ŁUCJA GÓRECKA, DANUTA HAUSER ~t Geogira:Dld PAN WRN Białystok
SUROWCE MINERALNE WOJEWODZTlVA
BIAŁOSTOCKIEGOROZPATRUJĄC ZAGADNIENIE złóż surowców mineralnych na jakimkolwiek: obszarze, należy przed-stawić jego budowę geologiczną, która warunkuje ta-kie a nie inne bogactwa naturalne. Ponieważ jednak artykuł niniejszy ma charakter raczej wstEWnego ko-munikatu i jest pierwszym z serU prac bardzlej
szcze-gółowych na powyższy temat, budowa geologiczna ob-szaru wOjewództwa białostockiego zostanie tu potrak-towanatylko jako tło dla przedstawienia poruszo-nych problemów złożowych.
Obszar województwa białostockiego wchodzi w s1tład
rozległego Niżu Polskiego pokrY,tego na całej swej przestrzeni utworami czwartorzędowymi. W częścI
wschodniej niżu, do której należy omawiane woje-wództwo, brak na razie dostatecznej ilości· głębs2l'Y'ch
wierceń, które rzuciłyby lepsze światło na budowę
. starszego podłoża. Znaczna większość istniejących
ma-teriałów i opracowań gęologicznych dotyczy utwo-rowczwartorzędowych. Dlatego, mówiąc o surowcach mineralnych wojeWÓdztwa białostockiego, myśli się
głównie o utworach czwartorzędowych. Jedyny wy-jątek stanowi k!reda okolic Mielnika. i nowo odkryte
źródło borowiny kOło Mlcha~wa.
Podłożem OmaWianego obszaru są utwory kredowe, reprezentowane głównie przez wapienIe, mar~le i kre-dę piszącą. Na kredzie w południowo-zachodniej części WOjewództwa leżą utwory trzeciorzędowe. składaiące
się głównie z piasków glaukonitowych i iłów oligo-ceńskich oraz z piasków kwarcowych mioceńskich. Natomiast w części p6łnocno-wschodnlej na kredzie
beżpośrednio spoczywają utwory czwartorzędowe.
Największy wPłYw na budowę geologiczną i rzeźbę terenu wywarły tu dwa ostatnie zlodowacenia: ilodo-waceliie śrOdkowo-polskie i zlodowacenie bałtyckie.
Zasięg zlodowaceń, długość postojów lodowców, a także geneza i formy akumulacji lub erozji lodow-cowej zadecydowały o zasięgu, sppsobie zAlegania, ogólnym charakterze i wielkości zasobów poszczegól-nych rodzajów materiałów skalnych, które przy od-powiednich warunkach mogą być uznane za surowce mineralne przemysłowe. Mogą być nimi: piaski, żwiry
i tzw. pospółki, czyli piaski ze żwirami, głazy na-rzutowe, ale tylko w większych skupieniach, czy'll tzw. kamieniska, gliny, iły, torfy itp.
Wśród wysiępujących na terenie województwa oia-łostockiego czwartorzędowych surowców mineralnych można stwierdzić następujące związki genetyczne.
Zwiry, posp6łkl I skupiska .K'laz6w związane są przede wszystkim z ciągami moren czołowych, zwłasz
cza .zlodowacenia bałtyckiego. Ich złoża, występujące
w postaci większych lub mnieszych pagórków· albo . wzniesień, są na ogół bardzo nieregularne ł pod względem składu petrograficznego - zmienne. Piaski, żwiry i głazy są ze sobą bardzo przemieszane, a po-nadto często silnie zatlone. Mogą one przedstawiać bogatą bazę kopalin budowlanych, ale ze względU na brak regularności w występowaniu przed przystąpie niem do eksploatacji wymagają dokładnego rozpo-.:zmania geologicznego i badań technologicznych.
