Publikacje z cyklu „Archiwum Historii Mówionej” jako źródło wiedzy o regionie górnośląskim
Założenia projektu Archiwum Historii Mówionej
Projekt „Archiwum Historii Mówionej” www.e-historie.pl (dalej: AHM) jest realizowany pod auspicjami Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej i Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce od 2009 r. Jego celem jest gromadzenie relacji mieszkańców Górnego Śląska na temat ich przeszłości oraz ciekawych wydarzeń i doświadczeń, w których uczestniczyli. Równocześnie AHM ma za zadanie aktywizację młodzieży, przede wszystkim uczniów szkół gimnazjalnych i średnich, a także studentów, którzy przeprowa-dzają wywiady ze „świadkami czasu”. Archiwum Historii Mówionej ma zatem walor poznawczy, ponieważ wzbogaca naszą wiedzę o przeszłości, czasami ujawniając wątki dotąd w historiografii nieobecne. Pozyskane przekazy są rów-nież – ze względu na ich osobisty charakter i nierzadko emocjonalny przekaz – niezwykle barwne i obrazowe, przez co ułatwiają zrozumienie przebiegu pew-nych wydarzeń i oddają ich atmosferę. Patroni projektu dużą wagę przykładają do jego wymiaru edukacyjnego i wychowawczego – wzbudzania zainteresowa-nia przeszłością i kształtowazainteresowa-nia świadomości historycznej młodego pokolezainteresowa-nia. Uczniowie i studenci, którzy są uczestnikami projektu, przechodzą podstawo-we szkolenie z zakresu najnowszej historii Górnego Śląska oraz dziennikarstwa. Tak przygotowani przeprowadzają wywiady z osobami, które sami uznali za interesujących świadków. Zebrane w formie nagrań relacje montują w profe-sjonalnym studiu i opisują. Efekt, w postaci kilku- lub kilkunastominutowych wywiadów opatrzonych szczegółowym opisem, jest umieszczany na stronie in-ternetowej www.e-historie.pl. Projekt merytorycznie nadzoruje opiekun nauko-wy. Autorzy rejestrowanych wspomnień to rodzimi Górnoślązacy z przedwo-jennego polskiego województwa śląskiego oraz przynależnej do Niemiec przed 1945 r. rejencji opolskiej i ich potomkowie, a także powojenni przesiedleńcy z ziem dawnych Polski, głównie osadzeni na Śląsku Kresowianie, mieszkańcy byłych wschodnich województw II RP, a także ich potomkowie.
Nagrane w projekcie wywiady, jak każde źródło historyczne, należy poddać krytyce, a wsłuchując się w nie, uwzględnić, że na ich kształt i treść wpływa dy-stans kilkudziesięciu lat, które minęły od przeżywanych wydarzeń. Część relacji nosi też wyraźne znamiona komentarzy i uzupełnień pochodzących z przyswo-jonych w międzyczasie przez respondentów przekazów historycznych lub treści
Wrocławsk i Roczn i k Historii Mów ionej Roczn i k V III, 201* ISSN 2084 - 0578 DOI: 10.26774/w rhm.196
387
i haseł powojennej propagandy. Istotny przy analizie tych wywiadów jest fakt, że większość z relacji opisujących wydarzenia II wojny światowej prezentuje ten czas z perspektywy ludzi młodych, jakimi wówczas byli respondenci, a przecież punkt widzenia i odbiór rzeczywistości jest różny u dorosłych i dzieci czy mło-dzieży – odmienne są ich doświadczenia, świadomość, a także reakcje i ocena otoczenia. Niezależenie od tych czynników nagrania posiadają walor informa-cyjny, a także popularyzatorski i powinny zyskiwać coraz więcej odbiorców. Charakterystyka publikacji z cyklu „Archiwum Historii Mówionej”
