BROMATOLOGIA
I CHEMIA TOKSYKOLOGICZNA
Czasopismo poświęcone zagadnieniom badań ochrony zdrowia i środowiska
Wersja internetowa wydawanego czasopisma jest wersją pierwotną
TOM LIII 2020 Nr 4
TREŚĆ
I. Steinka, P. Kornaga: Wpływ wodnych roztworów czystka na populację S. aureus
ATCC 25923 ... 183
F. Kłobukowski, M. Skotnicka: Spożycie kakao a ryzyko nowotworzenia ... 190 A.Dziura, M. Girtler, B. Sińska, V. Stanley-Kałuża: Porównanie wybranych zachowań
żywieniowych młodych siatkarzy i młodzieży niepodejmującej regularnej aktywności fizycznej ... 197
G. Gutowska, K. Roman, M. Sachadyn-Król:Dieta niskowęglowodanowa w dietoterapii cukrzycy typu 2 w świetle oficjalnych zaleceń i rekomendacji ... 205
E. Szura, A. Poniewierka, M. Misiarz, E. Malczyk, W. Piegza:Wpływ żywienia na przewlekłe bóle przewodu pokarmowego ... 213
Izabela Steinka, Patrycja Kornaga
WPŁYW WODNYCH ROZTWORÓW CZYSTKA NA LICZEB-NOŚĆ KOMÓREK
SZCZEPU S. AUREUS ATCC 25923
Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością Uniwersytetu Morskiego w Gdyni Kierownik: prof. dr hab. P. Przybyłowski
Skład chemiczny czystka powoduje, że znajduje on zastosowanie w leczeniu układu pokarmowego, w tym biegunek bakteryjnych. Celem pracy była ocena wpływu wodnych roztworów czystka szarego (Cistus incanus) na redukcję ko-mórek szczepu Staphylococcus aureus ATCC 25923. Wodne roztwory czystka powodowały redukcję początkowej liczby komórek gronkowców od 6 do 100%. Czas był istotnym czynnikiem wpływającym na poziom redukcji S. aureus.
Słowa kluczowe: czystek szary, właściwości biostatyczne, S. aureus ATCC 25923. Keywords: Cistus incanus, biostatic properties, S. aureus ATCC 25923.
Czystek jest rośliną, która zyskała znaczenie jako suplement diety z uwagi na obecność licznych związków o charakterze prozdrowotnym. Do takich należy pra-wie pięćdziesiąt substancji o cechach flawanoli i flawonoidów (1). Wśród flawono-idów wymieniane są: rutyna, mirycetyna, kwercetyna i kamferol. Polifenole obecne w liściach to m.in. galokatechina, katechina czy galusan galokatechiny. Z uwagi na znaczną zawartość polifenoli, czystek uważany jest za roślinę o wysokich właści-wościach antyoksydacyjnych i stosowany w profilaktyce chorób nowotworowych. Antynowotworowe właściwości czystka stwierdzono m.in. w badaniach na komór-kach rakowych piersi, szyjki macicy i prostaty (2). Niektórzy autorzy podkreślają także jego znaczenie w profilaktyce antymiażdżycowej (3). Z danych zawartych w piśmiennictwie wynika, że czystek wykazuje również istotne działanie leczni-cze w stosunku do układu pokarmowego, co powoduje możliwość jego stosowania w biegunkach (1). Oprócz działania związanego z neutralizacją wolnych rodników, czystek jest uznawany za roślinę o cechach grzybobójczych, przeciwwirusowych i antybakteryjnych. Przy istotnych działaniach detoksykacyjnych istnieje niewiel-ka liczba danych na temat jego działania w stosunku do bakterii, których toksyny obecne w przewodzie pokarmowym odznaczają się zarówno krótkim czasem in-kubacji zatrucia, jak i znaczną dynamiką ustępowania objawów zatrucia. Dotych-czas prowadzono badania nad aktywnością antydrobnoustrojową różnych gatunków
Nr 4 184
czystków, mniej uwagi poświęcając ocenie wielkości hamowania rozwoju populacji gronkowców przez gatunek Cistus incanus.
Celem pracy była ocena wpływu wodnych roztworów czystka szarego (Cistus incanus) na liczebność komórek szczepu Staphylococcus aureus ATCC 25923.
MATERIAŁ I METODY
Do badań wykorzystano suszone liście czystka Cistus incanus pochodzące od różnych producentów. Wstępne badania związane z oznaczeniem naturalnego za-nieczyszczenia czystka gronkowcami i określenie liczby bakterii mezofilnych tleno-wych prowadzono z użyciem ziela pochodzącego od sześciu producentów, oznaczo-nych jako I-VI. Analizę mikrobiologiczną przeprowadzono wg normy PN-EN ISO 6888-1:2001 i PN-EN-ISO 4833:2004. W celu oceny biostatycznych właściwości czystka zastosowano szczep gronkowca gatunku S. aureus ATTC 2952 z amerykań-skiej kolekcji drobnoustrojów-ATCC. Produkty wyznaczone do drugiego etapu ba-dań zawierały 100% ziela Cistus incanus i pochodziły z firm-Biofix, Bio-Planet, Ap-teo Natura i Intenson. Do badań zastosowano hodowlę bulionową S. aureus ATCC 25923 o inokulum od 7,82 log jtk/ml do 8,34 log jtk/ml. Inokulum oznaczano po posiewaniu 1 ml kolejnych rozcieńczeń hodowli bulionowej na podłożu Baird-Par-kera firmy bioMerieux i inkubacji przez 48 godz. w temp. 37°C. W dalszym etapie do 9 ml hodowli bulionowej S. aureus dodawano 1 ml wodnego roztworu czystka. Roztwór sporządzano przez zmieszanie 10 g suszu z 90 ml płynu izotonicznego. Próbki do dalszych oznaczeń pobierano po 30 i 120 min przechowywania w temp. 37°C, a następnie po rozcieńczeniu posiewano i inkubowano w temp. 37°C przez 48 h na podłożu Baird-Parkera.
Obiektywizację zmian liczby komórek gronkowców prowadzono poprzez zasto-sowanie analizy statystycznej, za pomocą programu Microsoft Excel 2010. Wyzna-czono równania korelacji liniowej i współczynniki determinacji R2do oceny wpływu
czasu interakcji roztworów czystka z gronkowcami na zmiany liczby ich komórek. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Badania zanieczyszczenia czystka gronkowcami wykazały, że żadne z dostęp-nych na rynku ziół nie wykazywało niezgodności w zakresie wymagań zawartych w Farmakopei Polskiej XI. Obecności gronkowców koagulazododatnich nie stwier-dzono w żadnej próbce ziela czystka w 1 g (tab. 1). Ogólna liczba bakterii mezo-filnych tlenowych wahała się od 2,72 log jtk/g do 4,65 log jtk/g. Wielkość popu-lacji tych bakterii nie przekraczała dopuszczalnego limitu ustalonego na 107 jtk/g.
Stwierdzono, że zanieczyszczenie ziela czystka pochodzącego z upraw ekologicz-nych wykazywało większy stopień zanieczyszczenia tymi bakteriami w porównaniu z produktami pozostałych firm H, I i FV (tab. 1).
Z uwagi na nieobecność S. aureus w każdej badanej próbce czystka, do dalszych analiz dotyczących właściwości biostatycznych wybrano po dwa rodzaje ziół pocho-dzących z upraw tradycyjnych i ekologicznych, oznaczone symbolami AN, I, BP i BF. Tabela 1.Wybrane wyróżniki mikrobiologiczne preparatów Cistus incanus dostępnych na krajowym rynku. Table 1. Selected microbiological characteristics of the herb Cistus incanus available on the domestic market.
Rodzaj czystka preparatu Symbol S. aureus (log jtk/g)Liczba komórek mezofilnych tlenowychOgólna liczba bakterii (log jtk/g)
Czystek Herbapol H nb 2,72
Czystek BioPlanet BP nb 4,39
Czystek BioFix BF nb 4,11
Czystek Apteo Natura AN nb 4,39
Czystek Intension I nb 2,53
Bio czystek organiczny
Herba Nord Pol HNP nb 4,65
Czystek Farm Vit FV nb 3,48
Wyniki uzyskane w dalszym etapie badań wykazały, że zdolności inhibicyjne liści czystka w roztworze wodnym są zróżnicowane w zależności od rodzaju producenta. Zioła powodowały hamowanie liczby S. aureus średnio o 7,34 log jtk/ml dla produk-tów firmy BP i AP oraz o 0,21 log jtk/ml dla liści firmy I (ryc.1). Równania korelacji liniowej wskazywały na istotny wpływ czasu wspólnej inkubacji hodowli bulionowej S. aureus z roztworem czystka. Stwierdzono, że w przypadku ziół firmy BP czasem interakcji można było tłumaczyć redukcję 74,3% (R2 0,743) liczby gronkowców.
Za-leżne od czasu interakcji bakterii z ziołami firmy AP było 83,6% zmian liczby S. au-reus ATCC 25923 (tab. 1).
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
susz BP susz I susz AP susz BF
7,34 7,34 7,34 8,34 7,4 6,08 6,48 6,67 0 7,23 0 8,38 log jtk/cm3 Rodzaje czystka 0 30 120
Ryc. 1. Zmiany liczby gronkowców podczas interakcji. Fig. 1. Changes in staphylococci count during interaction.
Nr 4 186
Zioła pochodzące z firmy I nie przyczyniały się do istotnych statystycznie zmian liczby S. aureus. Nie stwierdzono korelacji liniowej między czasem interakcji a wielkością populacji po 120 min oddziaływania. Zachowanie S. aureus podczas wspólnej inkubacji z czystkiem dobrze opisywało równanie kwadratowe wskazują-ce na działanie innych poza czasem czynników powodujących zmiany liczebności populacji gronkowców (tab. 2).
Tabela 2. Wpływ czasu interakcji S. aureus ATCC 25923 z roztworem wodnym Cistus incanus. Table 2. Effect of interaction time of S. aureus ATCC 25923 with an aqueous solution of Cistus incanus.