Plask6w l pospółek o wysokim punkcie piasko-wym należy szukać przede wszystkim w sandrach, które występują przeważnie po zewnętrznej stronie moren czołowyc,h. W mi8ll"ę oddalania się od strefy moren materiał staje się coraz drobniejszy ł prze-chodzi stopniowo w wielkie pola piaszczyste. Złoża są szeroko rozprzestrzenione i posiadają duże zasoby. Plaski sandrowe przedstawiają surowiec o niewiel-kim zróżnicowaniu jakościowym. Ujemną cechą wielu
złóż jest stosunkowo wysoki udział ziarn wapieni. Dlatego nawet i przy tych stosunkowo prostych w swej budowie złożach konieczne są odpowiednie badania. Piaski występują ponadto w pradolinach i dolinach rzecznych jako materiał budujący tarasy i dna dol1n oraz w postaci wydm. Pierwszy typ złóż
ma znacznie większą wartość ze względu na dobrą selekcję materiału i duże rozprzestrzenienie. Uje..-nną cechą jest częste przerywanie złóż pilL1lków strefami bagien i mokradeł uniemożliwiających eksploatację.
OrientacySna mapka 'Występowania· kruszywa natu-ralnego.
l - złota :twiru i piasku, Z - :twirownie, 3 - betoniarnie, 4 - mialIta powiatowe.
GIiDy swałowe są na ogół surowcem niskiej klasy,
głównie ze względu na przemieszanie z piaskiem,
żwirem i głazami. Mają one znaczenie prawie
wy-łącZnie dla terenowego przemysłu budowlanego.
Iły wstęcowe (i inne zastoiskowe) występują
prze-ważnie na krawędziach doliny Bugu. Przedstawiają
one surowiec ceramiczny bardzo wysokiej klasy i na nim przede wszystkim należy oprzeć kluczowy
prze-mysł cegielniany.
Torf)' występują w dwóch różnych typach zagłę
bień: pojeziornych albo dolin rzecznych. Typ drugi jest bardziej powszechny.
Kreda plszllC'a (wieku kredowego) występuje
w 2 różnych formach:
a) w postaci kier (porwaków), które jako odosob-nione gniazda lub soczewy tkwią w utworach
czwartorzędowych. Kreda często jest
zanieczysz-czona
nem
i piaskiem. Występuje w po.wiatach:Dąbrowa i Łapy, ma znaczenie WYłącznie lokalne.
b) Jako wYchodnie starszego podłOża stwierdzono znaczne zasoby kredy piszącej w Mielniku nad BUliem.
454
Znane dwa złoża łupków blłumlczDych w Okolicy
Dąbrowy i Sidiy uważane są za utwory interclac-. jalneinterclac-.
Ze względu na typ· krajobrazu polodowcowego
i związane z tym występowanie odrębnego zespołu
kopalin pospolitych, na obszarze województwa
bia-łostockiego można wydzielić 7 charakterystycznrch
rejonów:
1. Wyżyna Pojezierza Suwalskiego, .
2. Obszar sandrów północnych,
.
( ł Jt:t ..
OrientacySna. mapka występowania tor/ów, kredll, rudy darniowe.1.
I - kreda, Z - ruda darniowa. 3 - udokumentowane złota kamłenia na.rzutowelO, 4 - złota tortów, 5 - m1aata powiatowe.
3. Wyżyna Olecko-Rajgrodzka,
4. Wyżyna Kolneńska,
5. Wyżyna Sokólska,
6. Równiny południowo-białostockie,
7. Pradoliny i dolhiy rzek (jako oddzielny typ krajobrazu, łączący się jednak śclśl~ ze wszystkimi
pozostałymi).
Stopieli rozpoznania geologicznego złóż surowców mineralnych w poszczególnych rejonach jest bardzo
różny i omówienie ich nIe będzie wobec tego jed-nakowo szczegółowe.
WYżYNA POJEZIERZA SUWALSKIEGO zaw~
cza swój krajobraz ostatniemu zlodowaceniu. Cały
teren przedstawia falistą, żbudowaną przeważnie
z gliny zwałowej wyżynę, na której występują· ciągi
moren czołowych. Te ostatnie wyróżniają się wielką różnorodnością zaróWno ·pod względem urzetbienia jak i składu petrograficznego. Występują najczęściej .
w postaci pag6rk6w żwirowo-piaszczystych, często
ze znacznym nagromadzeniem głazów narzutowych lub rzadziej Jako wzniesienia gliniasto-piaszczyste. Cz. Pachucki (10) wyróżnia na tym terenie 5 gł6w
1. zaczyna sie: około 3,5 km na SE od Olecka i ciągnie si~ przez Prostki, Krupin, Recki i Imionke:: 2. około 10 km na NW od· poprzedniego i prze-biega od jeziora Rumety przez wsie Jurki, Ba-rany-Olszewo, Stosny, Szarejki, Kowale; tu przerywa się, aby pojawić się znowu koło wsi Kuce, skąd
ciągnie się dalej aż· do okolic jeziora Rospudy; , 3. wyraźne pasmo moren czołowych ciągnie się na N od Suwałk od wsi Nowa Wieś przez Lipniak, Bil-winowo, Węgielnię, Jasionowo, Białorogi l z przer-wami aż do pradoliny Hańczy;
Orientacyjna mapka 'występowania surowców
ila-stych.
