów i walorami estetycznymi krajobrazu wiejskiego [Koreleski 2009, s. 7].
Ze względu na niski poziom intensywno ci produkcji rolnej, a tak e ekstensyw-ny chów zwierząt gospodarskich w drobnych gospodarstwach rolnych, produkty po-chodzące z tych gospodarstw charakteryzują się wysoką jako cią i specyficznymi walorami smakowymi, cenionymi przez współczesnego konsumenta [Zegar 20ń2, s. 57]. Produkcja ywno ci tradycyjnej, organicznej czy niszowej to sugerowany ro-dzaj produkcji dla małych gospodarstw rolnych, który pozwoli na osiągnięcie odpo-wiedniego dochodu rodzinom rolniczym.
W tabeli 4 zamieszczono opinie mieszka ców wsi na temat charakteru polskich gospodarstw rolnych. Jak wynika z przedstawionych danych, prawie 60% rolników uwa a, e rolnictwo polskie powinno być nastawione wła nie na produkcję natural-ną. Tylko niespełna ń5% respondentów wybrało intensywną produkcję wspomaganą rodkami ochrony ro lin, nawozami, GMO itp. Niemal ń/3 rolników nie miała zda-nia w tej kwestii [tns OBOP 20ńń].
TABELA 4. Opinie mieszka ców wsi dotyczące rodzaju produkcji w polskich gospodarstwach (%)
TABLE 4. The opinions of the villagers on the type of production on Polish farms (%) Polskie rolnictwo powinno być nastawione na:
Wyszczególnienie produkcja naturalna, intensywna produkcja trudno powiedzieć ekologiczna
Rolnicy 57,0% ń3,0% 30,0%
Pozostali mieszka cy wsi 69,0% ń0,0% 2ń,0% ródło: tns OBOP 20ńń.
Source: Public Opinion Office Survey 20ńń.
Rozwój wielofunkcyjny wią e się z oddziaływaniem gospodarstwa rolnego na otoczenie zewnętrzne, w tym na rodowisko lokalne wsi. Drobne gospodarstwa rol-ne są miejscem dającym gwarancję tworzenia się i utrzymywania relacji między-ludzkich. Mieszka cy wsi mają wspólne warto ci, poglądy i upodobania. Takie społeczno ci potrafią współpracować i działać w ró nych sytuacjach, tworząc razem du ą i silną jednostkę. Wa ne jest tutaj równie występujące w ród ludzi zjawisko chęci bezinteresownego pomagania innym osobom mieszkającym w ich otoczeniu. Łączy się to z du ym poczuciem przynale no ci do większej jednostki, jaką jest wie czy gmina, a nie tylko najbli sza rodzina [Kowalska 20ń3, s. ń05].
Jak wynika z bada przeprowadzonych przez CBOS, rolnicy, w porównaniu z in-nymi grupami społecznymi, cechują się najwy szą skłonno cią do działania na rzecz swojego rodowiska czy osób potrzebujących. W 20ń2 roku dobrowolną pracę na rzecz osób potrzebujących deklarowało 36% badanych rolników, podczas gdy w du-ych miastach postawą taką cechowało się tylko 9% obywateli. W omawianym okre-sie pracę na rzecz swojego rodowiska, ko cioła, wsi itp., deklarowało prawie 70% rolników, podczas gdy ten wska nik dla Polski wynosił niespełna 60%. W ród wszystkich mieszka ców wsi, rolnicy są tą grupą społeczną, która najchętniej dzia-ła w sformalizowanych organizacjach społecznych [CBOS, komunikat BS/23/20ń2].
Jak podają Andrzej Czy ewski i Sebastian Stępie 3, funkcjonowanie drobnych gospodarstw rolnych determinuje tak e rozwój otoczenia lokalnego. Gdy dominują przemysłowe przedsiębiorstwa rolne, pobliskie wsie i miasta wymierają. Kiedy na wsi dominują drobne gospodarstwa rolne, dochody krą ą wokół lokalnego biznesu, tworząc miejsca pracy i podnosząc zamo no ć całej społeczno ci wiejskiej. Lepiej rozwinięta jest te infrastruktura: drogi, szkoły, placówki handlowe i usługowe itp.