Producent ziela Równanie korelacji liniowej i wielomianowe opisujące zmiany liczby gronkowców Współczynnik determinacji R2
BP N = -3,67x + 12,25 0,743
AP N= -3,67x + 11,94 0,836
BF N = x2 - 4x + 11,4 1,0
I N = -0,055x + 6,993 0,006
N = 1,205x2 – 4,875x + 11,01 1,0
N- liczba S. aureus ATCC 25923 x- czas interakcji
Podobne wyniki uzyskano w badaniach, w których zastosowano czystek firmy BF. Rezultaty pozwoliły na stwierdzenie, że w pierwszej fazie interakcji, po 30 min, zachodziła redukcja liczby S. aureus pod wpływem wodnego roztworu czystka do-chodząca do 1,73 log jkt/ml. Przechowywanie mieszaniny przez kolejne 90 min powodowało wzrost populacji o 1,71 log jtk/ml (ryc. 1). W tym przypadku zacho-wanie populacji S. aureus w obecności wodnego roztworu czystka dobrze opisywało równanie kwadratowe, świadczące o braku liniowej zależności między czasem in-kubacji a liczbą komórek S. aureus (ryc. 1, tab. 2).
Doniesienia innych autorów odnośnie biostatycznych właściwościowości czyst-ka są zgodne co do wpływu składników tej rośliny na drobnoustroje (7-13). Badania potwierdziły, że Cistus sp. odznacza się wyższą aktywnością hamującą w stosunku do bakterii niż do grzybów (7). Obserwowano również skuteczność działania in-hibicyjnego w stosunku do bakterii gram-dodatnich, a w szczególności S. aureus i S. epidermidis. Zwrócono uwagę na istotne znaczenie części rośliny oraz gatunku czystka na hamujące oddziaływanie w stosunku do bakterii (8). Zahamowanie wzro-stu S. aureus MIC (Minimal Inhibition Concentration) w przypadku zastosowania liści przekraczały 1,5 mg/ml, natomiast strefa zahamowania rozwoju gronkowców przez kwiaty wymagała od 1,5 do ponad 3 mg/ml, w zależności od gatunku czystka. Badania Guvenc i współpr. (9) potwierdziły różnice w oddziaływaniu na drob-noustroje ekstraktów olejowych w porównaniu z wodnymi. Strefy hamowania S. aureus przez olejki pochodzące z różnych gatunków Cissus sp. wahały się od 8 do
14,5 mm. Średnica zahamowania tych bakterii przez roztwory wodne, pochodzące z liści badanych gatunków, obejmowała zakres od 12 do 15 mm.
MIC stwierdzone w doświadczeniach Thielmann i współpr. (10) dla olejowych ekstraktów liści i łodyg gatunku Cisus landaniferus to nawet 400 μg/ml, świadczące o słabszych właściwościach hamujących frakcji olejowych.
Bouamama i współpr. (11), badając hamowanie bakterii przez ekstrakty z ziela czystka na bazie octanu etylu, acetonu czy alkoholi, takich jak metanol czy etanol, wykazali, że ekstrakt metanolowy był najbardziej skuteczny w hamowaniu gron-kowców. Wartość MIC dla S. aureus była 2-4 krotnie wyższa niż ta wyznaczona dla Pseudomonas aeruginosa, ale jednocześnie 2-krotnie niższa w porównaniu z uzyskaną dla S. typhi. Świadczy to o uwarunkowaniu zdolności biostatycznych ziela zarówno od sposobu ekstrakcji, jak i od testowanego gatunku czystka.
Wrażliwość gronkowców na działanie czystka jest też cechą zależną od gatun-ków czystka i testowanych szczepów gronkowców. Badania Mahmoudi i współpr. (12) potwierdziły biostatyczne właściwości wodnych ekstraktów liści czystka także w stosunku do szczepu S. aureus 29213.
Inni autorzy wyznaczyli najmniejsze stężenie hamujące MIC dla gronkow-ców po interakcji z ekstraktami liści takich gatunków czystka jak: C. saliviifolias i C. monspeliensis i uzyskali wartość 1,56 mg/ml, podczas gdy najmniejsze stęże-nie bakteriobójcze ekstraktów z obu gatunków wynosiło 3,125 mg/ml (8). Strefy zahamowania wzrostu gronkowców przez wodne ekstrakty wahały się w zależ- ności od stężenia liści w tych roztworach i wynosiły od 13 do 20 mm (13). Mak-symalna wartość MIC była obserwowana dla rozcieńczeń czystka od 1 do 2 v/v, a minimalna dla proporcji od 1 do 8 v/v. Już jednak olejowy ekstrakt liści czystka gatunku Cistus ladanifens testowany w tym doświadczeniu był zdolny do hamo-wania metycylinoopornych gronkowców MRSA dopiero przy wartości MIC wyno-szącej 50 μg/ml. W zależności od stopnia ekstrakcji, minimalne stężenie hamujące MIC dla szczepów gronkowców meticylino-opornych MRSA 13199 i MRSA 12673 wynosiło 4 mg/ml.
Dane zawarte w piśmiennictwie dotyczące innego gatunku czystka wskazują na wysoką aktywność hamowania wzrostu komórek bakterii S. aureus przez wodne ekstrakty pochodzące z Cistus ladaniferus (14). Autorzy tłumaczą to wysokim stę-żeniem fenoli i flawonoidów w fazie wodnej oraz znaczną wrażliwością bakterii gram-dodatnich wynikającą z budowy ściany komórkowej tych mikroorganizmów.
Szczep zastosowany w niniejszych badaniach nie syntetyzuje enterotoksyn. Jed-nakże to liczebność komórek S. aureus wpływa na możliwość wywoływania rze-komobłoniastego zapalenia jelita grubego po długotrwałym narażeniu organizmu na obecność gronkowców. W literaturze przedmiotu brak jest danych dotyczących wielkości redukcji liczby S. aureus przez wodne roztwory czystka. Prezentowane w piśmiennictwie dane związane z MIC i strefami zahamowania gronkowców przez wodne ekstrakty czystka odzwierciedlają jedynie możliwy kierunek interakcji.
Wyniki uzyskane w naszych badaniach wskazywały na zróżnicowane działanie substancji ekstrahowanych z czystka podczas pierwszych 30 min interakcji
roztwo-Nr 4 188
rów wodnych z S. aureus ATCC 25923. W zależności od kraju pochodzenia zie-la czystka (producenta czy firmy dystrybucyjnej), dalsze zmiany liczby popuzie-lacji S. aureus ATCC 25923 między 30 a 120 min były zależne od rodzaju zastosowanego produktu.
Jest to prawdopodobnie wynikiem zróżnicowanego stężenia związków występu-jących w suszach czystka stosowanych w niniejszych badaniach. Dotyczy to takich substancji jak: apigenina, kamferol, karwakrol i tymol, uważanych za substancje o charakterze antybakteryjnym. Ich stężenie było prawdopodobnie odmienne w pro-duktach oferowanych przez różnych producentów.
WNIOSKI
1. Zanieczyszczenie bakteriami mezofilnymi tlenowymi i gronkowcami suszo-nych liści Cistus incanus dostępsuszo-nych w handlu nie przekraczało graniczsuszo-nych warto-ści zawartych w Farmakopei Polskiej XI.
2. Właściwości biostatyczne czystka były ściśle uzależnione od pochodzenia zie-la stosowanego do badania, tj. od producentów i konfekcjonerów.
3. Czas był istotnym czynnikiem wpływającym na poziom redukcji liczby komó-rek S. aureus w przypadku produktów BP i AP.
4. Obserwowana redukcja liczby komórek S. aureus ATTC 25923 po 2 godz. interakcji między wodnym roztworem ziela czystka i gronkowcami wahała się od 6,1 do 100% początkowej wielkości populacji.
I . S t e i n k a , P. K o r n a g a
INFLUENCE OF AQUEOUS CISTUS SOLUTIONS ON THE NUMBER OF S. AUREUS ATCC 25923 CELLS
S u m m a r y
Introduction. The chemical composition of the cistus makes it useful in the treatment of the digestive system, including bacterial diarrhea.
Aim. Aim of the study was to evaluate the effect of Cistus incanus aqueous solutions on the reduction of the population of Staphylococcus aureus ATCC 25923.
Material and methods. Six products from various distributors and packers were tested for the pres-ence of staphylococci and for the determination of the number of aerobic mesophilic bacteria and staphy-lococci. A broth culture of S. aureus ATCC 25923 with an inoculum of 7.82-8.34 log cfu/ml was used for the study. The analysis was performed after 30 and 120 minutes of storage of the mixture of cistus solution and staphylococcal culture at 37° C. The samples were incubated after these times in Baird-Parker RPF medium at 37°C for 48 h.
Results. Cistus samples taken for testing were characterized by microbiological contamination not exceeding the limits contained in the Polish Pharmacopea. Cistus water solutions reduced the number of S. aureus, depending on the producer, from 6 to 100%.
Conclusion. Time was a significant factor in the level of S. aureus reduction. Different biostatic prop-erties of the solutions depending on the origin of the herbs were found.
PIŚMIENNICTWO
1. Kubica P., Ekiert H., Ekiert R.J., Szopa A: Gatunki rodzaju Cistus sp. – taksonomia, występowan-ie, skład chemiczny, aplikacje terapeutyczne i badania biotechnologiczne. Post Fitoter., 2016; 17(3): 179-188. – 2. Stępień A., Aebisher D., Bartusik-Aebisher D: Biological properties of Cistus species, Eur. J. Clin. Exp. Med., 2018;16(2):127–132. – 3. Kuchta A., Konopacka A., Waleron K., Viapiana A., Wesołowski M., Dąbkowski K., Ćwiklińska A., Mickiewicz A., Śledzińska A., Wieczorek E., Gliwińska
A., Kortas-Stempak B., Jankowski M.: The effect of Cistus incanus herbal teasupplementation on
oxida-tive stress markersand lipid profile in healthy adults. Cardiology J., 2019; 40,20(10): 1–9. – 4. PN-EN ISO 6888-1:2001 Mikrobiologia żywności i pasz. Horyzontalna metoda oznaczania liczby gronkowców koagulazo-dodatnich (Staphylococcus aureus i innych gatunków. Część I. Metoda z zastosowaniem poży-wki agarowej Baird –Parkera. – 5. PN-EN-ISO 4833:2004 Mikrobiologia żywności i pasz. Horyzontalna metoda oznaczania liczby drobnoustrojów. Metoda płytkowa w temperaturze 30 stopni C. – 6. Farmakopea Polska. Wydanie X. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne. Warszawa 2014. – 7. Viapiana A., Konopacka A., Waleron K., Wesolowski M.: Cistus incanus L. commercial products as a good source of polyphe-nols in human diet. Industrial Crops & Products, 2017; 107: 297-304. – 8. Rebaya A., Souad I., Ham-mrouni S., Maaroufi A., Ayadi M., Chérif J.: Antibacterial and Antifungal Activities of Ethanol Extracts of Halimium halimifolium, Cistus salviifolius and Cistus monspeliensis, Int. J. Pharm Clin. Res., 2016; 8(4): 243-247. – 9. Guvenc A., Yıldız S., Özkan A.M., Erdurak C.S., Coşkun M., Yılmaz G., Okuyama T., Okada Y: Antimicrobiological Studies on Turkish Cistus. Species, Pharmaceutical Biology., 2005; 43(2): 178–183. – 10. Thielmann J., Muranyi P., Kazman P.: Screening essential oils for their antimicrobial activities against the foodborne pathogenic bacteria Escherichia coli and Staphylococcus aureus, Heliyon, 2019; 5(6): 1-6.