Fragmenty nielicznych, wybranych nagrań, po transkrypcji językowej i uzu-pełnieniu o komentarz naukowy oraz tłumaczenia wyrażeń śląskich i niemie-ckich, zostały opublikowane w wersji polsko- i niemieckojęzycznej. Dotychczas w cyklu „Archiwum Historii Mówionej/Das Archiv der erzählten Geschichte” ukazało się pięć tomów wspomnień. Zgodnie z założeniami wydawcy główną część każdej publikacji stanowi 20 (w ostatnim tomie 25) wspomnień, każde z nich zajmujące od jednej do kilku stron. Nagrane wypowiedzi nie nadawały się do przytoczenia in extenso. Spisane dokładnie przez pracowników Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej relacje zostały więc poddane redakcji języko-wej. Z wielkim wyczuciem, by zachować sens i oddać specyfikę poszczególnych wypowiedzi, korygowano je tak, by spełniały wymogi słowa pisanego i nie były trudne w odbiorze dla Czytelników. Redaktorem językowym wszystkich pię-ciu tomów jest Grzegorz Staniszewski. Transkrypcji wybranych tekstów do-konywali też redaktorzy naukowi. Wszystkie publikacje serii są dwujęzyczne. Tłumaczenia kolejnych publikacji przygotowali: Ewa Czeczor (tom I), Krzysztof Warzecha (tom II), Andrea Halenka (tom III) i Dawid Skrabania (tomy IV i V). Autorem projektu graficznego serii jest Jerzy Grycz. Książki są wydawane sta-rannie pod względem edytorskim, w grubej oprawie i obwolucie, wzbogaco-ne ilustracjami zebranymi i przygotowanymi przez zespół Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej. Koordynatorem projektu „Archiwum Historii Mówionej” ze strony wydawcy jest Izabela Waloszek.
Tom I
Pierwsza książka cyklu ukazała się, co niestety nie zostało zaznaczone w żad-nym miejscu publikacji, w 2013 r.1 Tomu nie sygnuje żaden redaktor naukowy,
1 Zwyczaje i obyczaje górnośląskie. Życie religijne / Oberschlesische Sitten und Bräuche. Religiöses Leben. Archiwum Historii Mówionej t. 1 / Das Archiv der erzähl-ten Geschichte, bd.1, bmw, bdw, ss. 111.
388 choć de facto zadania te spełnił Bernard Linek, odnotowany w stopce
re-dakcyjnej jedynie jako odpowiedzialny za dobór tekstu. Warto jednak w tym miejscu zaznaczyć, że jego wkład w tę publikację był znacznie więk-szy – dbał o jej naukowy wymiar i dokonywał żmudnej transkrypcji języko-wej części wywiadów. Gdy przygotowywano tę książkę do druku (w 2013 r.), zbiór wywiadów AHM nie był zbyt obszerny, tym samym trudno było wskazać 20 relacji dotyczących tej samej problematyki. Zdecydowano się zatem na połączenie kilku pokrewnych problemów, co w efekcie zaowoco-wało powstaniem książki pt. Zwyczaje i obyczaje górnośląskie. Życie
religij-ne / Oberschlesische Sitten und Bräuche. Religiöses Leben. W zbiorze tym
Czytelnik odnajdzie m.in. opowieści o polterabendach2, łociypie3, koronach dożynkowych i wodzeniu niedźwiedzia, ponadto relacje o zwyczajach wi-gilijnych, świętach parafialnych oraz wywiady charakteryzujące szerzej warunki życia na wsi w latach 50. i 60. XX w. Od wydania książki zbiór AHM wzbogacił się o kilka innych ciekawych wywiadów, które mieszczą się w przyjętej dla tej publikacji tematyce4, można by uwzględnić w niej także relacje dotyczące np. darcia pierza, przygotowania uroczystości we-selnych, zołlyt5 itp.
W grupie wywiadów opisujących życie religijne zawarto dwie relacje o wysiłku lokalnych społeczności, które budowały świątynie w swoich pa-rafiach, przedstawiono też przykłady obrzędów religijnych, m.in. procesję pacholczą w parafii św. Antoniego w Syryni. W tomie I zawarto też dwie relacje, które zaanonsowano jako opisujące wizytę Jana Pawła II na Górze św. Anny w 1983 r. Pierwsza z nich nie dotyczy jednak tego wydarzenia, lecz stanowi opis zwyczajowych pielgrzymek do sanktuarium św. Anny.
2 Polterabend – zachowany na Górnym Śląsku zwyczaj tłuczenia szkła w domu panny
młodej w przeddzień jej wesela.
3 Błędnie zapisana w publikacji jako Łocipa. Zwyczaje i obyczaje górnośląskie…, s. 29–
30, 79–80.
