А С Г Л U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _______________________ FOLIA OECONOMICA И7 , 1J>88________________________
J a n i n a Dz ik ow ska -ľ a w u зка*
bARlERV POZATARYFOWE W HANOLU WSCHÓD-ZACHÓD.ANAL IZA I OCENA
Przedmiotem niniejrszeg o a r t y k u ł u j e s t a n a li z a b a r i e r p o z a ta ryfow ych , w y stę p u ją c y c h w handlu między wysoko ro z w in ię t y m i k r a jami k a p i t a l i s t y c z n y m i a s o c j a l i s t y c z n y m i . Aby móc p rzeprow adzić taką a n a l i z ę , au to rka proponuje zastan o w ić s i ę nad n as tęp u jąc ym i z a g a d n ie n ia m i:
1) czynnikami ró ż n e j n a tu r y (zarówno ekonom icznej, j a k i p o l i t y c z n e j ) , r z u tu ją c y m i na sto so w a n ie b a r i e r p o z a ta ry fo w ych ;
2) s t r u k t u r ą wymiany Wschód-Zachód w la t a c h s ie d e m d z i e s ią t y c h i os lemdzi e s i ą t y c h ;
5) c h a r a k t e r y s t y k ą i s t n i e j ą c y c h b a r i e r p o z a ta ryfo w ych i m o ż li wością u s u n i ę c ia ich poprzez dwustronne porozum ienia bądi o r g a n i z a c j e międzynarodowo, t a k i e j a k ; GATT czy MFW.
W k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h i s o c j a l i s t y c z n y c h w y stę p u ją róZne c z y n n i k i , powodujące sto so w a n ie b a r i e r p o z a ta ry fo w y c h . W k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h za lic z y m y do n ic h m. i n . : - n is k ą efektyw no ść w ie l u d z ie d z in p r o d u k c j i , - tr u d n o ś c i w y s tę p u ją c e w rozwoju nowoczesnych t e c h n o l o g i i i t e c h n i k ,
- wysoki poziom z a d łu ż e n ia w y stę p u ją c y w tyc h k r a j a c h .
W k r a j a c h wysoko r o z w i n ię t y c h za coraz szerszym stosowaniem b a r t e r p o z ataryfo w ych przem awiają n a s t ę p u ją c e c z y n n i k i ;
- t e n d e n c je s ta g n a c y jn e w y s tę p u ją c e w ic h gospodarkach, - wysoki stopiert i n f l a c j i ,
- znaczne rozm iary b e z r o b o c ia ,
- t r u d n o ś c i w wymianie międzynarodowej.
Uregulow anie wymienionych problemów wymaga u s t a l e n i a d łu y o t e r - minowej s t r a t e g i i rozwoju handlowej i gosp o d arcze j wsp ółp racy mię
dzy Wschodem i Zachodem. Konieczne też s t a j e s i ę zgodne d z i a ł a n i e w k ieru n ku promowania i n w e s t y c y j n e j i przem ysłowej k o o p e r a c j i , a tak że ureg ulo w anie problemów p ł a t n i c z y c h .
Z a n a l i z y wzajemnej wymiany w y n ik a ją pewne, k o nk retne w n i o s k i , a m ia n o w ic ie :
1) u d z i a ł krajów s o c j a l i s t y c z n y c h w handlu z k r a j a m i r o z w i n i ę tymi j e s t stosunkowo m ały, przykładem czego może być P o l s k a ;
2) wymiana między obu grupami k ra jó w J e s t n ie k o r z y s t n a z pun ktu w id z e n ia s t r u k t u r y e ksp ortu k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h , n ie wszy s t k i c h k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h d otyczy to w równym s t o p n i u ;
3) s i l n y popyt wewnętrzny w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h zn aczn ie o g r a n ic z a m oż liw ości eksportowe t y c h k r a jó w , poza tym e k s p o r t k r a jów Зоеj 3 l i s ty c z n y c h n i e zawsze j e s t k o n k u ren c y jn y wobec towarów z k rajów t r z e c i c h .
Z o b s e r w a c j i w y n ik a , iż w p i e r w s z e j p o ło w ie l a t s i e d e m d z i e s i ą tych handel Wschód-Zachód wykazywał bardzo dynamiczny rozw ój ( j e go s t o p i e ń wzrostu b y ł jednym z najw yższych w ś w i e c i e ) . W l a t a c h 1970-1975 e k s p o r t wysoko r o z w i n i ę t y c h k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h do k rajńw s o c j a l i s t y c z n y c h w z r a s t a ł w tempie 31,7* r o c z n i e , a e k s p o r t k rajów soc j a l i s tycznych do n ic h w tempie 23,25i1.
Poprawa stosunków Wschód-Zachód s t a ł a s i ę zauważalna już od roku 1965, z ja w is k o to n a s i l i ł o s i ę po roku 1970. Wówczas to bo wiem zmniejszono o g r a n i c z e n i a w y s t ę p u ją c e we wzajemnej wym ianie. Zarówno władze państwowe, ja k i banki oraz tow arzystw a handlowe w obu grupach k ra jó w p o d j ę ł y w y s i ł k i w c e l u u s t a l e n i a s w o b o d n ie js z e j wymiany i j e j promowania.