11. Bouamama H., Noel T., Villard., Benharref A., Jana M.: Antimicrobial activitiesof the leaf
ex-tracts of two Moroccan Cistus L. species, J. Ethnopharmacol., 2006; 104: 104–107. – 12. Mahmoudi H., Aouadhi C., Kaddour R., Gruber M., Zargouni Z., Zaouali W., Ben Hamida N., Ouerghi Z., Hosni K.: Comparison of antioxidant and antimicrobial activities of two cultivated Cistus species from Tunisia, Biosci. J., Uberlândia, 2016; 32(1): 226-237. – 13. Benayad N., Z. Mennane Z., Charof R., Hakiki A., Mo-saddak M.: Antibacterial activity of essential oil and some extracts of Cistus ladaniferus from Oulmes in Morocco. J. Mater. Environ. Sci., 2013; 4 (6):1066-1071. – 14. Benali T., Chtibi H., Booouyahya A.,
Khab-bach A., Hammani K.: Detection of antioxidant and antimicrobial activites in phenol components and essential oils of Cistus landaniferus and Mentha suaveolens extracts. Biomed. Pharm. J., 2020; 13(2):1-6.
Filip Kłobukowski, Magdalena Skotnicka
SPOŻYCIE KAKAO A RYZYKO NOWOTWORZENIA
Zakład Towaroznawstwa Żywności, Gdański Uniwersytet Medyczny Kierownik: dr hab. inż. M. Skotnicka
Żywność jest źródłem składników bioaktywnych, między innymi substancji przeciwutleniających. Odpowiednia podaż antyoksydantów pozwala skutecz-nie wychwytywać wolne rodniki i w konsekwencji obniża ryzyko nowotworów. Istnieją liczne produkty spożywcze, które są bogate w związki fenolowe. Do tych produktów należy kakao, które zawiera między innymi epikatechinę, epi-gallokatechinę, procyjanidynę B2oraz galusan epigallokatechiny
Słowa kluczowe: kakao, kancerogeneza, stres oksydacyjny. Keywords: cocoa, cancirogenesis, oxidative stress.
Intensywność zmian społeczno-gospodarczych przyczynia się do stopniowej zmiany stylu życia. Wiąże się to między innymi z obniżoną aktywnością fizyczną, stresem oraz nieracjonalnym żywieniem. Nieprawidłowości te bezpośrednio korelują z liczbą osób cierpiących z powodu przewlekłych chorób niezakaźnych, które stanowią coraz większe wyzwanie w skali globalnej i stanowią najczęstszą przyczyną zgonów (1).
Do przewlekłych chorób niezakaźnych zalicza się między innymi otyłość, cukrzycę typu II, choroby układu krążenia, nowotwory, osteoporozę, a także część chorób psy-chicznych. Sposób żywienia odgrywa istotną rolę w prewencji większości z tych cho-rób. Stale rosnąca liczba osób cierpiących z powodu przewlekłych chorób niezakaźnych pozwala wysnuć tezę, że świadomość konsumencka jest dalej na niskim poziomie (1). Bardzo istotnym elementem jest zatem edukowanie konsumentów, w jaki sposób prze-ciwdziałać przewlekłym chorobom niezakaźnym oraz poprawić stan naszego zdrowia.
W pracy podjęto próbę przeanalizowania wpływu spożycia kakao na ryzyko nowo-tworzenia. Analiza opiera się na produktach, których głównym składnikiem jest kakao, a zatem proszek kakaowy jako baza napoju kakaowego, miazga kakaowa oraz czekola-da o wysokiej zawartości miazgi i/lub tłuszczu kakaowego.
Kancerogeneza
Nowotworzenie, czyli kancerogeneza to narastający problem, który prowadzi do wy- sokiej liczby zgonów. Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej z 2016 r., nowotwory sta-
nowią drugą, po problemach związanych z chorobami układu sercowo-naczyniowego, przyczynę śmierci w Polsce (2). Nowotwory odpowiedzialne są za 35,87% zgonów w Pol- sce. Dla porównania śmiertelne wypadki w transporcie to zaledwie 0,80% rocznie (2).
Kancerogeneza to proces składający się z 4 etapów: preinicjacji, inicjacji, promocji i progresji. Pierwszy z etapów (etap 0), czyli preinicjacja, to okres, w którym organizm
narażony jest na ekspozycję na kancerogeny. Proces ten trwa przez całe życie. Drugi etap – inicjacja, to zjawisko, które polega na nagromadzeniu się mutacji prowadzących do
transformacji. Czas, w którym zachodzą owe mutacje to zazwyczaj od kilku do 20-30 lat. Kolejnym etapem jest promocja opierająca się na selekcji klonalnej, pojawienia się
nowotworu in situ oraz nabycia zdolności do migracji. Czas zachodzenia tych procesów to zwykle poniżej kilku lat. Ostatnim stadium jest progresja, która polega na dalszej
se-lekcji mutacji oraz nabycia zdolności do przerzutowania (3).
Podłożem powstawania nowotworów są mutacje genowe i upośledzony system na-prawczy. Do przyczyn uszkodzenia DNA zalicza się m.in. promieniowanie X, UV, reak-tywne formy tlenu (RFT), przypadkowe reakcje, wielopierścieniowe węglowodory aro-matyczne (WWA), niektóre leki przeciwnowotworowe oraz błędy replikacji (4).
Wolne rodniki oraz stres oksydacyjny
Wolne rodniki stanowią cząsteczki, które posiadają jeden lub więcej niesparo-wanych elektronów na orbitalach walencyjnych, zdolne do samodzielnego istnienia. Zazwyczaj związki te są obojętne elektrycznie i bardzo reaktywne ze względu na dą-żenie do jak najszybszego sparowania elektronów, zarówno w wyniku oddawania lub przyłączania (5). Wolne rodniki są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania orga-nizmu, ponieważ pełnią rolę mediatorów i regulatorów (ryc. 1). Najpowszechniej wy-stępującymi wolnymi rodnikami są reaktywne formy tlenu i azotu (RONS), których stężenie musi być skutecznie regulowane przez enzymatyczny i nieenzymatyczny system antyoksydacyjny, ponieważ mogą one wykazywać pozytywne, jak i szkodli-we działanie. Przykładowo, tlenek azotu (NO) wytwarzany w małych ilościach przez konstytutywne syntazy NO pełni funkcję sygnalizacyjną w regulacji napięcia ściany naczyń. Natomiast NO wytwarzany w dużych ilościach przez indukowalną syntazę NO wykazuje destrukcyjne właściwości w stosunku do innych komórek (6).
REAKTYWNE FORMY TLENU
Wysokie stężenie Niskie stężenie
Aktywacja
komórek Proliferacja
Zatrzymanie
wzrostu Starzenie się komórek komórek Śmierć
Ryc.1. Zależności między RFT a ich oddziaływaniem na komórki (5). Fig. 1. ROS and its impact on cells (5).
Nr 4 192
Sytuacja, w której dochodzi do zaburzenia równowagi między procesami pro- i antyoksydacyjnymi określa się stresem oksydacyjnym. Zazwyczaj krótkotrwały wzrost wytwarzania RONS jest dobrze tolerowany przez komórki i przez to nie stanowi znacznego zagrożenia. W takiej sytuacji dochodzi do wzmożonej aktyw-ności reakcji obronnych. W przypadku gdy stres oksydacyjny utrzymuje się długo, np. ze względu na czynniki chorobotwórcze lub szkodliwe dla zdrowia czynniki zewnętrzne, indukuje uszkodzenia składników komórkowych. Już ponad pół wieku temu wykazano, że proces starzenia in vivo indukowany jest przez wolne rodniki odpowiedzialne za reakcje utleniania, które z upływem lat zaburzają funkcje ko-mórek i organelli komórkowych (6). Współczesne badania wykazują również, że z wiekiem nasila się produkcja wolnych rodników zarówno przez mitochondria ko-mórek mięśni szkieletowych, serca, wątroby, jak i przez chronicznie stymulowaną aktywność oksydazy NADPH w leukocytach. Prowadzi to nie tylko do uszkodzenia składników komórkowych, lecz także powoduje zaburzenia szlaków sygnalizacyj-nych płynących do komórek i będących w komórkach (6). Dodatkowo u osób star-szych, najprawdopodobniej, dochodzi do obniżenia skuteczności reakcji obronnych.
Żywność jako źródło składników bioaktywnych
Składniki bioaktywne dzielone są na odżywcze, nieodżywcze i antyodżywcze, występujące w naturze bądź jako składnik łańcucha pokarmowego, które wykazują wpływ na zdrowie człowieka (7). Jednym z pożądanych działań przypisywanych niektórym składnikom bioaktywnym są ich właściwości przeciwutleniające. Związ-ki te odznaczają się bardzo wysoką reaktywnością, dzięZwiąz-ki czemu skutecznie przyłą-czają bądź oddają elektron by były sparowane. Jest to drugi etap przeciwdziałania wolnym rodnikom, zaraz po etapie prewencji ich powstawania (8).