,I - złO!Ż~ gliny, 2 - cegielnie, 3 - kaflarnie, f - miasta powiatowe.
Opracowano na podstawIe:
J. Kondl'aokiego - EwOlucja InOIl'JololJlmma :E'ojer.tenIB Ma-zursklego; Cz. Pachuck>!eCO - O przebiegu mOll'en czołowych zlodowacenia pó~no-'WSChodnlej Polllld I terenów sąsied nich; E. RUhlego i M. Sokołowllkllej - Mapa UlIWor6w
r:'I1fNBIt-torzt:dowych Pol9kll; B. ZabDrllklielO - Studia nad mOll.'foJo-gili dyluwIum Podlasia i terenów: sąsiednich.
4. pasmo przebiega przez miejscowości: Kukle, Krasnopol, Kaletnik, Jeleniowo, Bohanowo, Hańcz;a, Gołubin;
5. pasmo przechodzi z terenów litewskich (na wschodzie) do Polski i ciągnie się przez wsie: Zegary, ~wikiele i Andrzejewo.
Z wyjątkiem czwarteg() wszystkie pozostałe pasma stanowią bogatą, choć słabo geologicznie .rozpoznaną bazę surowców budowlanych, szczególnie różnego rodzaju pospółek. Wyżyna Pojezierza Suwalskiego jest ponadto obszarem występowania glin cegielnia-nych, związanych przede wszystkim z moreną denną (prawie na całym obszarze), oraz torfów występują cych w 4 ważniejszych rejonach: ~zki Górne, Przywólka-Przystajne, Aleksandrowo-Korobiec i
oko-lice Kusiel (na W od Sejn).
OBSZAR SANDRÓW PóŁNOCNYCH daje si~ po-dzielić co najmniej na dwie wielkie cze:ści:
a) sandr suwalsko-augustows,ki na N wbijający slE: koło Suwałk ostrym klinem w Wyżynę Pojezierza Suwalskiego, przegrodzoną tym samym na cze:ść wschodnią i zachodnią, a na S rozchodzący się , szeroko aż do pradOliny Biebrzy, oraz
b) sandr grajewski, wciskający się między wyżynę Ełku i Wyżynę Kolneńską na zachodzie, a Wy-żynę Olecko-Rajgrodzką na wschodzie; na S scho-dzi on również do pradoliny Biebrzy.
Na obszarach tych występują wyłącznie 'plaski nuwioglacjalne, a w pobliżu stref moren czołowych
piaski ze żwirami. Na obszar ten należy zwr6ci6 szczególną uwagę przy projektowaniu nowych' ce- ' gielni wapienno-piaskowych, gdyż na ogół dobrze przemyte piaski rozprzestrzeniają się szeroko i są
bardzO zasobne. '
WY~NA OLECKO-RAJGRODZKA zbudowana jest jak większość wyżyn plejstoceńskich
z
glinyzwałowej, na której jednakże często spotyka się pa-górki piaszczyste i piaszczysto-żwirowe, nie mające
'większego znaczenia gospodarczego .Na uwage: zn~
sługują tu liczne złoża gUn zwałowych a także
złoża torfu w okolicy Kleszczewa.
WY1;YNA KOLNE:t<lSKA różni się od wyżej opi-sanych głównie charakterem osadów a także mniej
zróżnicowanym urzeżbieniem powierzchni. Występują
tu głównie różnego rodzaju piaski: morenowe, flu-wioglacjalne i rzeczne, które c~sto podścieła glina morenowa. Ich złoża są jednakie bardzo słabo zba-dane. IJczne istniejące odkrywki pozwalają
przy-puszczać, że obszar ten mOże stać się bazą
surowco-wą dla przemysłu materiałów budowlanych. Gospo-darcze znaczenie tego regionu podnosi fakt, że od S jest on otoczony szerokim pasem bogatych złóż tor-' fowych.