W p i e r w s z e j p o ło w ie l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h zanotowano wzrost k o o p e r a c j i i n w e s t y c y j n e j i przem ysłow ej między Wschodem i Zachodem. Dostęp do rynków k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h s t a ł s i ę ł a t w i e j s z y , co w y r a z i ł o s i ę tak że w pow ięk sz en iu l i c z b y pożyczek uzyskiw anych ze a tr o n y k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h . Te o s t a t n i e u ł a t w i a ł y krajom s o c j a l i s t y c z n y m f in a n s o w a n ie i n w e s t y c j i . W l a t a c h 1970-1974 uzyskano p oż yczk i w wysokości 12 mld d o i . , d l a porównania w l a t a c h 1965-1969 kwota ta w y n o s i ła 2 mld d o i . Można dodać, iż rządy k r a jó w k a p i t a
l i s t y c z n y c h tak że p o ś re d n io s ty m u lo w a ły a k t y w i z a c j ę p o l i t y k i k r e d y to w e j poprzez sub s y d io w a n ie op ro ce n to w a n ia kredytów u d z ie la n y c h
ł Ha p od sta w ie roczników : "Economic B u l l e t i n f o r E u r o p e " , "Eco nomic Survey of E u r o p e " , S e c r e t a r i a t of U n it e d N a tio n s Economic commission f o r E u ro p e, Geneva 1974-1983.
przez prywatne b a n k i, zaś bezpośrednio poprzez u d z i e l a n i e państwo wych pożyczek na bardzo ko rz y stn y c h warunkach.
Druga połowa l a t s ie d e m d z ie s ią t y c h p rzyno si zmniejszone tempo wymiany Wschód-ľ achód. E k s p o rt krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h do s o c j a l i s t y c z n y c h zmalał do poziomu 12,1%, zaś e ksp o rt krajów s o c j a l i s t y cznych do k a p i t a l i s t y c z n y c h w y n o sił 19,1%. Wartość wymiany w tych l a t a c h w zrosła do poziomu p o n iż e j 1%, podczas ody w p io rw s z e j po ło w ie l a t s ie d e m d z ie s ią t y c h wzrost ten w y n o s ił o k . 10%.
Można zastan ow ić s ię nad c z yn nik a m i, k t ó r e w p ły n ę ły na ukształ towanie s i ę t e j s y t u a c j i . N ie w ą t p liw ie ogromne znaczenie m iał w z r a s t a ją c y popyt wewnętrzny w k r a j a c h s u c j a l i s t y c z n y c h na towary p iz ez n ie eksportowane, co z m n ie js z y ło rozmiary samego e k s p o rtu . A w y n ik a ło to m. in . z:
- n i e w ł a ś c i w e j p o l i t y k i p ła c o w e j,
- za ch w ia nia p r o p o r c j i między e fe k ty w n o ś c ią a w i e l k o ś c i ą p ł a c , - zbyt in te n s y w n e j p o l i t y k i i n w e s t y c y j n e j , która" spowodowała powstanie w ąskich g a rd e ł w n ie k t ó r y c h d z ie d z in a c h , a poza tym po w ię k s z y ła lukę i n f l a c y j n ą w ystę p ują cą na rynku wewnętrznym.
Wśród czynników zewnętrznych do n a j b a r d z i e j ważących z a l i c z y ć można:
1. R e c e s ję i j e j negatywny wpływ na tempo wzrostu gospodarcze go w r o z w in ię t y c h k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h . Tempo wzrostu dochodu narodowego spadło tam z 4,3% (w la t a c h 19 70-1974) do 2,8% w la t a c h 1974-1>80 i do 1% w roku 1980. W iąz a ło s i ę to ze znacznym spadkiem popytu na towary importowane, w tym przede wszystkim pochodzące z krajów s o c ja 1 i s t y c z n y c h . Ja k pamiętamy bowiem, głównymi pozycjam i w e k s p o r c ie krajów s o c j a l i s t y c z n y c h b y ły nadal surowce i p ółp ro d u k t y .
2. Wzrost t e n d e n c j i p r o t e k c j o n is t y c z n y c h , co w y ra ż a ło s i ę m. in . we wprowadzeniu nowych kwot w a rto ścio w yc h i cen minim alnych na wyroby ze s t a l i , t e k s t y l i a , o d z ie ż , f u t r z a r s t w o , s t a t k i , e l e k t r y czne wyroby konsumpcyjne, n i e k t ó r e wyroby e l e k t r o n i c z n e , produkty spożywcze, chemiczne, włókna sztuczne i p la s ty k o w e . W s z y s tk ie te towary są przedmiotem z a in t e r e s o w a n ia krajów s o c j a l i s t y c z n y c h . Co w i ę c e j k r a j e s o c j a l i s t y c z n e b y ły stosunkowo g o r z e j traktow ane przez k r a j e k a p i t a l i s t y c z n e , gdyż, z w y jątk ie m P o l s k i (od 1960 do l i s t o pada 1982 r . ) , Rumunii (od 1975 r . ) i Węgier (od 1979 r . ) , k r a j e s o c j a l i s t y c z n e b y ły pozbawione przez Stan y Zjednoczone KNU.
n ę ła n i e k o r z y s t n i e na e k s p o rt z k rajów s o c j a l i s ty c z n y c h . K r a j e no wo uprzemysłowione k o r z y s t a j ą z p r e f e r e n c y j n e g o t r a k t o w a n ia swoich towarów na rynkach k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h , c h o c ia ż c z ę s to J e s t p r e f e r e n c j a s e le k ty w n a .
Można więc za stan o w ić s i ę nad c z yn n ik a m i, k t ó r e w p ły n ę ły na spadek e k sp ortu kra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h . B y ły b y to c z y n n i k i n a tu r y w e w nę trzn e j.
1. Redukcja poziomu i n w e s t y c j i , co wywołało z m n ie js z e n ie po ziomu dochodu narodowego i zredukowało popyt na i n w e s t y c j e impor towane przede wszystkim z krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h do poziomu IX w l a t a c h 1974-1900 i 2X w 1980 r .