Człowiek wraz z dietą przyswaja znaczne ilości związków przeciwutleniających. Do najliczniej występujących należą związki fenolowe. Szacuje się, że dobowa po-daż tych związków wynosi ponad 1 g. Jest to blisko 10 razy więcej niż spożycie witaminy C oraz 100 krotnie wyższe niż witaminy E i karotenoidów, jednakże bio-dostępność polifenoli jest stosunkowo niska (9). Za bardzo dobre źródła polifenoli przyjmuje się owoce oraz soki owocowe, herbatę, kawę oraz czerwone wino (10).
Spożycie kakao i jego wpływ na nowotworzenie
W literaturze coraz liczniej prezentowane są informacje dotyczące pozytywne-go wpływu spożywania kakao na zdrowie człowieka. Bardzo istotnym jest fakt, że stanowi ono bogate źródło związków przeciwutleniających. Na liście 50 produktów o najwyższym potencjale przeciwutleniającym aż 5 stanowiły produkty bazujące na kakao (11). To bardzo pozytywna informacja, ponieważ kakao i produkty je wyko-rzystujące są bardzo atrakcyjne organoleptycznie i z tego względu bardzo chętnie spożywane. Badania prowadzone w Danii pokazały, że aż 20% flawonoidów wśród dorosłych spożywana jest dzięki produktom wykorzystującym kakao. W
ku dzieci ten odsetek jest nawet wyższy (12). Przeprowadzono również badania, w których stwierdzono, że produkty na bazie kakao stanowią większą część diety niż zielona herbata, czerwone wino czy ziarna soi (13).
Europa to największy producent i eksporter czekolady, biorąc pod uwagę war-tość towarów. W 2019 r. warwar-tość rynkowa wyeksportowanej czekolady wynosiła 21,7 mld USD, co stanowi 74,3% światowej wartości. Polska w danym rankingu zajmuje piąte miejsce z kwotą 1,8 mld USD (6,2% globalnego eksportu) i wyprze-dza nawet USA, które wyeksportowały czekoladę o wartości 1,7 mld USD (14).
Kakao stanowi produkt o najwyżej zawartości flawanoli, w przeliczeniu na su-chą masę, a także stanowi jedno z lepszych źródeł flawonoidów (15). Giacometti i współpr. (16) stwierdzili, że wiodącymi antyoksydantami w kakao są epikatechina, epigallokatechina, procyjanidyna B2 oraz galusan epigallokatechiny. Należy jed-nak przy tym podkreślić, że kakao stanowi źródło także wielu innych polifenoli, do których zaliczyć można m.in.: kwercetynę, izokwercetynę, arabinozę kwercetyny, naringeninę, luteolinę oraz apigeninę (17). W surowym ziarnie kakaowym aż w 10% masy stanowią polifenole. Ze względu na ich tak wysoką zawartość surowe ziarno kakaowe jest praktycznie niejadalne, gdyż jest wybitnie gorzkie. Procesy przetwór-stwa sprawiają jednak, że ilość polifenoli w produkcie spada nawet dziesięciokrot-nie, ponadto procesy przetwórcze mają na celu uwypuklić pożądane cechy aromatu oraz smaku ziaren (18). Nawet odpady przy przetwórstwie ziarna kakaowego, czyli łuska kakaowa, stanowią produkt o bardzo szerokim potencjale zastosowania. Usta-lono, że łuska kakaowa może być dobrym źródłem polifenoli, jednakże badacze wskazują, że potencjał jest wysoki, ale na razie brak doniesień o szerokim wykorzy-staniu łuski kakaowej (19).
Przeprowadzono meta-analizę wpływu spożycia kakao na markery stresu ok-sydacyjnego. Kryteria spełniało 48 z 1402 przeanalizowanych badań, z których 16 stanowiło dane do rzeczonej meta-analizy. W oparciu o wyniki stwierdzono, że spożycie kakao znacząco obniżało stężenie dialdehydu malonowego, a także 8-iso-prostaglandyny F2α. Zaobserwowano jednak, że to jedyne markery stresu oksydacyjnego, które wskazywałyby na korzystny wpływ spożywania kakao. Po przeanalizowaniu wszystkich danych potwierdzono dotychczasowe doniesienia o prozdrowotnym działaniu kakao poprzez redukcję stresu oksydacyjnego, jedno-cześnie wskazując, że należy przeprowadzić więcej testów klinicznych z dostatecz-ną próbą oraz późniejszymi badaniami w określonym interwale czasowym (20). Na-leży podkreślić, że stres oksydacyjny jest zjawiskiem stale obecnym w przypadku nowotworów, gdyż wtedy zwiększa się znacznie produkcja ROS, które pobudzają organizm do proliferacji komórek.
W przypadku raka jelita grubego istotną rolę odgrywa chroniczny stan zapalny, który pobudza proliferację komórek, migrację i angiogenezę. U blisko 40% pacjen-tów borykających się z IBD stwierdza się raka jelita grubego. Epikatechina, katechi-na, kwercetykatechi-na, naringenikatechi-na, apigenina i procyjanidyny zawarte w kakao wzbudziły zainteresowanie naukowców ze względu na ich potencjalne działanie chemopre-wencyjne w chorobach nowotworowych (21). Przeprowadzono badania dotyczące
Nr 4 194
wpływu spożywania kakao u pacjentów ze stwierdzonym wrzodziejącym zapala-niem jelita grubego na incydentalność i wielkość raka jelita grubego. Stwierdzono ograniczający wpływ polifenoli kakao na aktywację IL-6/STAT3 oraz na wzmożoną apoptozę. Te dane pozwoliły potwierdzić tezę, że kakao może być rozpatrywane jako korzystny czynnik w prewencji i leczeniu raka związanego z wrzodziejącym zapaleniem jelit. W badaniu tym analizowano proszek kakaowy, który stanowi naj-częściej surowiec do produkcji napoju kakaowego, a także w niektórych przypad-kach stanowi dodatek do innych produktów (22). Badania kohortowe prowadzone w USA wśród kobiet w wieku postmenopauzalnym potwierdziły również, że kate-chiny z diety mogą przeciwdziałać rakowi odbytu oraz wcześniejszym odcinkom układu trawiennego. Wykorzystywano tam jednak katechiny pochodzące z warzyw, owoców oraz herbaty (13). Dodatkowo, przeciwnowotworowe działanie kakao po-twierdzają również inne badania, w tym badania dotyczące nowotworów szczęki, bądź ogólne chemoprewencyjne działanie kakao (23, 24).
Baranowska i współpr. (25) przeprowadzili badania, które pozwoliły na stwier-dzenie bardzo istotnych zależności. Dotychczas większość badań koncentruje się na określeniu wpływu pojedynczych związków bądź grup związków na kanceroge-nezę. W takim modelu nie zostają jednak określone bardzo liczne potencjalne inte-rakcje pomiędzy składnikami. Ma to ogromne znaczenie przy próbie tworzenia far-maceutyków, ponieważ efekt spożywania mieszanki pojedynczych wyizolowanych związków bioaktywnych może nie przejawiać tych samych właściwości, które się obserwuje w badaniach epidemiologicznych. Dalsze badania i określenie szczegó-łowych interakcji pomiędzy poszczególnymi składnikami produktów spożywczych pozwoli na lepsze komponowanie mieszanek składników bioaktywnych. Powinny być one, w miarę możliwości, jak najbardziej zbliżone do naturalnych kompozycji składu w żywności. Dodatkowo, należy podkreślić, że stosowanie diety bogatej w dane składniki w wielu przypadkach może okazać się skuteczniejszą metodą niż stosowanie farmaceutyków z pojedynczymi składnikami, nawet wówczas, gdy ich stężenie jest wyższe od tego występującego w żywności (25).
Przywołane powyżej badania pozwalają stwierdzić pozytywny wpływ spożywa-nia kakao na redukcję nowotworzespożywa-nia. Należy jednak pamiętać by właściwie kom-ponować dietę, w tym dobierać wartościowe produkty na bazie kakao. Przy wyborze należy wystrzegać się słodzonych napoi kakaowych, a także czekolad o niskiej za-wartości kakao, które są bogate w cukry dodane.
Podsumowanie
1. Powstawanie nowotworów spowodowane jest licznymi mutacjami genowymi, które wynikają m.in. ze stresu oksydacyjnego oraz długiej i intensywnej ekspozycji na czynniki kancerogenne.
2. Stres oksydacyjny spowodowany zaburzoną gospodarką pro- i antyutleniającą może przyczynić się do mutacji, które mogą prowadzić do powstawania nowotwo-rów.
3. Żywność stanowi cenne źródło związków przeciwutleniających. Do produk-tów bogatych w związki antyoksydacyjne zalicza się kakao.
4. Kakao wykazuje właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne oraz dodat-kowo wzmaga apoptozę, hamuje proliferację komórek, angiogenezę oraz metastazę. 5. Przy wyborze produktów bazujących na kakao należy zwrócić uwagę na ich dobór – powinno się wystrzegać słodzonych napoi kakaowych oraz czekolad o ni-skiej zawartości kakao.