Drobne gospodarstwa rolne to równie miejsce powstawania i przechowywania istotnych materialnych i niematerialnych warto ci kultury ludowej, które są wy-znacznikiem to samo ci wspólnot. Jest to jeden z bardzo wa nych zasobów polskiej wsi. W XX wieku następował powolny zanik to samo ci wsi, co było wynikiem zmiany tradycyjnego „chłopskiego” stylu ycia, na styl charakterystyczny dla mia-sta. Obecnie rolnicy nabywają umiejętno ci wykorzystywania tych warto ci, np.: po-przez podkre lenie miejsca wytworzenia produktów czy unikalną recepturę według której powstał produkt. Wyrazem akceptacji dla tego typu działa jest mo liwo ć wpisania produktów rolnych do rejestrów Chronionych Oznacze Geograficznych czy Chronionych Nazw Pochodzenia. Budowanie warto ci wokół produktów powo-duje większe nimi zainteresowanie i prowadzi do rozwoju lokalnej społeczno ci. Tak pojawiają się ostoje kultury ludowej, które przyciągają turystów-klientów, zaintere-sowanych tym, co dzieje się na wsi [Czekaj 20ń3, s. 63].
Omawiając ekonomiczne, społeczne i rodowiskowe funkcje drobnych gospo-darstw rolnych w Polsce, nale y zwrócić uwagę na występujące dysfunkcje. Po pierwsze, głównym ródłem utrzymania ponad miliona rodzin, związanych z gospo-darstwem rolnym (głównie o mniejszej powierzchni), są inne ni pochodzące z pra-cy na roli ródła dochodów. Dla tych gospodarstw domowych, dochody z rolnictwa są dochodami dodatkowymi. Zdaniem Halamskiej [20ń4, s. 42], najwięcej kontro-wersji budzą funkcje społeczne. W latach 90. indywidualne gospodarstwa rolne ode-grały znaczącą rolę w łagodzeniu bezrobocia i marginalizacji ludno ci wiejskiej. Obecnie te funkcje przeradzają się w polityczne dysfunkcje, co skutkuje brakiem ko-niecznych reform dotyczących, między innymi, systemu ubezpiecze społecznych rolników i systemu podatkowego. Równie funkcje rodowiskowe drobnych gospo-darstw rolnych nie są jednoznacznie pozytywne. Zale ą one od typów gospodarstw i stosowanych w nich technik uprawy. Tylko co czwarte drobne gospodarstwo rolne gospodaruje w sposób zrównowa ony [Halamska 20ń4, s. 42].
ZAKOŃCZENIE
Drobne gospodarstwo rolne to gospodarstwo o powierzchni do 5 ha u ytków rol-nych. W 20ń2 roku funkcjonowały w Polsce 758 924 drobne gospodarstwa, stano-wiąc 52% wszystkich gospodarstw rolnych. Najwięcej jednostek o tym charakterze występuje w Polsce południowo-wschodniej.
Ze względu na ich mały obszar, niską dochodowo ć i słabe powiązania z rynkiem drobne gospodarstwa rolne w Polsce w niewielkim stopniu spełniają funkcje produk-cyjne. Główne korzy ci funkcjonowania tych jednostek związane są z pełnieniem
rozlicznych funkcji o charakterze społecznym i rodowiskowym. Do takich funkcji zalicza się między innymi: ochronę przed ubóstwem i wykluczeniem społecznym, opiekę nad najmłodszymi i najstarszymi mieszka cami wsi, kształtowanie krajobra-zu wiejskiego, dostarczanie na rynek ywno ci wytworzonej w sposób bardziej na-turalny i wy szej jako ci, tworzenie kapitału społecznego i kulturowego. Biorąc pod uwagę ekonomiczne, społeczne i rodowiskowe funkcje drobnych gospodarstw rol-nych w Polsce, nale y zwrócić tak e uwagę na występujące jednak dysfunkcje.
BIBLIOGRAFIA
CBOS komunikat BS/23/20ń2, Potencjał społecznikowski i zaangażowanie Polaków w
wolonta-riat, www.cbos.pl, [data odczytu 29.ń0.20ń4].
Czekaj M., 20ń3: Internet jako narzędzie komunikacji w sprzeda y bezpo redniej artykułów yw-no ciowych na przykładzie witryny www.odrolnika.pl. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego nr 2 (72).
Czy ewski A., Stępie S., 20ń3: Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania zmian paradygmatu roz-woju rolnictwa drobnotowarowego w wietle ewolucji wspólnej polityki rolnej. Problemy
Drobnych Gospodarstw Rolnych nr 2, s. 25–39.