WY~A SOKÓLSKA ograniczona jest od NW
pra-doliną Biebrzy, a od SW doliną, Supraśli; na E do-chodzI ona do granicy państwa. Omawiany' teren przedstawia równinę, na której bardzo chaotycznIe
występują pasma pagórków moreny czołowej o bardzo niespokojnej glacitektonice i zróżnicowanym składzie petrograficznym. Pod względem surowcowym jest to obszar o największych w województwie białostockim
możliwościach. Znajduje się tu bardzp dużo złóż dobrej jakości pospółek, piasków, glin zwałowych,
a także trzy znane złoża kredy piszącej (tkwiącej w postaci kier - soczew w glinach morenowych), dwa złoża łupków bitumicznych w utworach interglacjal-nych ·oraz liczne złoża torfu. Złoża pospółki w rejo-nie KUŻllicy, Łosośnej i innych są eksploatowane na skalę przemysłową, natomiast złoża gUrty zwałowej" piasków, kredy piszącej i łupków bitumicznych ze wzgle:du na niewielkie zasoby mogą mieć ,tylko zna-czenie miejscowe. Obszar ten należy uznać, za naj- ' bardziej nadający się do, szczegółowych prac poszu-· kiwawczo-rozpoznawcJ1:ych.
RÓWNINY POŁUDNIOWO-BIAŁOSTOCKIE sta-nowią obszar słabo rozpoznany pod wzgl~deni surow-cowym. Obszar ten zbudowany jest na znacznejp:rze-strzeni z gliny morenowej miejscami piaszczystej. Na południe tę stosunkowo mało zróżnicowaną rów-ninę urozmaicają poprzerywane ciągi moren czoło'-' wych stadium pod~askiego zlodowacenia środko wo-polskIego, które w wielu przypadkaCh są zbudo- , wane z piasków i żwirów. Poza tym na zachodnim krańcu rejonu występuje szczeg61nie ciekawa ~Q rena czołowa, tzw. morena Czerwonego Boru, zbu-dowana w swej znacznej części z utworów piaszczy-ato-żwirowych. Najlepiej zbadane pod względem' su-rowcowym są okolice Białegostoku, gdzie w związku
z rozbudową miasta rozpoznarto i udokumentowano kilka złóż glin i pospółki. Ogólnie biorąc więcej jeo;;t tu surowców ceramicznych niż piaszczysto-żwiro wych. Surowce ceramiczne grupują się: w okolicy Siemiatycz - jako bogate i wysoko wartQściowe iły wstęgowe oraz w okolicach Białegostoku. Wysokiem Mazowieckiem i na W od Hajnówki -- jako mało wartościowe gliny zwałowe. Jako poważniejsze
TABLICA ZBIOBCZA ZŁót SUROWCÓW MINEIULNYCR ZABEJE8TBOWA.NYCR NA TERENlB WOJ. BIAŁ08TOCXIBGO Po~łwky t eale Pialki Powiat
..
...
-El:s
'"
'li
i
~
";I :! 11Ji
"'H .
"IIł!.
ił'
:a
1.s
E-
l
IE-
J
== o~ ~II= lO o ~ Aapat6w 11l lu 1900--
,
Bialptok 5 78 3000-
25D!Ilav_ zioła ~ doj,
pow. 80k61ka,
-
8 . Bielik PodIukl 8 27 680-
17 .Ełk 4 190 30ł0 .1 13 600,
Gołdap 7 15 '85 ~3 2,5 '50 11 'GraJewo 17 i7S 5420 ·s 135 6000.,
:-J,.~b 18 1lI7 144J . l 50 2000 lB 29 91 S 110-
8 ~..
,
16 U80 l,
1 9 Zł 46ł 8920-
17 .)[o6ki S SD 900 16 211 1150 3 0Ie0b 4 łO lSOO,
181 1 S"Bejn 3 11 600 za ? ? 5
swJ.
6 29 550 l 7 1 11 ~ tO 181 2ł61-
28 (ł~.pow. D~rowa~ SawaUd 191
170l
UOS-
17 W,..,u: I
15I
1572-
? S . ZIIDaImSw 17,
S 50 5- -
-B _ wojew6dHwo 18611810 1 62165 bialoIotoakie 7l t205 10300 121pienia utwOrów żwirowo-pwzczyatych B. Zaborski
(16) na omawianym obszarze podaje następujące
moreny czołowe, zaliczane przez niego do tzw. stadium podlaskiego: okolice Mielnika (Góra Usżeczna:). pa-górki na zachód od Pokaniewa, okolice wsi Lubejki.