F. K ł o b u k o w s k i , M . S k o t n i c k a COCOA CONSUMPTION AND CARCINOGENESIS
PIŚMIENNICTWO
1. Jasińska-Kuligowska I., Kowalewska D., Kuligowski M.: Wiedza żywieniowa kobiet dotycząca żywności zawierającej fitoestrogeny. Bromat. Chem. Toksykol. – LII, 2019; 52(3): 220-226. – 2. https:// ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Causes_of_death_%E2%80%94_stan-dardised_death_rate,_2016_(per_100_000_inhabitants)_HLTH19.png (dostęp: 26.02.2020 21:14). – 3. Bala J.: Choroby genetycznie uwarunkowane w: Biologia molekularna w medycynie. Elementy genetyki klinicznej pod red. J. Bala, 2013, Warszawa PWN. – 4. http://bioinfo.imdik.pan.pl/mediawi-ki/images/2/2b/Rola_mutacji_w_procesie_nowotworzenia_oraz_w_leczeniu_nowotwor%C3%B3w. pdf (dostęp: 22.02.2020 20:56). – 5. Duda-Chodak A., Sroka P., Tarko T.: Rodzaje aktywnych rodników i reaktywnych form tlenu (w]) Przeciwutleniacze w żywności. Aspekty zdrowotne, technologiczne, molekularne i analityczne pod red. W. Grajka, Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa 2007; 15-65. – 6. Karolkiewicz J.: Wpływ stresu oksydacyjnego na strukturę i funkcję komórek oraz konsekwenc-je wynikające z uszkodzeń wolnorodnikowych – związek z procesami starzenia. Gerontologia Pol-ska, 2011; 19(2): 59–67. – 7. Biesalski H. K., Dragsted L. O., Elmadfa I., Grossklaus R., Müller, M., Schrenk, D., i in.: Bioactive compounds: Definition and assessment of activity. Nutrition, 2009; 25(11-12): 1202-1205. https://doi.org/10.1016/j.nut.2009.04.023. – 8. Duda-Chodak A.: Rola przeciwut-leniaczy w mechanizmach obronnych organizmu przed stresem oksydacyjnym (w:) Przeciwutleniacze w żywności. Aspekty zdrowotne, technologiczne, molekularne i analityczne, pod red. W. Grajka, Wy-dawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa, 2007: 245-304. – 9. Kusznierewicz B.: Nieodżywcze sub-stancje prozdrowotne pochodzenia roślinnego (w:) Chemia Żywności. Biologiczne właściwości skład-ników żywności, praca zbiorcza pod red. Zdzisława E. Sikorskiego oraz Hanny Staroszczyk, PWN, Warszawa, 2017: 59-72. – 10. Silva LBAR, Pinheiro-Castro N., Novaes G.M., Pascoal G. de F.L, Ong T.P. :Bioactive food compounds, epigenetics and chronic disease prevention: Focus on early-life inter-ventions with polyphenols. Food Res Int (Internet). 2019;125(March):108646. Available from: https://doi. org/10.1016/j.foodres.2019.108646.
11. Halvorsen B. L., Carlsen M. H., Phillips K. M., Bøhn S. K., Holte K., Jacobs D. R., Blomhoff R.: Content of redox-active compounds (ie, antioxidants) in foods consumed in the United States, American Journal of Clinical Nutrition, 84(1); 2006: 95-135. – 12. Lamuela-Raventós R.M., Romero-Pérez A.I., Andrés-Lacueva C., Tornero A. Review: Health effects of cocoa flavonoids. Food Sci Technol Int. 2005; 11(3):159-76. – 13. Arts I.C.W., Jacobs D.R., Gross M., Harnack L.J., Folsom A.R.: Dietary catechins and cancer incidence among postmenopausal women: The Iowa Women’s Health Study (United States). Cancer Causes Control. 2002; 13(4): 373-82. – 14. http://www.worldstopexports.com/chocolate-export-ers/ dostęp 21.06.2020 r. 11: 34. – 15. Martin M.A., Goya L., Ramos S.: Potential for preventive effects of cocoa and cocoa polyphenols in cancer. Food Chem. Toxicol. (Internet). 2013; 56: 336-351. – 16. Giacom-etti J., Muhvić D., Pavletić A. and Dudarić L.: Cocoa polyphenols exhibit antioxidant, anti-inflammatory, anticancerogenic and anti-necrotic activity in carbon tetrachloride-intoxicated mice, Journal of Function-al Foods, 2016; 23: 177-187. doi: 10.1016/j.jff.2016.02.036. – 17. Sánchez-Rabaneda F., Jáuregui O.,
Nr 4 196
Casals I., Andrés-Lacueva C., Izquierdo-Pulido M., Lamuela-Raventós R.M.: Liquid chromatographic/ electrospray ionization tandem mass spectrometric study of the phenolic composition of cocoa (Theo-broma cacao). J. Mass Spectrom. 2003; 38(1): 35-42. – 18. Rusconi M., Conti A.: Theo(Theo-broma cacao L., the Food of the Gods: A scientific approach beyond myths and claims. Pharmacol Res. 2010; 61(1): 5-13. – 19. Okiyama D.C.G., Navarro S.L.B., Rodrigues C.E.C.: Cocoa shell and its compounds: Applications in the food industry. Trends in Food Science and Technology, 2017; 63:103-112. https://doi.org/10.1016/j. tifs.2017.03.007. – 20. Mehrabani S., Arab A., Mohammadi H., Amani R.: The effect of cocoa consump-tion on markers of oxidative stress: A systematic review and meta-analysis of intervenconsump-tional studies. Com-plementary Therapies in Medicine, 2020; 48: 102-240. https://doi.org/10.1016/j.ctim.2019.102240.
21. Martín M., Goya L., Ramos S.: Preventive Effects of Cocoa and Cocoa Antioxidants in Colon Cancer. Diseases. 2016;4(1):6. – 22. Saadatdoust Z., Pandurangan A.K., Ananda Sadagopan S.K., Mohd. Esa N., Ismail A., Mustafa M.R.: Dietary cocoa inhibits colitis associated cancer: A crucial involvement of the IL-6/STAT3 pathway. J. Nutr. Biochem. 2015; 26(12):1547-58. Available from: http://dx.doi. org/10.1016/j.jnutbio.2015.07.024. – 23. Baldasquin-Caceres B., Gomez-Garcia F.J., López-Jornet P., Castillo-Sanchez J., Vicente-Ortega V.: Chemopreventive potential of phenolic compounds in oral car-cinogenesis. Arch Oral Biol. 2014;59(10):1101-1107. – 24. Andújar I., Recio M.C., Giner R.M., Ríos J.L.: Cocoa polyphenols and their potential benefits for human health. Oxid Med Cell Longev. 2012; 2012:906252, Epub 2012 Oct 24. – 25. Baranowska M., Suliborska K., Todorovic V., Kusznierewicz B., Chrzanowski, Sobajic S., Bartoszek A.: Interactions between bioactive components determine antioxi-dant, cytotoxic and nutrigenomic activity of cocoa powder extract, Free Radical Biology and Medicine. 2020, doi: https://doi.org/10.1016/j.freeradbiomed.2020.04.022.
Adres: 80-211 Gdańsk, ul. Dębinki 7
Aleksandra Dziura, Małgorzata Girtler, Beata Sińska, Viviana Stanley-Kałuża PORÓWNANIE WYBRANYCH ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH
MŁODYCH SIATKARZY I MŁODZIEŻY NIEPODEJMUJĄCEJ
REGULARNEJ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ
Zakład Żywienia Człowieka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: dr hab. I. Traczyk
Celem badania była ocena wybranych zachowań żywieniowych młodych
siatkarzy oraz porównanie ich z zachowaniami żywieniowymi młodzieży,
któ-ra nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na regularność spożywania posiłków, częstotliwość pojadania oraz ro-dzaj wybieranych przekąsek.
Hasła kluczowe: siatkówka, młodzież, aktywność fizyczna, dieta, żywienie. Keywords: volleyball, youth, physical activity, diet, nutrition.
Regularny wysiłek fizyczny, przy nieodpowiednio dobranym sposobie żywie-nia, może wiązać się z licznymi obciążeniami i ryzykiem wystąpienia niedoborów pokarmowych. Sportowcy stanowią więc grupę o specyficznych potrzebach ży-wieniowych. Szczególnie dotyczy to osób młodych, które ze względu na zmiany zachodzące w organizmie podczas okresu dojrzewania są szczególnie narażone na konsekwencje stosowania niewłaściwej diety.
Ważna jest regularność spożywanych posiłków, dostosowana do treningów oraz rodzaj i jakość wybieranych przekąsek. Kluczowe jest również utrzymanie prawidło-wej masy ciała, ponieważ nadwaga i otyłość wpływają niekorzystnie na stan zdrowia oraz wyniki sportowe (1). Niezbędna jest też różnorodność diety, codzienna podaż warzyw i owoców, a także produktów białkowych, pełnoziarnistych produktów zbożowych i dobrej jakości tłuszczów (2). Ponadto, istotną kwestią żywieniową jest częstotliwość i jakość wybieranych przekąsek, a w przypadku sportowców, także produkty spożywane bezpośrednio przed i po wysiłku fizycznym. W wielu bada-niach wykazano częste spożycie słodyczy wśród osób uprawiających sport (3, 4, 5). Ze względu na wysoką zawartość cukrów prostych oraz niską wartość odżywczą nie powinny zastępować pełnowartościowych posiłków (6).
Obecne na rynku produkty przeznaczone dla sportowców cieszą się dużą po-pularnością (5, 6). W wielu przypadkach stanowią element uzupełniający dietę m.in. w białko i elektrolity, na które zapotrzebowanie u osób uprawiających sport
Nr 4 198
może być zwiększone. Suplementacja odżywkami jest jednak zalecana wyłącznie w przypadku braku możliwości realizacji zapotrzebowania za pomocą codziennej diety (6).
Celem badania była ocena wybranych zachowań żywieniowych młodych siat-karzy oraz porównanie ich z zachowaniami żywieniowymi młodzieży, która nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na regularność spożywania posiłków, częstotliwość pojadania oraz rodzaj wybieranych przekąsek.
MATERIAŁ I METODY
Badanie ankietowe z zastosowaniem autorskiego narzędzia przeprowadzono w grudniu 2018 r. w grupie celowo dobranych 134 młodych osób. Ankietę udostęp-niono na portalu społecznościowym Facebook, z wykorzystaniem linku do kwestio-nariusza, wykonanego z użyciem Formularza Google. Ankieta skierowana była do osób w wieku 16-18 lat. Pytania w ankiecie dotyczyły wybranych zachowań żywie-niowych związanych z liczbą i regularnością spożywanych posiłków, pojadania oraz częstości konsumpcji wybranych produktów spożywczych zaliczanych do katego-rii słodyczy i odżywek dla sportowców. Dodatkowo zbierano informacje związane z formą i czasem trwania aktywności fizycznej.
Zebraną grupę respondentów podzielono na dwie równoliczne grupy: grupę badaną (osoby uprawiające wyczynowo siatkówkę) – gr. B (n = 67, w tym 81% chłopców) oraz grupę kontrolną (osoby nieuprawiające regularnie żadnej dyscypli-ny sportowej) – gr. K (n = 67, w tym 52% chłopców). Średnia wieku w gr. B wy-nosiła 16,9 lat (± 0,81 lat), zaś w gr. K – 17,3 lat (±0,65 lat). Nie zaobserwowano istotnych różnic w parametrach antropometrycznych, tj. średni wzrost i masa ciała odpowiednio w gr. B vs gr. K – 175 cm (± 11,3 cm); 69,4 kg (± 13,3 kg) vs 173,5 cm (± 8,9 cm); 70,2 kg (± 12,35 kg).