4 M.in. Archiwum Historii Mówionej www.e-historie.pl, [materiał w całości bez
syg-natur i nie podzielony na zespoły] (dalej: AHM), Florentyna Slomolin, Życie
codzien-ne przed i po wojnie; Magdalena Seifert, Obiegołcki; Anna Kowalewska, Dni świą-teczne i powszednie.
389
Tom II
W roku 2014 ukazał się drugi tom cyklu6. Przyjęty w nim wybór tekstów wynikał z charakteru zebranych wywiadów. Ponieważ respondenci AHM najchętniej dzielili się swoimi przeżyciami z II wojny światowej, te wyda-rzenia uczyniono głównym tematem nowej publikacji, której nadano ty-tuł II wojna światowa we wspomnieniach mieszkańców Górnego Śląska /
Zweiter Weltkrieg in Erinnerungen der Einwohner Oberschlesiens. Książka
obok 20 relacji mieści też dość obszerny wstęp, który w formie popular-nonaukowej tłumaczy, jak przedstawiały się okoliczności II wojny świato-wej w rejencji opolskiej oraz w przedwojennym województwie śląskim i na Kresach Wschodnich7. Wszystko po to, by nakreślić kontekst publikowa-nych relacji, a przez to ułatwić zrozumienie Czytelnikom treści wspomnień, które bez tego komentarza mogłyby być niejasne. Zadbano o to, by przekaz był pełny, tj. uwzględniający głosy zarówno rodzimych, jak i napływowych mieszkańców regionu. W tomie tym odnajdziemy zatem np. relacje osób z przedwojennego województwa śląskiego o tym, jak po włączeniu tego ob-szaru w granice III Rzeszy nakazywano im uczyć się w języku niemiecku. Nieco zaskakujący, zwłaszcza m.in. dla polskiego czytelnika spoza Śląska, będzie wyłaniający się z publikowanych relacji obraz wojennej codzienności w wioskach rejencji opolskiej. Tu lata 1939–1944 zapisały się w pamięci ro-dzimych mieszkańców jako czas bardzo spokojny, niemal pozbawiony kło-potów aprowizacyjnych, bezpieczny. Śląsk istotnie pełnił wówczas funkcję „schronu III Rzeszy” i stawał się azylem dla ludności cywilnej z innych ob-szarów Niemiec. W publikacji jest także uwzględniony głos przedstawicieli przedwojennych członków mniejszości polskiej w Niemczech – w dwóch wypowiedziach dzielą się doświadczeniami z okresu II wojny światowej.
Jednym z elementów wojennej rzeczywistości na Górnym Śląsku była obecność robotników przymusowych. Ilustracją perypetii tej grupy są wspo-mnienia mieszkańca polskiej części Górnego Śląska, który został skierowa-ny do przymusowej pracy w okolice Staniszcz Wielkich, pow. strzelecki. Innym wątkiem uwzględnionym przy doborze wspomnień jest obecność na Górnym Śląsku w czasie wojny obozów pracy m.in. dla Żydów. W tomie
6 II wojna światowa we wspomnieniach mieszkańców Górnego Śląska/Zweiter Weltkrieg in Erinnerungen der Einwohner Oberschlesiens. Archiwum Historii Mówionej t. 2/ Das Archiv der erzählten Geschichte, t. 2, red. A. Dawid, Gliwice–Opole 2014, ss. 174.
390 opublikowano relację dotyczącą takiej placówki w okolicach Prądów, pow.
opolski. Tematyki obozowej dotyczy również rozdział zawierający wspo-mnienia kilkuletniej wówczas dziewczynki, ewakuowanej z Warszawy po upadku powstania do obozu Auschwitz.
Kolejne części książki ilustrują sytuację w regionie u schyłku wojny. Latem 1944 r. rozpoczęły się pierwsze naloty na ten obszar – cytowani w książce respondenci opowiadają, jak wyglądały ataki bombowców ame-rykańskich na zakłady w Kędzierzynie czy Zdzieszowicach. Z powodu nadciągającej ofensywy sowieckiej, na początku 1945 r. ludności nakazano ewakuację, której jednak nie wszyscy się ostatecznie poddali. Wraz z wkro-czeniem na Śląsk Armii Czerwonej, 19 stycznia 1945 r., rozpoczął się dla re-gionu jeden z najbardziej dramatycznych okresów w dziejach najnowszych. Brutalne zachowanie wojsk sowieckich zapadło długo w pamięci zbiorowej mieszkańców tych ziem. W zbiorach AHM relacje dotyczące tych wyda-rzeń są bardzo liczne. Kilka z nich zostało umieszczonych w książce, jed-nak wciąż do zasobów AHM dochodzą kolejne przejmujące wspomnienia z okresu okupacji sowieckiej na Górnym Śląsku8.
