Ziemniak Polski 2011 nr 2 1
K
K
K
O
O
O
S
S
S
Z
Z
Z
T
T
T
Y
Y
Y
JJ
J
A
A
A
K
K
K
O
O
O
Ś
Ś
Ś
C
C
C
II
I
W
W
W
P
P
P
R
R
R
O
O
O
D
D
D
U
U
U
K
K
K
C
C
C
JJ
J
II
I
N
N
N
A
A
A
S
S
S
II
I
E
E
E
N
N
N
N
N
N
E
E
E
JJ
J
Z
Z
Z
II
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
dr hab. Jerzy Rembeza, prof. nadzw.
IHAR – PIB, Pracownia Badań Rynkowych w Boninie e-mail: jrembeza@poczta.onet.pl
akość jest jednym z podstawowych czynników określających ekonomiczne efekty każdej działalności gospodar-czej. W warunkach rosnącej konkurencji rynkowej i presji na obniżanie cen stanowi istotny czynnik uzyskiwania ponadprzecięt-nych dochodów. Jakość jest pojęciem po-wszechnie używanym i intuicyjnie pojmowa-nym. W sposób ogólny można ją zdefiniować jako ogół cech produktu istotnych dla na-bywcy (Hamrol, Mantura 1999). Jeżeli dukt ma takie cechy, jest określany jako pro-dukt wysokiej jakości. Należy podkreślić, że to preferencje nabywców powinny określać cechy produktu determinujące jakość.
Bardziej złożonym pojęciem są koszty ja-kości (Chiadamrong 2003, Gryna 2000). Obejmują one wszystkie ekonomiczne kosz-ty służące osiąganiu jakości oraz koszkosz-ty, jakie ponosi producent z tytułu niewystarcza-jącej jakości produktu. Należy więc do nich zaliczyć nie tylko koszty o charakterze na-kładów, ale też mającą charakter kosztów alternatywnych wycenę ponoszonych strat. Adaptując tę klasyfikację do produkcji na-siennej, można wyróżnić następujące skład-niki kosztów jakości:
koszty prewencji wewnętrznej – obej-mują wszystkie koszty producentów związa-ne z wykonaniem zabiegów służących uzy-skaniu odpowiedniej jakości (ochrona, selek-cja, sortowanie, ewentualne testy wewnętrz-ne, kontrola itp.);
koszty prewencji zewnętrznej – koszty zewnętrznej kontroli jakości (kontroli i certyfi-kacji przez WIORiN);
wewnętrzne koszty niedostatecznej (lub zbyt niskiej) jakości – koszty, jakie pro-ducenci ponoszą w wyniku nieuzyskania odpowiedniej jakości (strata wynikająca z rozdysponowania produktu na cele niena-sienne, koszty reklamacji, utrata renomy);
zewnętrzne koszty wad, niedostatecz-nej lub zbyt niskiej jakości – koszty, jakie ponoszą nabywcy sadzeniaków na skutek ich niezadowalającej jakości (niższe plony, niższa cena zbytu wyprodukowanych ziem-niaków, dodatkowe zabiegi produkcyjne). Pojedynczy producent sadzeniaków może co prawda uznać, że nie są to koszty obciąża-jące jego, ale w skali całego rynku przekła-dają się one na niższy popyt na materiały nasienne, a w konsekwencji na niższe ich ceny.
Analiza kosztów jakości jest w wypadku produkcji roślinnej szczególnie trudna z uwagi na duże ryzyko o charakterze czysto technologicznym (Rembeza 2003).
Rynkowe uwarunkowania kosztów jakości
Scharakteryzowane we wstępie koszty jako-ści nie wynikają jedynie z decyzji podejmo-wanych w poszczególnych gospodarstwach. W dużym stopniu są one określone przez realia rynkowe, w tym ceny produktów rol-nych oraz środków produkcji, na które poje-dynczy producenci nie mają w zasadzie żadnego wpływu. Zasadnicze znaczenie mają ceny materiałów nasiennych oraz ceny alternatywnych kierunków użytkowania (cele jadalne, przerób przemysłowy). Materiały nasienne wymagają spełnienia określonych, restrykcyjnych norm jakościowych. Jeśli pro-dukt nie spełnia tych wymogów, może być ewentualnie sprzedany na inne cele. Różni-ca pomiędzy ceną sadzeniaków a ceną ziemniaków na inne kierunki użytkowania określa więc potencjalne wewnętrzne koszty zbyt niskiej jakości, które z kolei są istotną składową ogólnych kosztów jakości. Można też tę różnicę interpretować jako premię za jakość. Dodatkowe koszty ponoszone na produkcję nasienną nie mogą przekraczać
Ziemniak Polski 2011 nr 2
2
tej premii. W przeciwnym wypadku produkcja ta jest ekonomicznie nieopłacalna.
Na rysunku 1 przedstawiono w katego-riach względnych wielkość nadwyżki cen sadzeniaków w stosunku do cen ziemniaków jadalnych (przykładowo 0,5 oznacza, że ce-ny sadzeniaków były o 50% wyższe niż cece-ny ziemniaków jadalnych). Przedstawione dane
wskazują, że relacje cenowe były bardzo niestabilne w pierwszej połowie lat 90, nato-miast po 1997 r. mamy do czynienia z wy-raźnym trendem wzrostu poziomu marży nasiennej. Z jednej strony wskazuje to na poprawę warunków cenowych w produkcji nasiennej ziemniaka, z drugiej na rosnące koszty jakości w produkcji nasiennej.