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Organizm poddany intensywnej aktywności fizycznej odznacza się zwiększo-nym zapotrzebowaniem zarówno energetyczzwiększo-nym, jak i białkowym, a odpowiednie żywienie jest kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania, kształtowania składu i budowy ciała (7).
Zapytano respondentów, czy korzystają z pomocy dietetyka podczas planowania żywienia. Jedynie dwie osoby (0,03%) z gr. B zadeklarowały pozostawanie pod stałą opieką dietetyka, 8 osób (12%) korzystało z opieki dietetyka w przeszłości. W gr. K nie było żadnej osoby, która kiedykolwiek korzystała z porad dietetycznych.
Jedną z podstawowych zasad zdrowego żywienia jest regularność posiłków. Ich liczba w trakcie dnia powinna wynosić od 4 do 5, a przerwy nie powinny być
sze niż 3-4 h (8). W badaniu własnym w gr. B niespełna połowa ankietowanych (43%) zadeklarowała spożywanie 5 lub więcej posiłków dziennie, co było dwukrot-nie większą wartością w porównaniu z gr. K (21%). W obydwu grupach przeważały odpowiedzi wskazujące na konsumpcję od 3 do 4 posiłków na dobę (odpowiednio gr. B vs K – 54% vs 73%). W badaniu przeprowadzonym przez Gacek (8) wykaza-no, że w grupie osób od 13. do 18. roku życia, wyczynowo uprawiających sport, naj-częściej spożywano 4-5 posiłków (48%) lub 3 posiłki w ciągu dnia (42%). Podobne dane otrzymano w badaniu Szczepańskiej i Spałkowskiej (6), w którym spożywanie dziennie 4-5 posiłków zadeklarowało 52% badanych, a także w badaniu
Korzeniow-skiej-Ginter i Owczarka (9), w którym powyżej 4 posiłków spożywało 59%
bada-nych. W badaniu Zambrockiego i Kaczyńskiego (10) jedynie 20% badanych jadało 4-5 posiłków dziennie.
W badaniu własnym jedynie 12% respondentów spośród grupy badanej spoży-wało posiłki regularnie. Z kolei w badaniu Szczepańskiej i Spałkowskiej (6) aż 35% osób zadeklarowało jedzenie posiłków co 3 godz.
Pojadanie to spożywanie posiłków lub przekąsek pomiędzy zaplanowanymi po-siłkami. Niekontrolowana podaż dodatkowych kalorii może mieć negatywny wpływ na gospodarkę węglowodanową, jak również na utrzymanie prawidłowej masy ciała (1). W badaniu własnym ok. 1/5 badanych (19% gr. B i 24% gr. K) codziennie poja-dała pomiędzy posiłkami. Podsumowując wszystkie wskazane przez respondentów odpowiedzi, osoby regularnie grające w siatkówkę pojadały rzadziej, co przedsta-wiono na ryc. 1. 6% 19% 52% 22% 0% 24% 70% 6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Nigdy Codziennie Kilka razy w tygodniu Kilka razy w miesiącu
Grupa badana Grupa kontrolna
Ryc. 1. Odsetek respondentów w zależności od częstości pojadania między posiłkami. Fig. 1. Percentage of respondents by the frequency of eating snacks between main meals.
Nr 4 200
Najwięcej osób z gr. B pojadało kilka razy w tygodniu (52%), a najmniej osób z tej grupy zadeklarowało, że nie robiło tego nigdy (6%). Z kolei w badaniu
Bartko-wicz (11) najwięcej uczennic szkoły sportowej (52%) deklarowało rzadkie pojadanie.
Najczęściej pojadanymi produktami w obu grupach były owoce (gr. B – 60%, zaś gr. K – 72%). Częstotliwość spożycia produktów z poszczególnych grup żyw-nościowych przedstawiono na ryc. 2.
60% 15% 42% 51% 27% 57% 18% 72% 0% 22% 48% 9% 46% 49% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Owoce Warzywa Produkty mleczne Produkty mleczne słodzone Orzechy Słodkie przekąski Słone przekąski
Grupa kontrolna Grupa badana
Ryc. 2. Odsetek respondentów w zależności od rodzaju pojadanych produktów (podzielono na poszcze-gólne grupy żywnościowe).
Fig. 2. Percentage of respondents by the types of snacks (divided into groups of food).
Młodzież w badaniu własnym często deklarowała pojadanie pomiędzy posiłka-mi, jednak dobrą stroną tego zjawiska było częste wybieranie owoców, ponieważ, jak wskazują wyniki badania m.in. Zięby-Kołodzieja (12), aż 69% młodzieży w ogó-le nie włączała owoców do swojej codziennej diety.
Prawie 3/4 respondentów (72%) z gr. B zadeklarowało spożywanie produktów przeznaczonych dla sportowców, co stanowiło prawie pięciokrotnie większą war-tość w porównaniu z gr. K (15%). Wśród wybieranych przez respondentów produk-tów dominowały napoje izotoniczne oraz batony proteinowe (tab.1).
Tabela 1. Odsetek respondentów spożywających produkty przeznaczone dla sportowców w zależności od ich rodzaju.
Table 1. Percentage of respondents consuming products for athletes depending on their type.
Spożywane produkty
Gr. B (n = 67)
(spośród gr. B – 48 osób deklaro-wało spożywanie produktów prze-znaczonych dla sportowców)
Gr. K (n = 67)
(spośród gr. K – 10 osób deklaro-wało spożywanie produktów prze-znaczonych dla sportowców)
Batony proteinowe 55% (77%)* 12% (80%)*
Napoje izotoniczne 57% (79%)* 15% (100%)*
Żele energetyczne 4,5% (6%)* 0% (0%)*
Odżywki białkowe 12% (17%)* 0% (0%)*
„Spalacze” tłuszczu 1,5% (2%)* 0% (0%)*
* w nawiasie podano wartość procentową osób spożywających dane produkty spożywcze spo-śród grupy osób deklarujących korzystanie z produktów przeznaczonych dla sportowców
Odpowiedzi udzielone przez respondentów, dotyczące częstości spożycia po-szczególnych produktów, zaliczanych do grupy słodyczy, przedstawiono w tab. 2.
W badaniu Gacek (8) wykazano, że codzienne spożywanie słodyczy było powszechne w grupie osób intensywnie uprawiających sport (58% wskazań). Nie potwierdzono jednak takiej zależności w badaniu autorskim – niemalże nikt spośród młodzieży zarówno z gr. B (3%), jak i K (0%) nie spożywał codziennie słodyczy.
Natomiast w badaniu Kockiej i współpr. (14) przeprowadzonym na grupie osób w wieku 16-19 lat, bez podziału na intensywność wykonywanej aktywności fizycz-nej wykazano, że codzienne jedzenie słodyczy deklarowało ok. 20% badanych. Wśród sportowców objętych badaniem Frączak i współpr. (15) większość z nich (78%) ograniczała spożywanie słodyczy i słonych przekąsek.
W przypadku spożycia słodkich bułek, ciastek, pączków, jak również ciast do-mowych i kupnych można zaobserwować, że ankietowani z obu badanych grup najczęściej deklarowali spożycie tych produktów „kilka razy w miesiącu”. Prawie nikt (1% z gr. B i 0% z gr. K) nie zgłosił codziennego spożywania tych produktów. Spożycie czekolady i batonów było porównywalne w obu grupach, jednak dało się zauważyć częstsze sięganie po te produkty przez osoby zawodowo grające w siat-kówkę. Cukierki, żelki, lizaki to jedne z najrzadziej wybieranych produktów w obu badanach grupach. W grupie osób zawodowo uprawiających siatkówkę 1/3 spor-towców całkowicie zrezygnowała ze spożywania tego typu słodyczy.
Większe spożycie słonych przekąsek, takich jak paluszki, krakersy i chipsy, za-obserwowano w grupie osób nieuprawiających regularnie żadnej dyscypliny sporto-wej. Blisko 1/3 respondentów z obu grup (34% gr. B i 33% gr. K) przyznało, że nie
Nr 4 202
Tabela 2. Odsetek respondentów w zależności od częstotliwości pojadania poszczególnych grup produktów poprzez badanych z gr. B oraz gr. K.
Table 2. Percentage of respondents by the frequency of choosing snacks from different food groups by respon-dents from group B and group.
Nazwy / Częstotliwość Nigdy (%) w miesiącu (%)Kilka razy w tygodniu (%)Kilka razy Codziennie (%) słodkie bułki, ciastka Gr. B = 16 Gr. B = 66 Gr. B = 16 Gr. B = 1
Gr. K = 3 Gr. K = 51 Gr. K = 46 Gr. K = 0 ciasta domowe lub kupne Gr. B = 10 Gr. B = 90 Gr. B = 0 Gr. B = 0
Gr. K = 9 Gr. K = 88 Gr. K = 8 Gr. K = 0
czekolada, batony Gr. B = 4 Gr. B = 45 Gr. B = 48 Gr. B = 3 Gr. K = 0 Gr. K = 60 Gr. K = 40 Gr. K = 0 cukierki, żelki, lizaki Gr. B = 33 Gr. B = 57 Gr. B = 7 Gr. B = 3 Gr. K = 24 Gr. K = 63 Gr. K = 13 Gr. K = 0 paluszki, krakersy Gr. B = 34 Gr. B = 58 Gr. B = 7 Gr. B = 0 Gr. K = 33 Gr. K = 64 Gr. K = 0 Gr. K = 3 chipsy Gr. B = 30 Gr. B = 60 Gr. B = 10 Gr. B = 0 Gr. K = 12 Gr. K = 85 Gr. K = 3 Gr. K = 0 lody Gr. B = 10 Gr. B = 80 Gr. B = 10 Gr. B = 0 Gr. K = 12 Gr. K = 88 Gr. K = 0 Gr. K = 0 kremy typu „Nutella” Gr. B = 51 Gr. B = 36 Gr. B = 13 Gr. B = 0 Gr. K = 36 Gr. K = 54 Gr. K = 10 Gr. K = 0
A. Dziura i współpr.
spożywa paluszków i krakersów. Lody należały do produktów spożywanych „kilka razy w miesiącu” zarówno przez osoby zawodowo trenujące siatkówkę, jak i osoby nie uprawiające regularnie żadnej dyscypliny sportowej.