Mężczyźni górnośląscy podczas wojny jako obywatele III Rzeszy tra-fiali do Wehrmachtu. Zebrane w AHM wspomnienia z pobytu w wojsku niemieckim nie są jednak obszerne. Charakterystyczne, że opisując swo-ją służbę w armii, respondenci unikaswo-ją opowieści o walkach, ich narracja skupia się na pobycie w lazarecie, momencie zakończenia walk lub okolicz-nościach, w jakich dostali się do niewoli. Szczególnie trudny był los tych ostatnich – dla części jeńców wojna nie skończyła się w maju 1945 r., lecz znacznie później, w chwili gdy zostali zwolnieni z obozu. W książce zawar-to dwa wywiady o kilkuletnich pobytach w niewoli sowieckiej.
Kolejną część drugiego tomu stanowią relacje pochodzące od dawnych mieszkańców Kresów Wschodnich. Pierwsza z respondentek opowiada o losach rodziny zesłanej przez Sowietów w głąb ZSRR do pracy i o trud-nym, długim powrocie z Syberii do Polski. Traumatyczne były doświadcze-nia Kresowian podczas wojny – niektórzy przeżywali kilkakrotnie przejście frontu, doświadczali zamiennie okupacji sowieckiej i niemieckiej. W książce
8 Już po ukazaniu się opisywanego tomu II, do AHM trafiły np. relacje: Maria Kopiec,
II wojna światowa w Komornikach; Elżbieta Muszelik, Zastrzelili moją mamę…;
re-lacja anonimowa, II wojna światowa w Brożcach; Hedwig Mientus, W Raszowej
391
zamieszczono relacje opisujące wojenną rzeczywistość na Kresach, realia okupacyjne, eskalację nacjonalizmu ukraińskiego, wreszcie okoliczności, w jakich Kresowianie opuszczali swoje rodzinne strony i wyjeżdżali na za-chód. Ze wspomnień tych jednoznacznie wynika, że warunki podróży były trudne, dalsze losy zdezintegrowanej rodziny niepewne, nowe miejsca za-mieszkania niełatwe do zaakceptowania9.
W zbiorach AHM nie ma relacji osób, które pod koniec wojny zostały ze Śląska wysiedlone do Niemiec. Głosu tej grupy Górnoślązaków brakuje zatem także w tej książce. Próbą wypełnienia tej luki było wybranie jako ostatniego rozdziału, zamykającego tę publikację, wspomnienia osoby, któ-ra w akcji wysiedlania Niemców bktó-rała udział.
Tom III
Zamierzeniem wydawców w kolejnym roku realizacji projektu AHM (2015) było przygotowanie publikacji, w której miały być uwzględnione wątki do-tyczące prowadzonej na Śląsku po zakończeniu II wojny światowej akcji odniemczania, polonizacji, osiedlania oraz relacji między ludnością napły-wową a miejscową. W chwili podejmowania decyzji o takim temacie książ-ki w zbiorach AHM było niewiele relacji wpisujących się w tę tematykę. Uznano wtedy za zasadne poproszenie uczestników kolejnej edycji AHM o to, by przynajmniej jeden z przygotowywanych wywiadów dotyczył problematyki, której miała być poświęcona książka. Zamiar ten powiódł się w pełni: tom III AHM stanowią w dużej części relacje gromadzone w 2015 r. i dotyczące okresu powojnia. Z wcześniejszych i nowo pozyska-nych wywiadów wybrano 20, które złożyły się na przygotowaną pod re-dakcją naukową Adriany Dawid książkę Na powojennym Górnym Śląsku.
Wspomnienia o wydarzeniach z lat 1945–1950 / Oberschlesien in den Jahren 1945–1950. Zeitzeugen erinnern sich10. Istotnym elementem tej publikacji jest
wstęp. Wielość i różnorodność ważnych zagadnień, które równolegle wystę-powały w okresie powojennym na Śląsku, spowodowały, że opisano je osob-no. Są to m.in.: kwestia zmian administracyjnych, rywalizacji politycznej,
9 Z najnowszych wywiadów dotyczących tej problematyki zob. AHM, Helena Fatyga,
Z Zarzecza do Krapkowic.