2. Trudności b i l a n s u p ł a t n i c z e g o , k t ó r e p o g ł ę b i ł y s i ę w z w i ą zku z n is k im poziomem e k s p o rtu i w z ra s ta jg c y m i kosztami o b s łu g i długów z a g r a n ic z n y c h . Według E u r o p e j s k i e j K o m is ji Ekonom icznej dłu gi n e t t o krajów s o c j a l i s t y c z n y c h w z ro s ły z 17 mld d o l . pod ko n i e c roku 1974 do 64 mld d o l . por! k o n ie c 1979 г i 80,7 mld d o l . pod k o n ie c 19R 1, z czego na P o ls k ę p r z y p a d a ło 29Х z a d łu ż e n ia w roku 1 9 8 1. Oprocentowanie bankowych depozytów w y n o s i ło : 5,4X w 1976 r . , 6,2 \ u 1978 r . , 8, 5X w 1979 r . , 1 1 ,I X w I960 r . , o s i ą g a j ą c w roku 1981 paziom 1 3 ,9X.
K oszty o b s łu g i długów k s z t a ł t o w a ł y s i ę n a s t ę p u ją c o (w mld d o l . ) : 1976 r . - 1,4,1979 r . - 5 ,0 , 1980 r . - 7 , 0 , 1981 r . - 8 , 5 2 .
Pud k o n ie c l a t s i e d e m d z i e s i ą t y c h t r u d n o ś c i p ł a t n i c z e krajów so- c j a J i s t y c z n y c h n a s i l i ł y s i ę . Konieczna s t a ł a s i ę r e s t r u k t u r y z a c j a długów k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h . K r a j e te sukcesyw nie ro z p o c z ę ły znuejs/’ a n i « l i c z b y pożyczek i w ten sposób z m n ie js z y ło to w a rto ś ć
importu 7 krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h .
3. Ogromne z n a c ze n ie i wpływ na o g r a n i c z e n i e wymiany Wschód- z a c h ó d m ia ły wzajemne s to s u n k i p o l i t y c z n e , s z c z e g ó ln i e o s t r o w i dać tę 23leżr.ość w lataizh o s i e m d z i e s i ą t y c h (n p . wprowadzenie zakazu s to so w a n ia KfiU wobec P o l s k i ) Pomimo p o d p is a n ia SALT I I s to s u n k i p o l i t y c z n e między tymi grupami k i a j ó w u l e g ł y dalszemu p o g o rs z e n iu . P o w s ta n ie nowych k o n f l i k t ó w w ś w i e c i e , j a k np. w Ameryce P o ł u dniowa ) J Środkowym Wschodzie, A f g a n i s t a n i e , P o ł u d n io w e j A f r y c e i o b e c n ie w t i b i i i N i k a r a g u i . K o n f l i k t y te bezp o śred n io w p ływ ają na d a ls z e p o g o rs z en ie s i ę stosunków p o l i t y c z n y c h między Wschodem i /•.choriem. iym b a r d z i e j ko n ie cz n e s t a ł o s i ę kompleksowe r o z w ią z a n ie tych pioblemów, przede wszystkim n& p ł a s z c z y ź n i e ZSRR-U5A.
Handel Wschód-Zachód,wartość, w i e l k o S ć w l a t a c h 1977-1976 (zmiany procentowe w stosunnu do roku p op rzed n ieg o ;
K r a j e r o z w i n i ę t e o gospodarce rynkow ej z Z a c h o d n i e k s p o rt Z a c h o d n i import 1977 • 7B 1979 19R0 19B1 1982 1VB3 1977 19 7Й 197?~|1980 19B1 1982 158 3 w a rto ś ć w d o i . USA K ra ja m i Europy W schodniej i Z SRR - 18 19 11 -4 -7 -ć 11 13 34 22 -8 - -3 z czego Europa Wschodnia 1 19 7 Q *16 -21 - u 7 25 12 -14 -8 -1 ZSRR -1 16 20 ie 8 3 - i 14 П 42 31 -3 5 -5 U l t•IkOŚĆ K ra ja m i Europy W sch od n iej i Z SRR -10 6 6 A 6 -3 -2 - -3 -0 3 4 z czego Europa Wschodnia -10 3 4 -2 -5 -16 -7 4 3 3 -2 -« -4 4 ZSRR -10 В 7 9 15 5 1 5 3 -2 -5 -8 10 4
Ź r ó d ł o : "Economic B u l l e t i n f o r Europe 19B3", U n it e d N a tio n s Commodity tra d e da ta (corn- t r a d e ) . KM B a ri e ry p o z a ta ry fo w e w h a n d lu
Negatywne te n d e n c je w y stę p u ją c e we wzajemnej wymianie h a n d lo wej pod k o nie c l a t s ie d e m d z i e s ią t y c h u trz y m a ły s i ę na początku l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h . Tabela 1 i l u s t r u j e rozm iary handlu Wschód-Zachód w l a t a c h 1977-1983; wynika z n i e j a b s o lu tn y spadek rozmiarów t e j wymiany w analizowanym o k r e s i e .
K o l e j n a tab . nr 2 in fo rm u je o s t r u k t u r z e wymiany w roku 1980. Wynika z n i e j , iż nadal u trzym ał s i ę n i e k o r z y s t n y u d z i a ł p a l i w w e k s p o r c ie krajów s o c j a l i s t y c z n y c h , a po s t r o n i e importu przew ażały
towary wysoko p rzetw orzone.