Zgodnie z wytycznymi Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej IŻŻ, zale-ca się minimum 60 min. aktywności fizycznej w ciągu doby. W wymiarze tygodnio-wym wynosi to 420 min. Spośród gr. B blisko 2/3 respondentów (64%) spełniało tę normę. Jeżeli chodzi o gr. K, zaledwie 3% osób uprawiało aktywność fizyczną w zalecanym wymiarze czasu.
Spośród osób zawodowo grających w siatkówkę 1/3 grupy odczuwała wzmo-żoną chęć spożywania słodkich produktów w okresie zawodów lub przed ważnymi meczami. Dla ponad połowy respondentów (60%) okres zawodów nie wpływał na zwiększoną chęć spożywania słodyczy.
WNIOSKI
Wybrane zachowania żywieniowe młodzieży regularnie podejmującej aktyw-ność fizyczną nie zawsze pokrywają się z zaleceniami. Brak regularności spożycia posiłków, duża częstotliwość pojadania oraz wybór produktów niezalecanych to główne aspekty wymagające poprawy. Za konieczność można uznać zwiększenie świadomości żywieniowej tej grupy populacji w celu kontroli masy ciała, zmniej-szenia ryzyka chorób cywilizacyjnych oraz poprawy wyników sportowych.
V. C i e ś l a k - S t a n l e y, A . D z i u r a , M . G i r t l e r, B . S i ń s k a
COMPARISON OF EATING BEHAVIORS AMONG YOUNG VOLLEYBALL PLAYERS AND YOUTH THAT DO NOT UNDERTAKE REGULAR PHYSICAL ACTIVITY
S u m m a r y
Introduction: Young athletes have special nutritional needs resulting from multiple changes caused
by puberty and regularly undertaken physical activity. An appropriate dietary intake plays a very im-portant role in ensuring optimal growth and development and helps to optimize sports performance and prevent injuries.
Aim: The aim of this study was to evaluate eating habits among young volleyball players and compare with youth that do not undertake regular physical activity.
Material and methods: The study was conducted in December 2018 and included an online survey
about eating patterns dedicated to adolescents aged 16-18 years old. The study population comprised 134 purposely sampled adolescents. The study group (B) consisted of young athletes (n = 67; 81% males) while the control group (K) consisted of youth that did not declare undertaking regular physical activity (n = 67; 52% males). Average age in group B was 16.9 years (± 0.81 years), while in gr. K – 17.3 years (± 0.65 years).
Results: In group B 43% of people declared eating 5 or more meals a day, which was twice the value compared to group K (21%). About 1/5 of respondents (19% in group B and 24% in group K) declared eat-ing in between main meals every day. Fruits were predominantly chosen products in both groups. Almost 3/4 of respondents from the group B declared the consumption of sports food, especially isotonic drinks and protein bars. Consumption of chocolate was comparable in both groups, however, more frequent use of these products was observed in group B. Higher consumption of salty snacks (sticks, crackers, chips) was observed in group K.
Conclusions: Young athletes make a lot of nutritional mistakes. It is necessary to take actions in order
to increase their awareness about proper nutrition in order to control body mass, decrease the risk of civi-lization diseases and improving sport results.
PIŚMIENNICTWO
1. Bean A.: Żywienie w sporcie. Kompletny przewodnik. wyd. Zysk i s-ka, 2008. – 2. Leonkiewicz M., Gacek M., Frączek B.: Wiedza i zachowania żywieniowe młodzieży uprawiającej sport – koniec-zność edukacji [w:] Znaczenie racjonalnego żywienia w edukacji zdrowotnej, red. Wolska-Adamczyk A., WSIiZ, 2015; 71-86. – 3. Gacek M.: Wiedza i zachowania żywieniowe młodzieży uprawiającej sport w szkole mistrzostwa sportowego w Krakowie. Roczn PZH, 2008; 58(4): 641-648. – 4. Nowacka E., Po-laszczyk S., Kopeć A. i współpr.: Częstotliwość spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez sportowców trenujących strzelectwo sportowe i kajakarstwo slalomowe. Med. Sport, 2010; 26 (2/3): 144-150. – 5. Szyguła Z., Pilch W.: Nawyki żywieniowe u pływaków. Żyw. Człow. Metabol, 2009; 36(2): 336-341. – 6. Szczepańska E., Spałkowska A.: Zachowania żywieniowe sportowców wyczynowo
upra-Nr 4 204
wiających siatkówkę i koszykówkę. Roczn. PZH, 2012; 63(4): 483-489. – 7. Rayan M.: Sports Nutrition for Endurance Athletes, 3rd Edition. Helion, 2017; 85-134. – 8. Gacek M.: Zwyczaje żywieniowe grupy osób wyczynowo uprawiających siatkówkę. Roczn. PZH, 2011; 62(1): 77-82. – 9. Korzeniowska R., Ow-czarek T., Czarnecki Ł.: Ocena praktyk i preferencji żywieniowych młodych piłkarzy. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2015; 88: 24-33. – 10. Zambrocki R., Kaczyński J.: Ocena zachowań żywie-niowych młodzieży uprawiającej sporty wysiłkowe, na przykładzie pływania. Bromat. Chem. Toksykol., 2012; 45(3): 729–732.
11. Bartkowicz J.: Analiza wybranych zachowań i postaw żywieniowych dziewcząt VI klasy szkoły mistrzostwa sportowego badania wstępne. Zeszyty naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2014; 86. – 12. Zięba-Kołodziej B.: Na marginesie zdrowia, czyli o zachowaniach zdrowotnych młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Nowiny Lekarskie, 2012; 81(4): 330-336. – 13. Seidler T, Sobczak A.: Suplementy diety w żywieniu uczniów szkoły mistrzostwa sportowego. Roczn. PZH, 2012; 63(2): 193-198. – 14. Kocka K., Bartoszek A., Fus M. i współpr.: Nawyki żywieniowe i aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych jako czynniki ryzyka wystąpienia otyłości. J. Educ. Health Sport, 6(7), 439-452. – 15. Frączek B., Brzozowska E.: Ocena zachowań żywieniowych zawodników trenujących gry zespołowe w świetle rekomendacji piramidy żywieniowej dla sportowców. Probl. Hig. Epidemiol., 2013; 94(2): 280-285.
Adres: 01-445 Warszawa, ul. Erazma Ciołka 27
Gabriela Gutowska, Karolina Roman, Monika Sachadyn-Król1 DIETA NISKOWĘGLOWODANOWA W DIETOTERAPII
CUKRZYCY TYPU 2 W ŚWIETLE OFICJALNYCH ZALECEŃ I REKOMENDACJI
Studenckie Koło Naukowe Dietetyków Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Opiekun: dr M. Kostecka
1Katedra Chemii, Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczy
w Lublinie,
Kierownik: prof. dr hab. I. Jackowska
Słowa kluczowe: dieta niskowęglowodanowa, cukrzyca typu 2, zalecenia, rekomen-dacje.
Keywords: low-carbohydrate diet, type 2 diabetes, guidelines, recommendations. Cukrzyca stanowi jedno z największych wyzwań w aspekcie terapii dla współczesnych specjalistów. Jest chorobą niezakaźną, ale dotykającą miliony osób na całym świecie, niosącą poważne powikłania. W 2019 r. na całym świecie chorych na cukrzycę było 463 mln; jeżeli wzrost nadal się utrzyma do 2045 r., chorych w wieku 20-79 lat będzie ok. 700 milionów. Przyczyn zachorowań jest wiele, niekiedy są one niezależne od chorego, ale wiele z nich jest ściśle powiązanych ze stylem życia, zmniejszonym poziomem aktywności fizycznej i przede wszystkim z nieprawidłowym sposobem odżywiania. Celem dietote-rapii cukrzycy jest przywrócenie odpowiedniego stężenia glukozy we krwi, a także poprawa funkcjonowania całego organizmu. Według zaleceń klinicznych z 2020 r. dotyczących postępowania u chorych na cukrzycę (2), chorzy powin-ni być zachęcapowin-ni do przestrzegapowin-nia zasad zdrowego odżywiapowin-nia, kontrolować wielkość spożywanych porcji jedzenia oraz ograniczyć produkty zawierające węglowodany łatwo przyswajalne. Jednak brakuje jednoznacznych dowodów naukowych dotyczących optymalnej ilości węglowodanów w diecie chorych na cukrzycę. Planując dietoterapię pacjentów z cukrzycą typu 2 mogą być sto-sowane różne rodzaje diet, wśród których wymienia się diety roślinne, dietę w leczeniu i zapobieganiu nadciśnienia (Dietary Approches to Stop Hyperten-sion, DASH) czy niskowęglowodanową (Low Carbohydrate High Fat, LCHF). Istnieje coraz więcej dowodów naukowych na to, że zmniejszenie podaży wę-glowodanów w diecie ma pozytywny wpływ na stan zdrowia oraz przynosi po-zytywny efekt, szczególnie w leczeniu cukrzycy.