10 Na powojennym Górnym Śląsku. Wspomnienia o wydarzeniach z lat 1945–1950/ Oberschlesien in den Jahren 1945–1950. Zeitzeugen erinnern sich. Archiwum Historii Mówionej t. 3/ Das Archiv der erzählten Geschichte, t. 3, red. A. Dawid, Gliwice–Opole
392 pozycji Kościoła, działań władz sowieckich, osadnictwo, akcje rehabilitacji,
weryfikacji narodowościowej, wysiedleń, systemu obozowego, pracy przy-musowej, rozliczenia nazistów i kolaborantów, odniemczania i adaptacji na Śląsku ekspatriantów z Kresów Wschodnich, a także panujące wówczas na-stroje społeczne. Dokonując ostatecznego wyboru relacji do tej publikacji, zauważono, że wielu respondentów porusza problemy dotyczące powojnia jedynie w kilku zdaniach, są to jednak istotne kwestie. By te fragmenty wy-powiedzi nie zginęły w powiększającym się stale zbiorze wywiadów, po-stanowiono je zebrać i wpleść w narrację o sytuacji na Górnym Śląsku po 1945 r. Dlatego w tomie III AHM obok 20 relacji i wstępu jest też rozdział wprowadzający, w którym zawarto w ujęciu problemowym wybrane frag-menty wypowiedzi korespondujące z tematem książki. Rozdział ten zawie-ra również liczne przypisy i odniesienia do wywiadów ze zbiorów AHM niecytowanych w tym tomie, ze wskazaniem, gdzie można je znaleźć na stronie internetowej projektu.
Zasadniczą część tomu otwierają wspomnienia z początku 1945 r., w któ-rych odnaleźć można m.in. uwagi na temat czerwonoarmistów, band szabrow-ników czy opis opustoszałego miasta, z którego mieszkańcy ewakuowali się przed nadchodzącym wojskiem sowieckim. Kolejne trzy relacje prezentują losy rodzimych mieszkańców regionu, którzy trafili do polskich lub sowieckich obozów. Treści następnych rozdziałów skupiają się na problematyce odniem-czania, tzn. usuwania śladów niemczyzny z przestrzeni publicznej, na zakazie używania języka niemieckiego, zmianach niemieckich imion i nazwisk oraz dyskryminacji osób uznanych za Niemców. Kolejni respondenci opisują ak-cję polonizacyjną, a także charakteryzują trudne warunki bytowe po wojnie. Autorzy wspomnień wielokrotnie poruszają też kwestię napływu na Śląsk przesiedleńców z Polski. Z relacji pt. Pod wspólnym dachem poznajemy okolicz-ności, w jakich żyli obok siebie oczekujący na wywiezienie Niemcy i osiedleni na ich gospodarstwie ekspatrianci. Relacje Przesiedlenie do Bąkowa i Z Kresów
Wschodnich na Śląsk to interesujące zestawienie, ponieważ respondentki
opi-sują zbieżne doświadczenia – przesiedlenie z Kresów w okolice Kluczborka – przy czym jedna z nich dzieli się wrażeniami, które zapamiętała, mając za-ledwie kilka lat, a druga opisuje te wydarzenia z perspektywy osoby dorosłej. Ostatni z rozdziałów to wspomnienia mieszkanki Prudnika o powojennym dzieciństwie oraz trudnościach i ograniczeniach, jakie dotykały uczniów wraz z umacnianiem się systemu stalinowskiego w Polsce.
W wywiadach zgromadzonych w AHM sporadycznie pojawiają się ko-mentarze na temat powojennej sytuacji politycznej w regionie. Brakuje też
393
relacji pochodzących od osób wysiedlonych do Niemiec, a także szczegóło-wych opisów weryfikacji narodowościowej czy rehabilitacji. Zdecydowana większość spośród około 90 respondentów AHM, opowiadających o po-wojniu na Górnym Śląsku, skupia się na problemach bytowych (słabym zaopatrzeniu, trudnościach mieszkaniowych, dezintegracji rodzin) oraz na podejmowanych przez nowe władze działaniach antyniemieckich. Opublikowane w tomie III AHM wywiady prezentują ówczesne nastroje i emocje, wskazują główne problemy i najbardziej odczuwalne troski dnia powszedniego.