T a b e l a 2 S t r u k t u r a towarowa handlu Wschód-Zachód w roku 1980
S t r u k t u r a E k sp o rt Import towarowa RWPG ZSRR p o z o s t a ł e RWPG ZSRR p o z o s ta łe 1. Żywność ( p o z y c j e SITC C+l+22+4) 6,4 1 , 0 13,4 2 0 , 2 2 2 , 2 18,0 2. Surowce pocho d ze n ia r o l n i czego ( S I T C 2- 22- -27-28) 7,5 8 , 6 6 . 1 4,1 3,0 5,3 Surowce mine r a l n e i rudy ( S I T C 27+28+ +67+68) 8,9 5,5 13,3 14,7 16,7 1 2 ,6 U . P a l i w a mine r a l n e (S I T C 3) 49,6 . 71,3 2 1 , 2 1,4 0,5 2,4 5. Towary p r z e tworzone (S IT C 5-6+7+ +8 + 6 7-»68 ) 25,5 10,4 45,3 58,7 56,8 60,9 6. P o z y c je n i e z i d e n t y f i k o wane 2 ,1 3,2 0,7 0,9 0 , 8 0 , 8 Razem 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0
Ź r ó d ł o : "Handbook of I n t e r n a t i o n a l Trade and Development S t - J t t s t i c s " 1983.
fi i sk t u d z i a ł kra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h w handlu światowym po t w i e r d z a j ą dane z a w a rte w tab . 3, z k t ó r e j w ynik a, iż t y l k o ZSRR z n a l a z ł s i ę w p i e r w s z e j d z i e s i ą t c e wśród eksp orterów i importerów z c a łe g o ś w i a t a (dane dotyczą l a t 1973-1984). ZSRR p rz e s u n ą ł 3i ę z
T a b e l a 3 Główni e k s p o r te r z y i im p o rte rzy w handlu ś w ia to w y m ,la ta 1984, 1973
K o le jn o ś ć K r a j U d z ia ł X w e k s p o rtu á w a r t o ś c i wiatowego 1984 1973 1984 1973 1 1 ek s p o rt USA ... ...'1 11.4 1 2 , 2 2 2 RFN 8,9 11,7 3 3 Ja p o n i a 8,9 6,4 4 4 F r a n c j a 4,9 6,3 5 5 W ie lk a B r y t a n i a 4,9 5,3 6 10 ZSRR 4,8 3,7 7 6 Kanada 4,4 4,4 В 9 Włochy 3,8 3,9 9 7 Holandi a 3,4 4,2 10 8 B e l g i a , Luksemburg 2,7 3,9 1 1 import USA П ,1 1 1 , 6 2 2 RFN 7,6 9,2 3 4 J a p o n i a 6,7 6,5 4 3 W ie lk a B r y t a n i a 5,3 6 , 6 5 5 F r a n c j a 5,2 6,3 6 6 Włochy 4,1 4,7 7 10 ZSRR 4,0 3,6
a
8 Kanada 3,0 3,9 9 7 H o la n d ia 3,1 4,1 10 9 B e l g i a , Luksemburg 2,7 3,7 GATT. r ó d ł o: " P r o s p e c t s f o r I n t e r n a t i o n a l Trad e " 1985, No 1374,10 p o z y c j i w roku 1973 (zarówno po s t r o n i e im portu, j a k i e k s p o r t u ) na s z ó s t e wśród e ksp orte rów i siódme wśród im porterów.
W l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h n i s k i poziom wzrostu gospodarczego w y s tę p u ją c y w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h w p ły n ą ł n i e k o r z y s t n i e na s t o p ie ń wymiany z k r a ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i . Tak np. poziom w zrostu dochodu narodowego w USA i Kanadzie w roku 1983 w y n o s i ł ок. 3X, w E u r o p ie Z a c h o d n ie j o k . I X . O g r a n ic z e n ia importu z krajów s o c j a l i s ty c z n y c h w l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h obejmowały s t a l i produkty
s t a lo w e . W yn ikało to ze zmniejszonego zapotrzebow ania na te towary ze s tr o n y krajów k a p i t a l i « t y c z n y c h ,
W roku 1982 n i e k t ó r e k r a j e k a p i t a l i s t y c z n e z a s to s o w a ły wobec k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h s a n k c je p o l i t y c z n e , przykładem czego może być c o f n i ę c i e przez USA z dniem 3 X 1902 r . KNU wobec P o l s k i . Po s u n i ę c i e to d o tk n ę ło przede wszystkim t e k s t y l i a , gdzie t a r y f y wzro s ł y o 35-50%. W c z e ś n ie j, bo w s t y c z n i u 1982 r . , m i n i s t r o w i e f i nansów EWG w p ro w a d z ili o g r a n i c z e n i a d o ty c z ą c e importu z ZSRR i P o l s k i poprzez z m n ie js z e n ie jeg o rozmiarów i tak np. w im p o rc ie z ZSRR 59 p o z y c j i o b j ę t o tymi o g ra n ic z e n ia m i (s t o p ie rt cięć wynosił 50X).
S y t u a c j a gospodarcza k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h w l a t a c h osiem d z i e s i ą t y c h wskazuje na pewną poprawę i na m oż liw ości z w ięk sz en ia przez n i e eksp ortu zarówno a rt y k u łó w r o l n y c h , ja k i przem ysłow ych . Można w ię c oc z e k iw a ć , iż k r a j e te podejmę d z i a ł a n i a , z m ie r z a ją c e do p o s z e rz e n ia wzajemnej wymiany.