Nr 4 206
Oficjalne zalecenia i rekomendacje
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne (2) zaleca, aby węglowodany stanowiły 45% całkowitej ilości energii. Wskazując na jakość węglowodanów, głównie poleca te o niskim indeksie glikemicznym (IG) i z dużą zawartością błonnika, wtedy ich zawar-tość w diecie może się zwiększyć do 60%. Osoby o dużej aktywności fizycznej mają wyższe zapotrzebowanie na węglowodany niż osoby chore, które odznaczają się niską aktywnością fizyczną. dlatego w tym przypadku należy zastosować dietę zawierającą od 25 do 45% węglowodanów. Natomiast Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne (ATD) (3) nie wskazuje dokładnych ilości węglowodanów w diecie. Według stanowiska ekspertów, „plany odżywiania o niskiej zawartości węglowodanów mogą skutkować poprawą glikemii i mogą potencjalnie zmniejszyć leki przeciwhiperglikemiczne u osób z cukrzycą typu 2”. Diety o niskiej zawartości węglowodanów nie są zalecane kobietom w ciąży i karmiącym, kobietom, które mają lub są zagrożone zaburzeniami odżywiania oraz kobietom z chorobami nerek. ATD zaleca też ostrożność u osób przyjmujących inhibitory kotransportera sodowo-glukozowego 2 (SGLT2), ze względu na potencjal-ne ryzyko kwasicy ketonowej. Spożycie węglowodanów powinno uwzględniać bogate w składniki odżywcze źródła węglowodanów o wysokiej zawartości błonnika, w tym warzywa, owoce, rośliny strączkowe, produkty pełnoziarniste, a także produkty mlecz-ne. W Szwecji przyjęto w leczeniu cukrzycy dietę niskowęglowodanową (4). W 2013 r. Szwedzka Rada ds. Oceny technologii medycznych opublikowała raport „Dietetyczne leczenie otyłości”, w którym ustalono dietę niskowęglowodanową (LCD) jako jedną z opartych na dowodach opcji diety w leczeniu otyłości, nawet bez cukrzycy. W cukrzy-cy typu 2 diety niskotłuszczowe i umiarkowane o niskiej zawartości węglowodanów (30-40% energii z węglowodanów) mają podobny, korzystny wpływ na HbA1c (dłu-goterminowy poziom glukozy we krwi) i masę ciała (5). Jednak nadal brakuje badań o długoterminowych skutkach diet niskowęglowodanowych i wysokotłuszczowych. W związku z tym, aspekty bezpieczeństwa stają się szczególnie ważne w obserwacji klinicznej osób, które wybierają ekstremalne diety niskowęglowodanowe (10-20% energii z węglowodanów). Według niektórych autorów, dietę wysokowęglowodanową można zalecić pacjentom z cukrzycą typu 2, ponieważ prowadzą one do znacznej utraty masy ciała i zmniejszenia poziomu glukozy w osoczu, poziomu HbA1c i cholesterolu lipoprotein o niskiej gęstości (LDL)(6). Głównym problemem jest to, że diety wysoko-węglowodanowe mogą podnieść poziom triglicerydów w surowicy i obniżyć poziomy cholesterolu lipoproteinowego o wysokiej gęstości (HDL), zwiększając ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Jednak te nieprzewidziane skutki mogą zostać złagodzone po-przez wykorzystanie w diecie produktów o niskim indeksie glikemicznym (IG) i wyso-kiej zawartości błonnika.
Charakterystyka diety niskowęglowodanowej
Dieta niskowęglowodanowa to sposób żywienia odznaczający się niską podażą węglowodanów. Wartość tego składnika powinna wynosić ok. 25% energii z diety.
Uważa się, że jest to minimalna wartość niezbędna do prawidłowego funkcjonowa-nia narządów, których praca zależy od poziomu glukozy (7).
Według wytycznych, udział węglowodanów w diecie chorych na cukrzycę po-winien stanowić ok. 45% zapotrzebowania energetycznego. Natomiast niższa podaż węglowodanów (25-45%) zalecana jest wówczas, gdy chory ma niewielką aktyw-ność fizyczną, z uwagi na współistniejące schorzenia (2). Istotnym aspektem lecze-nia cukrzycy jest poziom glikemii poposiłkowej. Jest ona zależna od składu posiłku, który jest spożywany przez chorego. Głównie spożywane węglowodany wpływają na wartość glikemii po posiłku, natomiast białka i tłuszcze bezpośrednio nie przy-czyniają się do wzrostu poziomu glikemii. Ich spożycie jednak modyfikuje wchła-nianie węglowodanów (8). Może to stanowić wytłumaczenie dla zastosowania diety niskowęglowodanowej w dietoterapii cukrzycy.
Wśród diet niskowęglowodanowych można wyróżnić dietę o umiarkowanej zawartości węglowodanów, w której podaż węglowodanów stanowi 26-45% zapo-trzebowania energetycznego, dietę o niskiej zawartości węglowodanów (< 26-10% podaży energii), która wg rekomendacji powinna zawierać minimum 130 g węglo-wodanów/dobę oraz dietę o bardzo niskiej zawartości węglowodanów, odznacza-jącą się zawartością 20-50 g węglowodanów/dobę lub stanowiącą < 10% podaży energetycznej.
Jedną z diet niskowęglowodanowych jest dieta ketogeniczna, odznaczająca się skrajnie niską podażą węglowodanów, których zawartość wynosi poniżej 10% dziennego zapotrzebowania lub 50 g na dobę. Źródło energii w diecie ketogenicznej stanowią przede wszystkim kwasy tłuszczowe, w wysokości blisko 70% zapotrze-bowania energetycznego, następnie ciała ketonowe (ok. 20% zapotrzezapotrze-bowania) oraz glukoza (10% zapotrzebowania). Niski poziom węglowodanów w diecie ketoge-nicznej ma istotny wpływ na zmiany metaboliczne w organizmie, które można po-równać do tych obserwowanych w stanie niedożywienia – głodówki (7).
Węglowodany są głównym źródłem glukozy. Ograniczenie ich spożycia może prowadzić do zmniejszenia zapotrzebowania na insulinę, poprawy wrażliwości na insulinę i zmniejszenia glikemii poposiłkowej (9). W związku z tym, niskowęglo-wodanowa dieta może mieć pozytywny wpływ na zarządzanie chorobami metabo-licznymi i patogenezę otyłości, która jest jedną z przyczyn cukrzycy typu 2.
Wpływ diety niskowęglowodanowej
na parametry insulinooporności i cukrzycy typu 2
Według różnych badań na szczurach zdrowych i chorych na cukrzycę dieta o wysokim indeksie glikemicznym (IG) sprzyja hiperinsulinemii, otyłości, niż-szemu wydatkowi energii i zwiększonemu głodowi(10, 11). Wobec powyższe-go, można zastosować diety zarówno niskowęglowodanową, jak i ketogeniczną, ale także śródziemnomorską czy DASH, ponieważ we wszystkich wymienio-nych stosuje się produkty z niskim IG. W badaniach Pawlak i współpr. (12), szczury karmiono dietą o wysokim lub niskim IG w kontrolowany sposób, aby
Nr 4 208
utrzymać tę samą średnią masę ciała. Z czasem grupa o wysokim IG miała więk-szy wzrost poziomu glukozy we krwi i insuliny w osoczu po doustnym podaniu glukozy, niższe stężenie adiponektyny w osoczu, wyższe stężenie triglicerydów w osoczu, poważne zakłócenie architektury komórek wyspowych i wyższy pro-cent tkanki tłuszczowej. W badaniu Yamazaki i współpr. (13) u otyłych myszy karmionych dietą o zawartości 0,4% węglowodanów lub dietą niskotłuszczową izoenergetyczną, autorzy stwierdzili, że obie diety prowadziły do podobnej utra-ty masy ciała. Dieta ekstremalnie niskowęglowodanowa istotnie zwiększała stę-żenie czynnika wzrostu fibroblastów 21 (FGF21) i ciał ketonowych, co spowo-dowało wzrost markerów brązowienia białej tkanki tłuszczowej oraz aktywację brązowej tkanki tłuszczowej. Biała tkanka tłuszczowa w przypadku otyłości nie funkcjonuje prawidłowo, a pełni istotną funkcję w kontroli apetytu, ponieważ znajdują się w niej hormony takie jak: adiponektyna i leptyna, które odpowia-dają za zmniejszenie odczuwanego głodu. Zwiększenie ilości czynnika wzrostu fibroblastów 21, który jest hormonem odpowiadającym między innymi za me-tabolizm glukozy i lipidów oraz ciał ketonowych, zapoczątkowuje przekształ-canie białej tkanki tłuszczowej w beżową, która podobnie jak brunatna tkanka tłuszczowa może chronić przed otyłością (14). W badaniu Ellenbroek i współpr. (15) długotrwałe stosowanie diety ketogenicznej spowodowało obniżenie tole-rancji glukozy, co wiązało się z niewystarczającym wydzielaniem insuliny przez komórki β. Po 22 tygodniach stosowania diety ketogenicznej, myszy wykazały zmniejszone pobudzenie glukozy stymulowane insuliną i zmniejszenie masy ko-mórek beta ze zwiększoną liczbą mniejszych wysepek, któremu towarzyszy stan zapalny z objawami stłuszczenia wątroby.
Wiele badań potwierdza pozytywny wpływ diety niskowęglowodanowej u osób z cukrzycą typu 2. W badaniach Wang i współpr. (16), analizowano bezpieczeństwo i skuteczność diety niskowęglowodanowej o zawartości 39% węglowodanów w po-równaniu z dietą niskotłuszczową o zawartości 56% węglowodanów u 56 pacjentów z cukrzycą typu 2 w populacji chińskiej. Pacjenci będący na diecie niskowęglowo-danowej uzyskali większe zmniejszenie stężenia hemoglobiny glikowanej HbA1c niż pacjenci na diecie niskotłuszczowej, bez obaw dotyczących bezpieczeństwa.
W badaniach innych autorów (17), 115 osób otyłych, dorosłych z cukrzycą typu 2 losowo przydzielono na 52 tygodnie do diety o 14% zawartości węglowodanów, o wysokiej zawartości tłuszczów zawierających kwasy tłuszczowe nienasyco-ne, o niskiej zawartości tłuszczów zawierających kwasy tłuszczowe nasycone lub do izokalorycznej diety o wysokiej zawartości węglowodanów i niskiej zawarto-ści tłuszczu. Obie diety spowodowały zmniejszenie masy ciała i poprawę stężenia HbA1c, chociaż bez istotnych różnic między obiema grupami. Osoby na diecie ni-skowęglowodanowej osiągnęły jednak większą poprawę profilu lipidowego (praw-dopodobnie przez jakość tłuszczu w diecie niskowęglowodanowej, zmniejszenie poziomu glukozy we krwi i obniżenie podaży leków na cukrzycę. Autorzy zgłosili też długoterminową (2-letnią) trwałość tych efektów: po 2 latach od randomizacji nie było różnic w przerwaniu leczenia między dwiema grupami, a wyniki