Tom IV
W 2016 r. do druku została przygotowana czwarta część serii11. Jak zazna-czono we Wstępie do tej książki, w dzieciństwie i młodości nauka, a w okre-sie dorosłości praca stanowią bardzo istotną część życia człowieka, absor-bują zarówno czas, jak i uwagę, nadają sens egzystencji12. Dlatego właśnie te elementy codzienności są głównymi tematami tomu pt. Nauka i praca
/ Bildung und Arbeit. W książce przedstawione są relacje i wspomnienia
dotyczące różnych etapów edukacji – od przedszkola po studia uniwersyte-ckie – charakteryzujące warunki nauczania zarówno przed II wojną świa-tową, jak i po niej oraz prezentujące oprócz zajęć obowiązkowych także po-zalekcyjne. Wśród rozdziałów poświęconych pracy znajdują się opisy zajęć w gospodarstwach rolnych, w zakładach przemysłowych i usługowych bądź instytucjach. Opowieści respondentów obejmują okres od lat 30. XX w. nie-mal do współczesności. Prezentowane treści dotyczą spraw zwyczajnych, codziennych, pozwalają przez pryzmat działań bliskich każdemu (naukę i pracę) zrozumieć realia życia na Górnym Śląsku w ciągu ostatnich kilku-dziesięciu lat.
Tom otwierają wspomnienia 92-letniej respondentki – prezentacja na-grania jej wypowiedzi na stronie www.e-historie.pl będzie możliwa tylko częściowo, pełne wspomnienia zaprezentowano jedynie w formie pisa-nej. W tym przypadku udało się uchronić od zapomnienia wiadomości o tym, jak funkcjonował przed wojną zakład dziewiarski w Dylakach. Ten zakład, jak wiele podobnych działających na Śląsku do 1945 r., po wojnie
11 Nauka i praca/Bildung und Arbeit. Archiwum Historii Mówionej t. 4/ Das Archiv der
erzählten Geschichte, t. 4, red. A. Dawid, Gliwice–Opole 2016, ss. 143.
394 został upaństwowiony, a jego właściciel wyjechał w głąb Niemiec. W
książ-ce znajdziemy też relację o przedwojennym zakładzie naprawy i sprzedaży rowerów oraz motocykli. Są także wspomnienia z okresu II wojny świato-wej – dwie respondentki opowiadają o swoich ojcach, którzy pracowali na węźle kolejowym w Tarnowskich Górach, gdzie obserwowali i obsługiwali transporty Żydów do Auschwitz.
Kolejne relacje opisują warunki życia i pracy na wsi śląskiej podczas woj-ny i po jej zakończeniu – pracę w polu, używane maszywoj-ny, odbudowę znisz-czonych podczas wojny gospodarstw. Pracy towarzyszyła też radość, zaba-wy i rozrywki – jedna z respondentek opisuje, w jaki sposób urozmaicano sobie pieczenie chleba, wyrób masła czy świniobicie. Po wojnie niektórych Górnoślązaków osadzano w obozach pracy, gdzie przebywali kilka miesię-cy lub lat. O swoich doświadczeniach z tego okresu i trudnych warunkach pracy w kopalni opowiada jeden z mieszkańców Prószkowa, został on skie-rowany do tych zadań za karę, którą wymierzono mu za używanie języka niemieckiego. W publikacji zawarto też wspomnienia jednego z wojsko-wych pracujących na lotnisku w Nowej Wsi Królewskiej, który opowiada o swojej edukacji i etapach kariery wojskowej, trafnie opisuje też relacje lud-ności miejscowej z napływową. Kolejna opowieść ilustruje doświadczenia zawodowe ekspatriantki z Kresów Wschodnich, która po wojnie pracowała chałupniczo – w systemie dziś już nieco zapomnianym. Kolejne rozdziały opisują konkretne kariery zawodowe: pracę na poczcie (gdzie przydawała się znajomość języka niemieckiego) i w prywatnym zakładzie fotograficz-nym. Osobny rozdział stanowią wspomnienia emerytowanego już księdza o pracy duszpasterskiej jako wikarego, później proboszcza. Bohaterem kolejnego rozdziału jest znany i ceniony na Górnym Śląsku wielokrotny mistrz Polski w pchnięciu kulą, olimpijczyk z Kędzierzyna-Koźla, Helmut Krieger. Dzięki tej relacji Czytelnik poznaje nie tylko jego karierę sportową, ale także ówczesne warunki treningów i obozów sportowych czy trudności towarzyszące wyjazdom za granicę na zawody lub igrzyska olimpijskie.