Aby móc rozważyć możliwość rozwoju wymiany Wschód-Zachód n a l e ży przedtem p r z e a n a liz o w a ć b a r i e r y hamujące tę wymianę. W l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h coraz c z ę ś c i e j w wymianie ś w ia to w e j spotykamy s i ę z instrum entam i p o l i t y k i h andlow ej c h a r a k t e r y s t y c z n y m i d la p r o t e kcjo nizm u . Nawrót do p ro tek cjo n iz m u j e s t u zasadniany w rozm aity sposób. Uważa s i ę m. i n . , że p r o t e k c jo n iz m j e s t “ pochodną p r z e mian s t r u k t u r a l n y c h w gospodarce ś w ia to w e j i wyrazem n ie p o ra d n o ś c i państw, w k s z t a ł t o w a n i u nowego, zrównoważonego u kład u"'*.
\ W m ie js c e t r a d y c y j n y c h środków wprowadza s i ę coraz c z ę ś c i e j ba r i e ^ p o z a ta ry fo w e ( N o n - T a r i f f B a r r i e r s - NTB). Te nowe in stru m e n ty oWej.tiują w s z y s tk ie r e g u l a c j e rządowe lub pryw atnych p r z e d s ię -
\
biors'tty, k t ó r e bezp o śred n io z m i e n i a ją w i e l k o ś ć i kompozycję wymia ny międzynarodowej. Można s i ę sp otkać z wieloma p o d z ia ła m i NTB, pozwalamy s o b ie p r z y to c z y ć p o d z ia ł p r z y j ę t y przez GATT-owski Komi t e t ds. Handlu Towarami Przemysłowym i, według k tó re g o wyodrębniamy n a s t ę p u ją c e b a r i e r y p o z a t a r y f o w e :
1) rządów^ z a i n t e r e s o w a n i e s i ę handlem i p r a k t y k i o g r a n i c z a j ą c e . akceptowane przez rządy k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h : - s u b s y d ia rządowe, - o p ł a t y handlowe, - p r a k t y k i r e s t r y k c y j n e akceptowane przez r z ą d y , - гакиру rządowe, - monopol handlu z a g ra n ic z n e g o ;
2) c e l n e i b i u r o k r a t y c z n e f o r m a ln o ś c i u t r u d n i a j ą c e im p ort: c ł a antydumpingowe, - wycena c e l n a , - k l a s y f i k a c j a t a r y f o w a , -
do-г. ł. h m а с z , Współczesny p r o t e k c jo n iz m - p r z y c z y n y , f o r my, s k u t k i , "R y n k i Z a g r a n ic z n e " 1985, nr 146.
kumenty c e ln e i k o n s u la r n e , - p rób ki towarów, zwroty c e ln e , - f o r m alności c e l n e ;
3) normy: - przemysłowe, - zdrowotne i ochronne, - inne normy d o ty c z ą c e komponentów, - związane z e t y k i e t a m i , opakowaniami i mia-; r ą ;
4) szczególne o g r a n i c z e n ia ; - o g r a n i c z e n ia i l o ś c i o w e i import l i c e n c j i , - embargo handlowe, - wymagania k rajow e d o ty c z ą c e zawar t o ś c i , - d y s k ry m in a c ja w y n ik a ją c a z porozumień dwustronnych, kwoty, - in n e ;
5) o p ł a t y importowe: - depozyty importowe, o p ł a t y p ortow e, s t a t y s t y c z n e i inne o p ł a t y dodatkowe, - o p ł a t y p o ś r e d n ie , s ta w k i ubez p ie c z e n io w e k o ntrolow ane przez r z ą d , - o g r a n i c z e n i a kre d ytow e , o p ł a t y g r a n ic z n e , - a k c j e n i e p r z e w i d z i a n e .
Według szacunków GATT na początku 1983 r . stosowano ponad 600 ró2nych p o z a ta ry fo w yc h środków p r o t e k c j o n i s t y c z n y c h . Obroty podda wane tego typu r e s t r y k c j o m s t a n o w ił y 40-48X handlu św iatow ego4 .
Za wprowadzaniem NT8 przemawia, oprócz w c z e ś n i e j wspomnianych przemian s t r u k t u r a l n y c h w gospodarce ś w i a t o w e j , w iąZąca s i ę z tym k o nie cz no ść ochrony t r a d y c y j n y c h przemysłów przed a tr a k c y jn y m im portem np. z kra jó w nowo uprzem ysłow io nych. W spółczesna p o l i t y k a handlowa krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h , a g łó w n ie ł ą c z e n i e importowych o g r a n ic z e ń z promocją własnego e k s p o rtu z a s a d n ic z o róZni s i ę od k la s y c z n e g o p r o t e k c jo n iz m u . Могла w ię c wysnuć wniosek, Ze neopro- t e k c jo n iz m c h ro n i t r a d y c y j n y międzynarodowy p o d z i a ł p r a c y (poprzez ochronę p r z e s t a r z a ł y c h przemysłów) i u t r u d n i a p roce s r e s t r u k t u r a -
1i z a c j i .
wśród NT8 c o ra z większego z n a c ze n ia n a b i e r a j ą kwoty importowe. P r z y c z y n ą , d la k t ó r e j wprowadza s i ę NT8 (poza m e r y to ry c z n y m i) , jest ła t w o ś ć ic h s to s o w a n ia , n i e wymagają one s p e c j a l n y c h aktów l e g i s l a c y j n y c h i tra k tow a n e j a k o ś io d s k p o l i t y k i w e w n ę trz n e j, mogą być uZywane bez dodatkowej k o n t r o l i np. ze s tr o n y międzynarodowych o r g a n i z a c j i .