Wygonowa, Kleszczel, Dobrowody, okolice źródeł rzek Białej i Nurca (na krawQdziach niecek tych rzek), okolice Klenik, Grabniaka, Gródka. Wysokiego Mazowl.eckiego (Zabiniec). Rembiszewa. Truskolasów,
Konowałów, Suraża, Rutek, Szlasów oraz morena cw-·łowa Czerwonego Boru. Należy zaznaczyć, że poza bardzo ogólnym opisem B. Zaborski nie daje bliższej
charakterystyki surowcowej utworów w poszczegól-nych pagórkach, która umożliwiłaby ocenę ich przy-datności dla przemysłu. Praca ta jednak ma duże znaczenie dla ustalania perspektyw i kierunków
rejo-·nizacji poszukiwań geologicznych.
Z innych surowców czwartorzQdowych na tym opszarze zasługliją na uwagę liczne złoża torfowe, szczególnie w pradolinie Narwi w rejonie Zawad (na pograniczu powiatu łomźyflskiego 1 monieckiego) oraz w okolicy Horoszczy, Tykocina i Łupianki Starej (na W od Białegostoku), następnie w okolicy
Klesz-czeI 1 innych. Ponadto występują tu również gliny
zwałowe o stosunkowo niskiej jakości oraz złoża !łów wstęgowych, stanowiących bogatą bazę surow-ców ceraqlicznych. Oprócz surowsurow-ców czwartorzędo
wych wYstępują na południU województwa biało
stockiego złoża kredy piszącej wieku kredowego -w okolicy Mielnika l Siemiatycz nad Bugiem oraz źi'Qdła borowiny w okolicy Michałowa (powiat
Bia-· łystok). Kreda mielnicka jest surowcem . bardzo cennym i ma szerokie zastosowanie szczególnie przy produkcji cementu, w przemyśle kaflarskim, che-micznym i innych. Borowina w okolicach Mlchałowa by~ może po bliższym przebadaniu umożliwi budowę
· ośrodka leczniczego w. Supraśli.
PRADOLINY I DOLINY RZECZNE przedstawiają
obszary bogate w złoża torfów, piasków l glin
zastoi-· sItowych, rzadziej nów i rud darniowych. Wartoś~ tych złóż umniejsza fakt ich występowania na obsza-rach zajętych przez bagna, mokradła i błota, które
w wysokim stopniu utrudniają ich eksploatacje:. Jako najważniejszy obszar występowania torfów na-laty uzna~ rejon Wizny, nie mający odpowiednika równego sobie pod względem ilości zasobów w 'całeJ
Polsce.
~6
GlIny l Iq Tony Xnda p - " :&me_
:s
ł!::l:! :!
1·
i
1:=
1"II "II "II
Jm
fjt
"II ~.
.t'ł
t
"IIJA
fł!
lloU lIł6iJ
....
I
~
:i o ~:h
i~ .! o ~-
'-l " 1109.5 2531 52 1131777 1M - -259 10831 23 14 300 26$ 1185 -1 5w1nY)
słoM ~do 1 ruda dam.)
75 6100 pow. SoUłb S 1,' 17 l pkt hit.)
111 9806 25 15947 139805
-
-70 2S1S 173 7300 110S65-
-117 6720 26S 3787 56805-
-hr::
dmi~6 26 30Z55 441747-
-35 9ł61 160804-
-ł2 l Zł7 63 12635 213030-
-89 S 621 6 2522 łO 157 S 85 210,5 -374 131181 • 5 9309 136815-
136815 -S40 8101 7 UlI79 3Uła7-
-65 7SS 185 '208 63155-
-59 1180-
',.' - -l' łS6 12 S 168 44391 1 7 1536 -305 6895 S8 2Oa05 176157-
-6 351 68 1470 (ł~. pow.r
D~ 51SO 230 a 135 I '"-
-(I"..,;" • pow. Be,..,..)