Rys. 1. Marża nasienna na rynku ziemniaka w ujęciu względnym
Dla producentów ważna jest wielkość marży nasiennej w przeliczeniu na 1 ha plan-tacji. Ta wielkość określa bowiem, jakie do-datkowe koszty można ponieść, aby pozo-stała ona opłacalna. Na rysunku 2 przedsta-wiono marżę nasienną dla różnych upraw na podstawie średnich plonów oraz średnich cen. W przypadku ziemniaka jest ona
zde-cydowanie najwyższa i wynosi ponad 7 tys. złotych. Tak wysoka marża nie oznacza au-tomatycznie wysokiej, w stosunku do innych roślin, opłacalności produkcji nasiennej ziemniaka. Odzwierciedla ona przede wszy-stkim wysokie dodatkowe koszty produkcji sadzeniaków, w tym ryzyko dyskwalifikacji plantacji nasiennych.
Rys. 2. Marża nasienna (zł/ha)
Koszty kontroli i dyskwalifikacji materiałów nasiennych
Produkcja sadzeniaków ziemniaka wiąże się z ponoszeniem znacznych kosztów, przy czym wraz ze wzrostem stopnia kwalifikacji rosną one bardzo szybko. Nie wszystkie jednak stanowią składową kosztów jakości. Należą do nich przede wszystkim te, które są specyficzne dla technologii nasiennej, a więc związane z dodatkowymi kosztami na sadzeniaki, zabiegi ochrony, selekcję
nega-tywną itp. Mogą być z dużą dokładnością wyliczone na poziomie każdego gospodar-stwa.
Specyfiką produkcji nasiennej są także koszty ponoszone na testowanie i certyfiko-wanie materiałów nasiennych. Testocertyfiko-wanie i certyfikowanie stanowi element systemu zwiększania zaufania do materiałów nasien-nych. Powinno gwarantować utrzymanie minimalnej jakości materiałów nasiennych, co z kolei jest niezbędne do zdobycia
zaufa-Ziemniak Polski 2011 nr 2 3
nia nabywców, jeśli chodzi o jakość. Koszty kontroli mają w dużym stopniu charakter kosztów stałych i ze wzrostem skali spadają w przeliczeniu na jednostkę produkcji. W wypadku sadzeniaków ziemniaka wynoszą one przeciętnie ok. 650 zł/ha i są znacznie wyższe aniżeli w innych kierunkach produkcji nasiennej.
Znacznie wyższe koszty wynikają z dys-kwalifikacji plantacji nasiennych. Produkcja sadzeniaków jest obarczona relatywnie
du-żym ryzykiem dyskwalifikacji. Przy dużej zmienności w poszczególnych latach średni poziom dyskwalifikacji wynosi ok. 10%. Na bazie rynkowych cen ziemniaka koszty z tego tytułu można szacować średnio w kraju na ok. 1200 zł/ha plantacji nasiennej. Koszty te, mające charakter alternatywny, są więc jedną z ważniejszych składowych kosztów produkcji sadzeniaków. Około dwukrotnie przekraczają koszty urzędowych kontroli plantacji i materiałów nasiennych.
Rys. 3. Udział kosztów dyskwalifikacji i badania jakości w wielkości marży nasiennej (%)
Koszty kontroli oraz dyskwalifikacji w przeliczeniu na jednostkę powierzchni są w wypadku sadzeniaków znacznie wyższe aniżeli w innych uprawach nasiennych. Na-leży jednak zwrócić uwagę, że w ostatnich latach marża jakości jest w produkcji sadze-niaków także znacznie wyższa. Wyższemu ryzyku i wyższym kosztom jakości towarzy-szy więc wyżtowarzy-szy potencjalny zysk. Wniosek ten potwierdzają dane przedstawione na rysunku 3. Koszty testowania oraz dyskwali-fikacji w relacji do marży jakości są w wy-padku sadzeniaków ziemniaka porównywal-ne z innymi kierunkami produkcji nasienporównywal-nej. Podsumowanie
Koszty jakości są ważną składową rachunku ekonomicznego każdej działalności. W pro-dukcji nasiennej ich znaczenie jest szcze-gólne. W produkcji nasiennej ziemniaka pro-fity z tytułu uzyskania wysokiej jakości są bardzo wysokie, jednak jest to powiązane z relatywnie wysokim ryzykiem oraz kosztami.
Koszty jakości w produkcji nasiennej ziem-niaka są bowiem również bardzo wysokie.
Zarządzanie kosztami jakości powinno prowadzić do minimalizacji ich sumy. W praktyce oznacza to zazwyczaj zwiększenie kosztów prewencji wewnętrznej (rzadziej zewnętrznej) dla obniżenia wewnętrznych i zewnętrznych kosztów wynikających z nie-dostatecznej jakości. Wymaga to ciągłego doskonalenia technologii produkcji oraz wie-dzy producentów na temat szczegółów tej technologii.
Literatura
1. Chiadamrong N. 2003. The development of an economic quality cost model. TQM & Business Excel-lence 9: 999-1014; 2. Harmol A., Mantura W. 1999. Zarządanie jakością. Teoria i praktyka. PWN Warsza-wa; 3. Gryna F. M. 2000. Quality planning and analy-sis. McGrew-Hill New York: 752 s.; 4. Rembeza J. 2003. Ryzyko a ekonomiczna efektywność nakładów w produkcji rolniczej na przykładzie ziemniaka. – Post. Nauk Rol. 5: 67-78