Pod k o n ie c roku 1976 notujemy n a s i l e n i e s i ę s ta s o w a n ia NÍB ( g ł ó w n i e w wymianie Wschód-Zachód); d o t y c z y ł o to o g r a n ic z e ń i l o ś c io w y c h i p r a k ty k antydumpingowych stosowanych przede wszystkim wobec: t e k s t y l i ó w , obuwia, pojazdów, produktów chemicznych i e l e k t r o n i c z n y c h . Daje s i ę zauważyć pewną p r a w id ło w o ś ć ; otóZ c z ę ś c i e j z NT8 k o r z y s t a j ą k r a j e FWG n iz ÍOA. Ы l a t a c h 1977- 1979 ponad 50*
4
p o l s k ie g o e ksportu do EWG b yło o b j ę t e NTB,' d o t y c z y ło to także i n nych krajów s o c j a l i s t y c z n y c h i ta k np. w roku 1975 39% w ę g i e r s k i e go e ksp ortu (w roku 1976 - 43%) b y ło o b j ę t e NTB. Stosowano j e wo bec: żyw ności, towarów przemysłowych ( s z c z e g ó l n i e t e k s t y l i ó w , o- d z i e ż y , o b u w ia ), m e t a l i ko lorow ych , s t a l i , ch em ik aliów i pewnyth typów maszyn. W roku 1982 e k s p o r t p o l s k i b y ł o b j ę t y NTB w n a s t ę p u ją c y c h d z i e d z in a c h : żywność (od 91,8% w z w ie r z ę ta c h do 9 8,1% w zb o ż a c h ), t e k s t y l i a i odzież - 92,7%, s z k ło ceram iczne - 94,1% i obuwie - 100%, maszyny i wyposażenie - 90%, wyroby p r e c y z y jn e - 95%.
Ja k można zauważyć, o g r a n i c z e n ia te w większym s to p n iu d o t y k a ją wyrobów wysoko przetw orzonych i przemysłowych, w zg lęd n ie swo bodnie j o s t traktow any e k s p o rt surowców i p ó ł fa b r y k a tó w .
Obok zró ż n ic o w a n ia w s to p n iu s to so w a nia NTB k r a j e k a p i t a l i s t y czne s t o s u j ą także różnorodne formy t y c h b a r i e r . Zauważa s i ę pewne o d e j ś c i e od embarga i kwot, zaś coraz c z ę ś c i e j wprowadza s i ę np. o g r a n i c z e n i a b i u r o k r a t y c z n e , trudne do p okonania. Wiąże s i ę to bo wiem z d łu g o trw a ły m i procesami a d m in is t r a c y jn y m i lub też z k o n i e c z n o ś c ią d o s t a r c z e n i a w ie l u dodatkowych dokumentów (mogą to być wy magania t e c h n i c z n e , j a k i zd row o tn e ).
Ja k już w c z e ś n ie j wspomniano, do n a j o s t r z e j s z y c h og ra n ic z e ń p o z a ta ry fo w yc h z a lic z a m y kwoty importowe. W d r u g i e j p o ło w ie l a t s i e d e m d z i e s ią t y c h rozpowszechnione z o s t a ł y tzw. "dobrowolne o g r a n i c z e n i a " wprowadzone w m ie js c e kwot importowych. O g r a n ic z e n ia te t r a k t u j e s i ę ja k o form alge i n ie f o r m a l n e porozum ienia, w k t ó r y c h e k s p o r t e r z y o g r a n i c z a j ą w i e l k o ś ć ek sp orto w a ne j w y s y ł k i do rozm ia rów, w k t ó r y c h można już stosować zasady wolnego h an d lu . W l a t a c h u b ie g ły c h dobrowolne o g r a n i c z e n i a ( v o l u n t a r y exp ort r e s t r a i n s ) by ł y głównym hamulcem wobec przepływu towarów p rac o c h ło n n y c h z k r a jów p o s ia d a ją c y c h w zg lęd n ie t a n i ą s i ł ę roboczą. K r a j e k a p i t a l i s t y czne p o d p i s a ły szereg umów z k r a ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i i nowo u- p rz e m y s ła w ia ją c ym i s i ę . W umowach tyc h e k s p o r t e r z y w y r a z i l i zgodę na o g r a n i c z e n i e własnego e k s p o rtu do poziomu uzgodnionego dwustron n i e .
Porozum ienia krajów s o c j a l i s t y c z n y c h z k a p i t a l i s t y c z n y m i na temat s to so w a n ia VER-ów powinny być odpowiednio t ra k to w a n e . Z j e d n e j s t r o n y j e s t to porozum ienie ( b a r d z i e j lub m niej f o r m a ln e ) . Do t a k i c h można z a l i c z y ć p orozum ienia EWG z producentami s t a l i (w r o ku 1978 obejmowały one Węgry, C z e c h o s ło w a c ję , P o ls k ę i Rumunię).