Osiem ostatnich rozdziałów dotyczy szkoły. Starsi respondenci porów-nują tu warunki nauki w szkole (niemieckiej i polskiej) przed wojną i po niej. Z relacji tych dowiadujemy się, że klasy były przepełnione, dzieci „nie miały w czym i z czym” chodzić do szkoły, brakowało ubrań, zeszytów, książek. Z publikowanych wspomnień dowiadujemy się, jak wyglądało życie w inter-nacie, jakie restrykcje spotykały uczniów używających języka niemieckiego i jak przebiegała laicyzacja szkół. Jedna z opowiadających trafnie charakte-ryzuje działania indoktrynacyjne wśród uczniów. Respondenci wielokrotnie
395
podnoszą kwestie udziału dzieci i młodzieży w świętach państwowych, np. pochodach z okazji 1 Maja, czy w czynach społecznych, a także werbo-wania ich do organizacji młodzieżowych13. Nauczyciele, podobnie jak kilku wcześniejszych respondentów, podkreślają zależność awansu zawodowego od akcesu do partii (przed 1945 r. do NSDAP, później do PPR i PZPR)14.
W ograniczonym zbiorze publikowanych wywiadów nie zmieściły się wszystkie wątki związane z edukacją i pracą, które obecne są w relacjach AHM. Nieopublikowane w książce, za to do odsłuchania na stronie inter-netowej projektu, są m.in. wspomnienia dotyczące akcji zbierania stonek, tradycji tyt15 dla uczniów rozpoczynających edukację lub kwestie nakłada-nych na dzieci dodatkowych, pozaszkolnakłada-nych obowiązków, m.in. pracy w go-spodarstwie. W zbiorze relacji zwracają uwagę także informacje o wpro-wadzonych w szkole zakazach: w czasie wojny nie można było rozmawiać po śląsku i polsku, a po wojnie rugowano śląski i niemiecki. Analogicznie uczniowie z przedwojennego województwa śląskiego wspominają, jakiej „okrutnej opresyji” doświadczali, gdy wraz z początkiem II wojny światowej zostali objęci edukacją w języku niemieckim. Z kolei we wspomnieniach rodzimych mieszkańców Śląska Opolskiego przewijają się informacje o kło-potach, które mieli z opanowaniem po II wojnie światowej języka polskiego, gdy region przez nich zamieszkiwany został włączony do Polski.
Spośród wywiadów dotyczących pracy, które nie zmieściły się w książce, warto wymienić m.in. ciekawe wspomnienia ogrodnika, który przed wojną pracował w pałacu Henckel von Donnersmarcków16. Równie zajmująca jest relacja córki małżonków, którzy podczas wojny zostali wywiezieni z Kutna na roboty przymusowe do Niemiec. Już po oddaniu książki do druku AHM wzbogacił się jeszcze m.in. o wartościowe wspomnienia na temat angażo-wania młodzieży do oddziałów Służby Polsce17. Ponadto w wielu relacjach respondentów AHM powtarzają się wątki związane z demontażem śląskich fabryk i zakładów, które wywożono do ZSRR, z dostawami obowiązko-wymi i mechanizacją rolnictwa. Nie brak również wspomnień o pracy
13 Zob. też np. AHM, Paweł Ogrodnik, Przynależność do Deutsches Jungvolk i Hitler
Jugend; relacja anonimowa, W Chróścicach po wojnie.
14 Zob. też np. AHM, Manfred Dzumla, Przykłady powojennej dyskryminacji Ślązaków.
15 Tyta – róg obfitości, wypełniony zazwyczaj słodyczami prezent dla dzieci
zaczynają-cych edukację w szkole podstawowej.
16 AHM, Paweł Ogrodnik, Wspomnienia o rodzinie książąt Henckel von Donnersmarck.