Drygas M., Musiał W., 20ń3: Dylematy procesu delimitacji drobnych gospodarstw rolnych. Wieś
i Rolnictwo nr 2 (ń59), s. 55–74.
Durrenberger E.P., Thu K.N., ń996: The expansion of large-scale hog farming in Iowa: The appli-cability of Goldschmidt’s findings fifty years later. Human Organization, vol. 55 (4), s. 409–4ń5.
Dzun W., 20ń3: Drobne gospodarstwa w rolnictwie polskim. Próba definicji i charakterystyki. Wieś
i Rolnictwo nr 2 (ń59), s. 9–27.
Halamska M., 20ń4: Współczesne rolnictwo rodzinne: polimorficzna rzeczywisto ć i mity, Wieś
i Rolnictwo nr 2 (ń63), s. 25–46.
Halamska M., 20ńń: Drobne gospodarstwa i ich wła ciciele na polskiej wsi. Refleksje socjologicz-ne, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska vol. XXXVI, 2, s. ńń3–ń29.
Je y ska B., 20ń4: Współczesne funkcje gospodarstw rodzinnych. Zagadnienia prawne, Opinie
i ekspertyzy nr ń.
Karwat-Wo niak B., 2005: Możliwości rozwojowe chłopskiego rolnictwa na przykładzie
gospo-darstw wysokotowarowych. IERiG – Pa stwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
Koreleski K., 2009: Ochrona i kształtowanie terenów rolniczych w systemie kształtowania krajo-brazu wiejskiego. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, nr 4.
Kowalska M., 20ń3: Kapitał społeczny i jego warto ć dla lokalnej społeczno ci, Roczniki
Nauko-we Seria. Tom XV. Zeszyt ń.
McConnell D.J., Dillon J.L., ń997: Farm Management for Asia: a Systems Approach, www.fao.org (dostęp: 29.ń0.20ń4).
Michalska S., 20ń2: Społeczny wymiar funkcjonowania drobnych gospodarstw rolnych, Problemy
Drobnych Gospodarstw Rolnych nr ń.
Michalska S., 2005: Ubóstwo jako element statusu i to samo ci chłopa. Wieś i Rolnictwo nr 3 (ń28), s. 68–79.
Musiał W., 20ń3: Problemy ekonomiczne gospodarstw małych i ich oczekiwania wobec reformy WPR 20ń4–2020, [w]: Problemy społeczne i ekonomiczne drobnych gospodarstw rolnych w
Eu-ropie. Drukarnia Unidruk, Kraków, s. ń4–28.
Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2013, 20ń4: Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa.
Sikorska A., 2003: Gospodarstwa socjalne w strukturze społeczno-ekonomicznej wsi. Studia i
Mo-nografie ńń7, IERiG , Warszawa.
Ubóstwo w Polsce wświetle badań GUS, 20ń3, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa
20ń3.
Zegar J., 20ń2: Gospodarstwa rodzinne wobec wyzwa wy ywienia i ochrony rodowiska – uję-cie globalne, Wieś i Rolnictwo nr 4 (ń57), s. 53–74.
Zegar J., 2007: Kwestia gospodarstw samozaopatrzeniowych w Polsce. Wieś i Rolnictwo nr ń, s. 33–57.
SOCIAL AND ECONOMIC ASPECTS OF THE FUNCTIONING OF SMALL AGRICULTURAL HOLDINGS IN POLAND
Abstract: A definition of a small agricultural holdings is a farm on which the agricultural land area does not exceed 5 ha. In Poland, in 20ń2, 758 924 such small agricultural holdings were in existence and account for 52.ń% of all agricultural holdings. Productivity of these farms is low due to their small land area, low profitability and weak connections with markets. Apart from the productive function of the small farm, attention should also be given to their role in Polish rural communities in protecting against poverty and exclusion, social care for the youngest and the oldest inhabitants, the creation of human capital, their cultural capital, maintaining the rural landscape, as well as providing food produced often with minimum inputs and often of higher quality to the market. The aim of the article is to present and characterise selected social functions, provided by a family owned agricultural holding in Poland. The article includes references from combined serial scientific publications and other papers, as well as data from National Statistics (information included in the 20ń3 Agricultural Statistics Yearbook). Dynamic and vertical methods were used for statistical data analysis. The obtained research results have been presented in a descriptive and tabular format.