Z d r u g i e j s tr o n y porozumienia t a k i e mogą wynikać z w ie lo s t r o n n y c h t r a k t a t ó w i tak np. na b a z ie MFA EWG p o d p is a ło dwustronne porozu m ienia z ponad 20 k r a ja m i (w tym takže z k ra ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i ) . Porozum ienia towarowe o p i e r a j ą s i ę na d ob row olnie u s t a lo n y c h rozm iarach e ksp ortu i na m in im a ln ej c e n ie im p orto w ej. Przykładem ta k ie g o porozumienia może być wspomniane porozum ienie d o ty c z ą c e s t a l i . EWG u s t a l i ł o w nim "cenę bazową", k t ó r a j e s t równocześnie ceną minimalną na produkty eksportowane. Próba sprzedaży p o n iż e j ceny bazowej może być traktow ana jako dumping, co oznaczałoby wpro wadzenie postępowania antydumpingowego. E k s p o rt e r o w i wolno j e s t o b n iż yć cenę bazową o 4\ w przypadku s t a l i i o b% w przypadku ze- s ta n fla ry zowar.ej s t a l i przy z a ł o ż e n i u , że e k s p o r t e r w y ra z i zgodę na z m n ie js z e n ie e k s p o rtu do poziomu zaakceptowanego przez władze EWG. Rozmiary kwotowania z a le ż n e są w tym przypadku od s y t u a c j i na r y n ku s t a l i w EWG. K r a j e s o c j a l i s t y c z n e także u z a le ż n io n e są od tego s ys te m u ,
W porozumieniu te k s ty ln y m podpisanym w l a t a c h 1979 t 19B1 przez EWG i P o l s k ę , Węgry, Rumunię, C ze ch o słow a cję i B u ł g a r i ę z a s t o s o wano podobne zasady. W porozumieniu z P o ls k ą EWG pozwala na w zrost kwot rzędu od 0,4 do b% w z a le ż n o ś c i od asortym entu towarów, a l e indeks wzrostu n i e może p rz e k ro c z y ć 3% w s k a l i r o c z n e j . N i e p r z e s t r z e g a n i e t e j zasady może za sobą p ociągnąć z a w ie s z e n ie importu przez EWG. Za u czestnictw em w tego ro d z a ju porozum ieniach przema wia re d u k c ja tru d n o ś c i w y s tę p u ją c y c h w e k s p o r c i e , d y s t r y b u c j i i pro m o c j i . Z d r u g i e j jednak s tr o n y k r a j e s o c j a l i s t y c z n e zmuszone są do przyjmowania zasad u s t a lo n y c h przez p a r t n e r a z EWG.
K r a j e k a p i t a l i s t y c z n e dość c z ę s to posądzają e k sp o rte ró w z k r a jów s o c j a l i s t y c z n y c h o sto so w a nie cen, k t ó r e wywołu ją na rynkach tyc h k ra jó w z ja w is k o "market d i s r u p t i o n " . Wiąże s i ę to z bardao skomplikowaną procedurą a d m i n i s t r a c y j n ą , w wyniku k t ó r e j można wprowadzić c ł a antydumpingowe (po udowodnieniu, iż r z e c z y w i ś c i e stosowano zbyt n i s k i e c e n y ) bądź też p o z w o lić na d a ls z y im p ort. W l a t a c h 1978-1982 k r a j e cz ło n k o w s k ie EWG p r z e p r o w a d z iły 76 p o s tę p o wań antydumpingowych, t r z y c z w arte d o t y c z y ł y e k s p o rtu k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h .
W p ostępow aniach antydumpingowych USA o p i e r a j ą s i ę na GATT- owskim Antydumping Code i oznacza to bazowanie na c e n i e ameryka ń s k i e j i w a r t o ś c i w y s t ę p u j ą c e j na rynku zagranicznym . Cena amery kańska j e s t ceną fa b r y c z n ą powiększoną o o p ł a t y związane z
opako-waniem, tran sp o rtem i op łata m i u bezpieczeniow ym i. Cena z a g ra n ic z n a o p a rta j e s t alb o na porównywalnej c e n ie u zy sk iw a n e j przez e k s p o r t e r a na rynku wewnętrznym, a lb o na c e n ie e ksp orto w ej k r a j u t r z e c ie g o . W przypadku krajów s o c j a l i s t y c z n y c h cena z a g ra n ic z n a o p i e r a s i ę na c e n ie podanej lub podobnego produktu u zy sk a n e j w gospodarce o s ys tem ie rynkowym lub na c e n i e produktu eksportowanego z k r a j u t r z e c i e g o . U t r u d n i e n i a wywołane przeprowadzaniem podobnego typu postępowania powodują o p ó źn ie n ia w dostawach towarów, a c z ę s t o n a wet e l i m i n u j ą n i e k t ó r e towary z k rajów s o c j a l i s t y c z n y c h na rynkach k rajów k a p i t a l i s t y c z n y c h .
0 rozm iarach s to so w a nia NTB n a j l e p i e j świadczą dane p r z y g o t o wane przez GATT, w r e j e s t r z e " in n y c h środków n i e t a r y f o w y c h w i d n i e j e ponad 600 n o t y f i k a c j i b a r i e r tego typ u , stosowanych w wymianie m iędzynarodowej, a ic h s to s o w a n ie , l i c z e b n o ś ć , c h a r a k t e r i z a s ię g z a le ż ą j e d y n i e od pomysłowości rządów ja k o i n i c j a t o r ó w " . Około 100 n o t y f i k a c j i obejmuje b a r i e r y w y n ik a ją c e z samego in te rw e n cjo n izm u państwowego, d r u g ie m ie js c e zajm ują procedury c e ln e i a d m i n i s t r a c y j n e , r j e t ę p n i e o p ł a t y p o z a c e ln e , a także o g r a n i c z e n i a s p e c y f i czne (o k . 60 n o t y f i k a c j i ) 5 .
C zęsto stosowanym iristrumertem porataryfowym w stosunkach Wschód-Zachód j e s t system l i c e n c j i . Według i n f o r m a c j i K o m is j i EWG b a r d z i e j r y g o r y s t y c z n e zasady przyznaw ania l i c e n c j i s t o s u j e s i ę wo bec k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h . Obok samych l i c e n c j i np. żąda s i ę do datkowych dokumentów i tak np. F r a n c j a wymaga s p e c j a ln e g o c e r t y f i k atu lub wizy ze s p e c ja ln e g o m i n i s t e r s t w a . W B e n e l u k s i e , aby móc sprzedać n i e k t ó r e to w a ry , t rz e b a uzyskać zgodę P r i c e C o n tr o l Board, na co czeka s i ę t r z y t y g o d n ie , w c z a s i e k t ó r y c h n i e można sprzedać towarów sezonowych.