Zł'" li '211
I
68105-
-1,
10 l " 285 1M2-
-231 6M 13 626 096- -
I -1131'. lM9 6 3Na . obszarze województwa białostockiego szerokie rozprzestrzenienie posiadają piaski dla celów budow-lanych, szklarskich i wyrobu cegły wapienno-piasko-wej, piaski ze żwirami, pospółka, żwirY, skUpiska głazów narzutowych, gliny zwałowe i torfy. Nato-miast iły wstr:gowe, łupki bitumiczne, rudy darnio-we, kreda pisząca 1 borowiny wystQl)ują tylko w odo-sobnionych punktach. Jakkolwiek autorzy wielu prac
wyróżniają i rejonizują większoś~ tych utwcirów, to jednak ze względu na brak należytego rozpoznania geologicznego nie motna traktowa~ ich jako złóż
ma-jących wartoś~ przemysłową. Przed włączeniem ich do bazy surowcowej danego rejonu należy przepro-wadzi~ odpowiednie prace geologiczno-z:ozpoznawcze, poparte badaniami laboratoryjnymi ich jakości.
Na obszarze województwa białostockiego istnieją
poważne możliwości rozwoju przemysłu przede
. wszystkim materiałów budowlanych, który ma tu
cały wachlarz potrzebnych surowców, nawet tak
cennych jak kreda okolic Mielnika i Siemiatycz, mo-gąca mieć zastosowanie w przemyśle cementowym. Szczeg6lne perspektywy rozwojowe istnieją dla
prze-mysłu ceramicznego wapienno-piaskowego, dla kt6-rego surowiec wysokiej jakości występuje na obsza-rze całego województwa.· Są także duże możliwości
rozwinięcia przemysłu szklarskiego, zwłaszcza w oko-lic.h Białegostoku, Grajewa, Łomży i Moniek.
LITERATURA
l. G ł e d r o y ~ A. - Sprawozdanie z poszukiwań
geologicznych dokonanych w gub. Grodzieńskiej
i pjl'zyległych jej powiatach. Warszawa 1878.
.. 2. H a l i c k ł B. - O zasięgu zlodowacenia
w Polsce pn-wschodniej. Pos. PIG nr 41. War-szaWa
1934-3. H a li c k i B. -Materiały do znajomości budowy
podłoża Polsld NE. Kraków 1939.
4. K o n d r a c kiJ. - Uwagi o ewolucji morfolo-gicznej Pojezlerza Mazurskiego. Z badań Czwar-tan:ędu w Polsce t. 1. Warszawa 1952.
5. Kowalski M., Małkowskl St. - Badania
petrograficzne na Wileńszczyźnie PIG. Biuletyn nr 13. Warszawa 1939.
" 6. K u l w I e ~ A. _ . Suwalszczyzna. "Ziemia". Warszawa 1952.
- 7. LewińskiJ., Samsonowicz J. -Ukształ
towanie powierzchni, skład i struktura podłożll
dyluwium wschodniej części Niżu
Północno-Euro-pejskiego. Warszawa 1918, . .
8. Łęt
o
w s ~ i A. - Obwód )3WostOckl. "Ziemi,a".Warszawa 191~, .
9. M a ł k o w s k i St., L e n c e W l c z St. - Wydmy
śródlądowe . Polski. Warszawa 1953,
10. P a c h u c k i Cz. - O przebiegu moren czoło
wych ostatniego zlodowacenia północno-wscqod
niej części Polski i terenów sąsiednich .. Z Badań Czwartorzędu w Polsce t. 1. Wamawa 1952.
11. P i e t k i e w i c z St. - POjezierze Suwalszczyzny Zachodniej. ,,Przegląd Geograficzny" t. VIII.
War-szawa 1928. .
12. P r ó s z y ń s kiM. - Spostrzeżenia geologiczne z doliny Bugu. Z Badań CzwartQrzędu w l!oJsce t. 1. Warszawa 1952.
13. R a d l i c z H. - Studium morfologiczne Puszczy Kurpiowskiej. Warszawa 1938.
14. R u h l e E. - Kreda i trzeciorzęd Zachodniego
Polesia. PIG. Biuletyn nr 34. Warszawa 1948. 15. R u h l e E., S o koł o w s kaM. - Mapa
utwo-rów czwartorzędowych Polski PPWG 1954. 16. Wo ł ł o s ow i c z Sto - Marena denna tzw.
transgresji w1gierskiej i jej znaczenie w budo-wie dyluwium Pojezierza Suwalskiego. Sprawo-zdania PIG. Warszawa 1926.
17. Z a bo r s ki B. - Studia nad morfologią
dylu-wium Podlasia i terenów sąsiednich. ,,Przegląd