Włochy d y sk ry m in u ją e k s p o r t k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h s t o s u j ą c wycenę wyższą, co pozwala na w y l i c z e n i e wyższego c ł a . Handel z k r a ja m i s o c j a l i s t y c z n y m i u tr u d n ia n y bywa także poprzez wprowadza n i e dodatkowych norm te c h n ic z n y c h lub zdrowotnych.
Ha szcz eg ó lną uwagę z a s łu g u j e embargo s t r a t e g i c z n e . Ootyczy ono w ie l u s f e r , może o b ją ć także know-how z p rzyczyn n a t u r y po l i t y c z n e j . W roku 1950 powołano do ż y c i a s p e c j a l n y Kom itet Koor d y n a c y j n y , k tó r e g o głównym celem d z i a ł a l n o ś c i b y ło podporządkowa n i e wymiany Wschód-Zachód względom p o l ity c z n y m . W m iarę usuwania
n a p ię ć p o l i t y c z n y c h odchodzono od tego typu p o s u n ię ć , przykładem czego może być i n w e s t y c j a s y b e r y j s k a . Ekonomiczne s a n k c j e mogą obok gorszego t r a k t o w a n ia e k sp ortu z k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h rów n o c z e ś n ie d o ty c zy ć producentów, pochodzących z krajów k a p i t a l i s t y cznych ( k t ó r z y e k s p o r t u j ą r.p. u rz ąd z e n ia i n w e s t y c y j n e ) .
Ważny w ię c s t a j e s i ę problem w ye lim ino w an ia bądź z m n ie js z e n ia zak resu sta sow a n ia NIB w wymianie n ie t y l k o Wschód-Zachód, a l e w całym ś w i e c i e . W i e le czynników przemawia za tym, iż t r u d n i e j bę d z i e wyeliminować NTB n iZ same t a r y f y . I ta k :
- NTB n a ją formę wew nętrznej k o n t r o l i , w związku z czym n i e są przedmiotem n e g o c j a c j i ;
- trudno j e s t p rze p ro w a d zlć porównanie w posz czeg óln ych k r a j a c h ;
- p r o t e k c j a НТВ ma c h a r a k t e r i l o ś c i o w y .
S t a j e s i ę więc ko n ie cz n e u re g u lo w a n ie tego problemu poprzez n e g o c j a c j e g l o b a l n e . Uważa s i ę , ze mogą być one przedmiotem ko l e j n e j runay (z w a ne j tez R e a g a n a ), k t ó r a m ia ła rozpocząć s i ę 15 IX
1906 r . w Punta d e l E s t a (w U ru g w a ju ). Итгг.а s i ę sp otkać z o p i n i ą , i i " r z e c z y w i ś c i e NTB - s z c z e g ó l n i e te p r z y j ę t e przez s e k t o r y u s ł u gowa - mogą być a k t u a l n i e b a r d z i e j r e s t r y k c y j n e m i t a r y f y . Ponad to GATT-owskie zasady w z a k r e s i e sub syd iow a n ia i s to so w a n ia innych NTB n i e są w y ja ś n io n e lub w p e ł n i zaakceptowane, ja k zasady t a r y f o we. Należy w ię c p r z y p u s z c z a ć , że problem u re g u lo w a n ia sto so w a n ia NTB z n a j d z i e s i ę w centrum nowych rozmów*^.
Wydaje s i ę , że d z i a ł a n i e t u t a j powinno mieć c h a r a k t e r komple ksowego procesu obejm ującego: reformę międzynarodowego systemu wa lu to w eg o , s tw o rz e n ie warunków z a p e w n ia ją c y c h r e s t r u k t u r a l i z a c j ę przemysłów, p o s i a d a j ą c y c h s ła b s z ą p o z y c ję p r z e ta rg o w ą . Poprzez u- n i f o r m i z a c j ę norm t e c h n i c z n y c h i przepisów zdrowotnych t rz e b a zmniej szyć u d z i a ł tych b a r i e r w w ym ianie.
N ie można jednak zapominać o j e s z c z e jeJnyrs ważnym e le m e n c ie , t z n . o w ł a ś c i w e j a tm o sferze p o l i t y c z n e j i d e b r e j w o l i obydwu s t r o n : k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h i s o c j a l i s t y c z n y c h , z m ie r z a ją c y c h do po l e p s z e n i a wzajemnej wymiany w. i n . poprzez u s u n i ę c i e b a r i e r poza t a r y f o w y c h .
J a n i n a Dzikowska-Zawirska
NON-TARIFF BARRIERS IN EAST-WEST TRADE THEIR ANALYSIS AND EVALUATION
The main aim of t h i s a r t i c l e i s a n a l y s i s of n o n - t a r i f f h a r r i e r s e x i s t i n g in Ea st- W e st tra d e in the s e v e n t i e s and e a r l y e i g h t i e s . The a r t i c l e c o n s i s t s o f two p a r t s . In the f i r s t p a r t , the a u th o re s s p r e s e n t s v a r i o u s f a c t o r s a f f e c t i n g mutual t r a d e and s t a t i s t i c a l d ata c o n c e rn in g t h i s t r a d e . The second p a r t d i s c u s s e s the main n o n - t a r i f f b a r r i e r s hampering E a st- W e st t r a d e . The a r t i c l e ends w i t h d e l i b e r a t i o n s on the ways of s o l v i n g the; a n a ly s e d p ro blem .
